ارگ کریم خان شیراز یکی از معروف ترین جاهای دیدنی شیراز است. بر خلاف برخی آثار باستانی، ارگ کریم خان در شب نیز بسیار تماشایی است. این قلعه باشکوه هنوز همانطور که در عکس قدیمی ارگ کریم خان زند شیراز دیده میشود استوار و باشکوه می‌درخشد. عکس ارگ کریم خان زند یکی از زیباترین تصاویری است که برای معرفی شهر شیراز مرکز استان فارس به گردشگران ارائه میشود. ما در این مطلب پس از بیان تاریخچه این بنا در توضیح معنای کلمه “ارگ” در مورد ارگ کریم خان به انگلیسی اطلاعاتی ارائه می‌کنیم. پس از آن به معرفی بخش‌های مختلف داخل ارگ کریم خان می‌پردازیم. در بخش بعدی تزئینات این بنای تاریخی را بررسی می‌کنیم. در ادامه در مورد ارادت مردم شیراز به این اثر تاریخی و شعر ارگ کریم خان نکاتی را بیان می‌کنیم.
بخش بعدی را به بررسی پرونده ثبت جهانی ارگ کریمخان اختصاص می‌دهیم. در نهایت این مطلب را با ارائه ادرس ارگ کریم خان به پایان می‌بریم.
ارگ کریمخان شیراز
ارگ کریمخان شیراز بنای قلعه‌ای باشکوه است که در دوران زندیه به دستور کریمخان احداث شده است. این قلعه به صورت دو منظوره با کاربری مسکونی و دفاعی طراحی شده است. کریمخان زمانی که شیراز را به عنوان پایتخت انتخاب نمود این قلعه را به عنوان مقر حکومت و محل سکونت خود احداث کرد. گفته میشود کریمخان قصد داشته میدانی مشابه نقش جهان اصفهان در شیراز احداث کند. لذا میدان توپخانه شیراز را به همراه ابنیه پیرامون آن احداث کرد.
تاریخچه ارگ کریم خان شیراز
دیوانخانه کریمخان در ضلع شمالی این میدان، حمام و مسجد وکیل در ضلع جنوبی، بازار وکیل و چندین کاروانسرا در ضلع شرقی و ارگ کریمخانی در غرب میدان احداث شدند. ارگ کریمخان در سال 1146 شمسی احداث شد. کریم خان زند برای ساخت این قلعه بهترین مصالح را از داخل و خارج کشور تهیه کرد و بهترین معماران آن دوران را به کار گرفت. به همین دلیل این قلعه از لحاظ استحکام و نیز تزئینات، بنایی شاخص محسوب میشود.
در دوران قاجار بسیاری از ابنیه دوران زندیه تخریب شدند ولی این قلعه به دارالحکومه فارس تبدیل شد. در همین دوران بخشی از تزئینات بنا نیز ترمیم و بازسازی شد. به عنوان مثال نقاشی‌های مینیاتوری این بنا در دوره عبدالحسین میرزا فرمانفرما، حکمران فارس در دوران احمد شاه قاجار، ترمیم شد. البته برخی معتقدند حاکمان قاجار با تخریب تزئینات دوره زندیه آثار مورد علاقه خود را در این بنا اجرا نمودند. در واقع آنها به سبب دشمنی با زندیه اهمیتی برای آثار ارزشمند آن دوران قائل نبودند.
در دوران پهلوی نیز این مکان به زندان شهربانی تبدیل شد. و در این دوران تغییرات فراوان و آسیب‌هایی جدی به این بنا وارد شد. بخش عمده تالارها به خاطر تبدیل به سلول زندانیان کاملاً تغییر داده شد. گرم کردن غیر اصولی سلول‌ها نیز لایه‌ای از دوده بر روی دیوارها و نقاشی‌های ارزشمند این بنا ایجاد کرده بود. اما در نهایت در سال 1350 شمسی این بنا در اختیار اداره فرهنگ و هنر آن زمان قرار گرفت و در سال 1351 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. در حال حاضر نیز این بنا در اختیار سازمان میراث فرهنگی قرار دارد. چندین سال است که مرمت و بازسازی کلی بنا آغاز شده و قرار است این قلعه به موزه بزرگ فارس تبدیل شود.
ارگ به چه معناست؟
ارگ در لغت به معنی قلعه‌ای کوچک میان قلعه‌ای بزرگ و یا بنایی مرتفع و محصور دارای برج و بارو که اقامتگاه فرمانروایان باشد توصیف شده است. به هر حال “ارگ” واژه‌ای پهلوی است که معادل دژ معنا میشود. با این وجود ارگ کریم خان به انگلیسی به صورت The Arg of Karim Khan ترجمه میشود.
