آیین کوچ قوم بختیاری

کوچ قوم بختیاری بیانگر آداب و رسوم و شیوه زندگی باستانی عشایر ایران می­‌باشد. عموما شغل اکثر عشایر بختیاری دامداری است. به همین دلیل آنها برای پیدا کردن مراتع مناسب و سرسبز برای تغذیه دام­‌های خود باید در فصل­‌های مختلف سال کوچ کنند. اگر به مسئله اقوام ایران و کوچ عشایر علاقه­‌مند هستید، این مطلب را دنبال کنید تا با آیین کوچ ایل بختیاری، مسیر و تغییرات امروز کوچ قوم بختیاری آشنا شوید.

کوچ قوم بختیاری­ ها

یکی از جالب­‌ترین و پیچیده‌­ترین نمونه کوچ میان اقوام عشایر متعلق به قوم بختیاری می‌­باشد. بختیاری‌­ها برای کوچ باید از بلندی­‌هایی عبور نمایند که بیش از سه هزار متر ارتفاع دارند. این قوم باید زمان کوچ خود را با وسواس و دقت زیاد انتخاب کند. چون امکان دارد در طول راه با سیلاب­ رودخانه­‌های کوهستانی، نبودن مراتع و چراگاه و برف زودرس مواجه شوند.

عشایر بختیاری به آغاز کوچ، مالکنون می­‌گویند. این اصطلاح از دو کلمه مال و کنون تشکیل شده است. مال به معنی آبادی و مجموع سیاه چادرها می­‌باشد. کنون هم معنی از جا کندن را می­‌دهد.

 در واقع مالکنون یک آیین تاریخی و باستانی میان عشایر بختیاری به حساب می­‌آید. در فرهنگ بختیاری کوچ با تلاش و سختی کشیدن مردان و زنان این دیار عجین گشته است. آنها برای کوچ کردن سر به کوهستان و رودهای ناآرام می‌­زنند.

زنان در مسیر کوچ وظیفه حمل بارهای سبک و مراقبت و مواظبت از کودکان را بر عهده دارند. مردان و نوجوانان ایل نیز گله‌­ها و مال­‌ها را همراهی می‌­نمایند. از آنجا که مسیر کوچ سخت و کوهستانی می‌­باشد، قاطر بهترین وسیله برای حمل و نقل به حساب می­‌آید. البته در سال­‌های اخیر راه­‌های روستایی توسعه پیدا کرده است. به همین دلیل بعضی از خانوارهای ایل بختیاری برای جا به جایی اثاثیه، بار و بنه و اعضای خانوار، از وسایل نقلیه موتوری استفاده می­‌نمایند. خانوارهایی که تمکن مالی دارند نیز با ماشین کوچ می­‌کنند. البته جا به جایی و حمل دام با ماشین عموما رایج نیست. مگر در مواقع ضروری. البته از دیگر علت‌­های ماشینی شدن کوچ، کاهش علوفه و مرتع در ایل راه است.

اقوام ایران

موضوع اقوام ایران به شدت نیاز به تحقیقات بی طرفانه و علمی دارد. متاسفانه با گذشت زمان هم خیلی از این اطلاعات و آیین‌ها و مراسم از بین می‌روند. در بخش اقوام ایران ما ابتدا به معرفی اقوامی چون بختیاری، ترکمن، قشقایی و عرب جرقویه کردیم.

که امیدواریم با گذشت زمان بتوانیم اقوام ایران را بطور کامل پوشش دهیم. در مراسم ها هم به معرفی مراسم عروسی در قوم بختیاری و مراسم ازدواج قوم قشقایی نیز پرداخته‌ایم.

زمان کوچ قوم بختیاری

عشایر ساعت نیک را برای حرکت ایل انتخاب می‌­کنند. بار و بنه می­‌بندد و آماده حرکت می‌­شوند. عده­‌ای در ایل وظیفه راندن بره­‌ها و بزغاله‌­ها را دارند. آنها در طی مسیر کوچ با صدایی دلنشین اشعاری لری برای حیوانات خود می­‌خوانند.