معماری ارگ کریم خان زند شیراز
ارگ کریمخان زند شیراز با پلان چهار گوش حدود 13000 متر مربع وسعت دارد. این بنای باشکوه به صورت ترکیبی از سبک معماری قلعه‌های نظامی و قلعه‌های مسکونی طراحی شده است. داخل ارگ کریم خان شیراز به عنوان محلی برای سکونت پادشاه، از تالارها و ایوان‌های آراسته شده و آبنماها و باغچه‌ها تشکیل شده است. یک ایوان در میانه و شش اتاق در طرفین آن، ساختاری است که برای سه ضلع شمالی، جنوبی و غربی بنا طراحی شده است. ضلع شرقی بنا نیز به بخش‌های خدماتی و حمام اختصاص دارد. چهار حیاط خلوت کوچک با حوضی در میانه و چندین اتاق کوچک نیز در چهار گوشه قلعه قرار دارند. این بخش‌ها که کاملاً مجزا احداث شدند احتمالاً به خدمه یا بخش‌هایی چون آشپزخانه اختصاص داشتند.
چهار برج نگهبانی در چهارگوشه و خندقی عمیق پیرامون قلعه تمهیداتی بود که به عنوان استحکامات دفاعی برای این قلعه طراحی شده بود. نمای خارجی قلعه تماماً از آجر و بدون تزئینات ساخته شده است. حتی نمای خارجی ساختمان در داخل ارگ کریم خان هم تزئینات خاصی ندارد. آجرکاری برج‌های نگهبانی و تابلوی سردر ورودی را می‌توان تنها تزئینات قابل توجه نمای خارجی بنا دانست.
بخش‌های مختلف ارگ کریم خان شیراز
دیوار دفاعی قلعه
دیوار پیرامون برج حدود سه متر عرض و 12 متر ارتفاع دارد. در لبه‌های دیوار تعدادی جان‌پناه برای دیده‌بانی و دفاع از قلعه طراحی شده است. ظاهراً سربازان برای دفاع از قلعه در بالای دیوارها مستقر شده و از روزنه‌های تعبیه شده برای تیراندازی استفاده می‌کردند.
برج‌های نگهبانی ارگ کریم خان شیراز
برج‌های نگهبانی نیز حدود 14 متر ارتفاع دارند و گفته میشود برای هر برج حدود 6 متر شالوده در نظر گرفته شده است. حفر همین شالوده در گوشه شمال غربی و سست بودن خاک در آن نقطه باعث شده این برج در راستای سایر برج‌ها ساخته نشود. برج‌های نگهبانی به صورت سه طبقه احداث شده و یک پلکان دورانی برای رفت و آمد در آن طراحی شده است. در هریک از برج‌ها اتاق‌هایی برای استراحت سربازان و نیز انبار مهمات در نظر گرفته شده است. در سالهای اخیر کج شدن یکی از برج‌های ارگ کریمخان جذابیت تازه‌ای برای این مکان ایجاد کرده است. البته دلیل این اتفاق نشت رطوبت از حمام و قنات در طول سالیان متمادی و فرونشست زمین عنوان شده است.
شاه‌نشین ارگ کریمخان شیراز
در معماری سنتی ایرانی بزرگترین اتاق با سقف مرتفع با عنوان شاه‌نشین معرفی میشود. در هریک از اضلاع ارگ کریم خان شیراز نیز چنین تالاری وجود دارد که در برخی منابع با عناوین “تالار بلند پایه” یا “بهشت پیرایه” از آن یاد شده است. و در عکس قدیمی ارگ کریم خان نیز تصویری از شاه‌نشین باشکوه این بنا به ثبت رسیده است. شاه‌نشین دو ضلع جنوبی و شمالی دارای دو ستون سنگی بسیار زیبا هستند. این ستون‌های سنگی یکپارچه از نوعی سنگ آهک به نام “گندمک” ساخته شده است. شاه‌نشین ضلع غربی که در واقع تابستان‌نشین بوده دارای دو ستون چوبی است. این ستون‌های چوبی که از چوب سرو ساخته شده‌اند در دوره‌های بعد (احتمالاً قاجاریه) به بنا افزوده شدند.
اتاق‌های قلعه کریم خان شیراز
اتاق‌های ارگ کریم خان شیراز به گونه‌ای طراحی شدند که از داخل با هم مرتبط هستند. بنابراین برای رفت و آمد میان اتاق‌ها نیازی به خروج از ساختمان وجود ندارد. ورودی اتاق‌ها همه رو به روی هم طراحی شده و تنهای فضای یک راهرو میان اتاق‌ها فاصله انداخته است. در تمامی اتاق‌های این بنا سردر، رنس، ازاره‌ها، طاقچه‌های بالای دوال، کف‌پوش، ارسی، طاقچه‌های پایینی و قطاربندی دیده میشود.