زمان کوچ را پیر طایفه تعیین می‌­کند. پیران طایفه عموما زمان کوچ را بر اساس تقویم نجومی مشخص می‌­کنند. چنانچه زمان را ماه در عقرب مشاهده کنند طایفه از مسیری که در آن ستاره‌­ای پیدا باشد، عبور نمی­‌کند.

عشایر بختیاری مسیر خود را بر اساس آموخته­‌های ذهنی خود و حرکت ستارگان در شب شناسایی می­‌نمایند. تمامی مردان طایفه با خود تفنگ حمل می­‌کنند. چون امکان دارد در میان راه حیوان وحشی‌­ای به آنها حمله کند.

عشایر بختیاری سالی دو بار اقدام به کوچ می‌­نمایند. آنها برای دستیابی به مراتع سرسبز، هر سال ییلاق و قشلاق می‌­کنند. کوچ اول در فصل بهار است که از نیمه فروردین تا اواخر اردیبهشت می­‌باشد. آنها از منطقه گرمسیر خوزستان به مناطق سردسیر در چهارمحال و بختیاری ییلاق می­‌کنند. موعد کوچ دوم از اواخر شهریور تا اواسط آبان است. عشایر در این زمان مسیر آمده را برمی­‌گردند و قشلاق می‌­نمایند.

سرعت قشلاق کردن ایل به مراتب سریع­تر از ییلاق کردن است. چون در فصل ییلاق در بین راه علوفه به میزان کافی برای تغذیه دام­‌ها وجود ندارد. همچنین هوا خیلی معتدل نیست و آب رودخانه­‌ها کاهش یافته است. وسیله اصلی کوچ و حمل بار عشایر اسب و قاطر می­‌باشد. مردان کهنسال، زنان و کودکان خردسال با اسباب و اثاثیه به همراه چهارپایان مسیر را طی می‌­نمایند. زنان و مردان جوان و نوجوانان ایل مسیر کوچ را با پای پیاده سیر می‌­کنند.

وضعیت کوچ قوم بختیاری در حال حاضر

در حال حاضر خیلی از گروه‌­های عشایر بختیاری مثل باقی ایلات و عشایر ایران یکجانشین گشته‌­اند. ولی هنوز هم قسمتی از عشایر متحرک و کوچ رو می­‌باشند.

عموما زمان کوچ که فرا می­‌رسد چند خانوار از یک طایفه با هم کوچ می‌­نمایند. چنانچه مشکلی در مسیر کوچ پیش آید، می‌توانند به هم کمک کنند. در کل ایل بختیاری دارای حس تعاون و همکاری زیادی هستند. بعضی اوقات، مردان طایفه نوایی غمگین سر می­‌دهند. اشعار برزگری می­خوانند که به آن باوه رو می­‌گویند.

طایفه­‌هایی هم وجود دارند که به کشاورزی نیز مشغول هستند. عده‌­ای از مردان این طایفه­‌ها در فصل کوچ در ییلاق باقی می­‌مانند تا زمان برداشت محصول آنجا باشند. باقی طایفه بار و بنه می‌­بندند و همراه چهارپایان خود کوچ می‌­کنند.

البته به جز کوچ بزرگ که همان ییلاق و قشلاق می­‌باشد که توضیح دادیم، عشایر بختیاری نوع دیگری از کوچ را نیز دارند. این نوع از کوچ، به کوچ کوچک معروف است. کوچ کوچک درون منطقه انجام می­‌شود. یعنی زمانی که عشایر به منظور پیدا کردن مراتع و چراگاه مناسب برای دام­های خود دست به کوچ می‌­زنند.

پیشینه کوچ قوم بختیاری ها

در گذشته‌­های خیلی دور انسان فناوری و قدرت امروز را نداشته است تا به وسیله آن بتواند تمامی عوامل طبیعی را تسخیر کند. عواملی همچون گرما، سرما تامین آب و خوراک و باقی ملزومات زندگی. به همین خاطر مجبور بود او خود را با شرایط طبیعت تطبیق دهد. همین موضوع سبب گشت تا انسان در فصول گرم و سرد کوچ نشینی را انتخاب کند.

شواهد تاریخی بیانگر این است که پیشینه کوچ ایلات بختیاری به گذشته­‌های خیلی دور بر می‌­گردد. حتی بعضی از منابع معتقدند که پیشینه آن به پیش از میلاد مسیح باز می­‌گردد.

از گذشته­‌های دور، عشایر در طول مسیر منزلگاه‌­های موقتی را برای خود تعیین می­‌کردند. این منزلگاه را با در نظر گرفتن شرایط منزلگاه مثل علوفه کافی، آب، امنیت و خلوت بودن محدوده انتخاب می­‌کنند. اصولا حرکت از یک منزل به منزل بعدی از آغازین ساعات روز، شروع می‌­شود و بعد از طی مسافت پنچ تا شش ساعت تمام می­‌شود. عشایر گله­های خود را برای تعلیف آنها از مسیری جداگانه می­‌برند. البته باید بدانید که این منزلگاه‌­های بین راهی متعلق به تیره و طایفه خاصی نمی‌­باشند. استفاده از این منزلگاه‌­ها برای تمامی طوایف می­‌باشد.

خانوارهای عشایر برای کوچ وسایل مورد نیاز و آذوقه بین راه خود را با خورجین همراه خود می‌­برند. اما اسباب و اثاثیه اضافه خود را در منزل خویشاوندان خود به امانت می­‌گذارند. سپس هنگامی که از ییلاق بازگشتند وسایل خود را باز پس می‌­گیرند. عموما خانوارهای مال در قشلاق پراکنده می‌­گردند. خانوارهای سرمال نیز در منزلگاه‌های دوم و سوم منتظر می­مانند تا سایر مال­ها به آنها بپیوندند.

مسیر کوچ عشایر بختیاری

عشایر بختیاری مسیرهای اصلی و فرعی مختلفی را به منظور کوچ کردن، استفاده می­‌کنند. شاخه­‌های فرعی مسیرها، پرتگاه­‌های عشایر را به ایل راه‌­های اصلی متصل می­‌نماید. این ایل راه­‌های اصلی شامل هزار چم، دو آب، کوه سفید، دزپارت و تاراز می‌­باشد. تمامی عشایر بختیاری برای ییلاق و قشلاق باید از این پنج مسیر عنوان شده عبور کنند. مسیر کوچ این ایل دلیر از میان ارتفاعات پر فراز و نشیب رشته کوه‌­های زاگرس و رودهای پر آب کارون گذر می­‌کند. همین موضوع سبب شده که مسیر ایل بختیاری به عنوان صعب العبورترین مسیر عشایری کشور به حساب آید.

دزپارت قدیمی­ترین ایل راه عشایر بختیاری می­‌باشد که دارای قدمت باستانی است. این مسیر از قدیم الایام که خوانین بختیاری در آن مستقر بودند، جاده‌­ای استراتژیک بوده است. طول این مسیر 220 کیلومتر می‌­باشد. این مسیر از شهرستان­‌های کوهرنگ، اردل و فارسان واقع در استان چهارمحال و بختیاری می­‌گذرد. شهرستان ایذه، رامهرمز و قسمتی از مسجد سلیمان را به هم مرتبط می­‌سازد.

ایل راه دوآب قلمرو ییلاق و قشلاق طوایفی به نام دینارانی می‌­باشد. این مسیر دهستان حومه ایذه، سوسن و مرغا را به هم متصل می­‌نماید. البته ناگفته نماند که بخشی از این مسیر در استان­های چهار محال و بختیاری و خوزستان آسفالت شده است. مسیر کوه سفید، دهستان­های اندیکا و لالی را که در استان خوزستان واقع شده است به ناحیه­‌های کوهرنگ، فارسان و اردل در منطقه چهارمحال و بختیاری وصل می‌­کند.

ایل راه هزارچم از دشوارترین مسیرهای عشایری ایل بختیاری است. تعدادی از عشایری که در اندیکا و لالی و اطراف شوشتر اقامت دارند از این مسیر استفاده می‌کنند. تاراز یکی از اصلی­‌ترین و مهم­ترین مسیرهای عشایر منطقه محسوب می­‌شود. این مسیر ارتباطی بین نواحی عشایری مسجد سلیمان و اندیکا می­‌باشد.