حمام ارگ کریم خان شیراز
حمام ارگ کریم خان شیراز یکی از نمونه‌های کامل حمام‌های قدیمی ایرانی است. اجزای اصلی یک گرمابه اعم از سربینه، گرمخانه و خزینه کاملاً در آن نمایان است. در سربینه این حمام حوضی هشت ضلعی در میانه و چهار سکو در پیرامون آن دیده میشود. فضای سربینه در اصل برای تعویض لباس طراحی شده و به همین دلیل در زیر سکوها مکانی برای نگهداری وسایل افراد وجود دارد.
اما در آن زمان به جز تعویض لباس از این مکان برای گفتگو، صرف چای و قلیان، حجامت، خالکوبی و مشت و مال هم استفاده می‌کردند. پس از سربینه فضای گرمخانه و پس از آن خزینه قرار دارد. گفته میشود این حمام جزو اولین حمام‌های خصوصی ایران بوده است. حمام ارگ کریمخانی نیز از تزئینات هنرمندانه بنا بی‌نصیب نمانده است. زیباترین بخش حمام چهار ستون سنگی یکپارچه در گرمخانه حمام است. بر روی این ستون‌های سنگی تزئینات ظریف و بسیار زیبایی اجرا شده است.
حوض
حوض موجود در این بنا از از نوعی سنگ آهک ساخته شده است. ویژگی مهم این نوع سنگ آهک، مقاومت آن در برابر نفوذ آب است. برای این حوض چندین فواره نیز طراحی شده است. لازم به ذکر است آب این مجموعه از قنات معروف شیراز یعنی قنات رکن آباد تأمین می‌شده و طراحی سیستم آبرسانی آن حائز اهمیت بوده است. اما با خشک شدن قنات رکن آباد عملاً سیستم آبرسانی بلا استفاده میشود.
باغچه
بخشی از شکوه و زیبایی ارگ کریم خان به خاطر باغچه‌های سرسبز و تماشایی آن است. هم‌جواری حوض آب و باغچه‌های سرسبز، جلوه یک باغ تماشایی را در این قلعه ایجاد نموده است.
تزئینات ارگ کریم خان شیراز
سردر ورودی
تزئینات سردر ورودی ارگ کریمخان شیراز یکی از تزئیناتی است که در دوران قاجار اجرا شده است. در این ورودی صحنه جنگ رستم و دیو سفید با کاشیکاری اجرا شده است.
نقاشی تالارها
مهمترین تزئینات ارگ کریم خان شیراز نقاشی‌های دیوارها و سقف تالارهای این بنا است. ظرافت به کار رفته در این نقاشی‌ها نمونه نادری از تزئینات داخلی ابنیه است. گرچه بخش عمده این تزئینات در طول تاریخ از بین رفته اما به لطف هنر مرمت‌گران هنوز مهارت هنرمندان آن زمان نمایان است. سقف تالارها نیز با مقرنس‌های گچی نقاشی شده آراسته شده است. برای اجرای نقاشی‌ها و تذهیب‌های هنرمندانه این بنا از مواد معدنی چون طلا، شنگرف، جیوه و گل اخرا استفاده شده است.
ارسی‌ها
ارسی‌های چوبی با شیشه‌های رنگارنگ یکی از زیباترین اجزای تالارهای این بنا هستند. ارسی نوعی پنجره چوبی است که به صورت کشویی و عمودی باز و بسته میشود. این عنصر زیبا در معماری سنتی ایرانی نقش بسیار مهمی در زیبایی خانه های قدیمی ایرانی دارد.
وضعیت فعلی ارگ کریمخان زند شیراز
مرمت کلی بنای ارگ کریم خان شیراز انجام شده و بازدید عموم از این بنای تاریخی امکان‌پذیر است. ضمن اینکه در بخش‌هایی از این بنا آثار باستانی ارزشمندی به نمایش گذاشته شده است. در یکی از تالارهای این مجموعه نیز تصویری از حضور وکیل الرعایا و اطرافیان او به وسیله‌های مجسمه‌هایی در ابعاد واقعی به زیبایی شبیه‌سازی شده است.
شعر ارگ کریم خان
ارگ کریم خان شیراز یکی از محبوب‌ترین جاهای دیدنی شیراز و به نوعی نماد این شهر است. اهالی شیراز برای این بنا به عنوان نماد تاریخ پرافتخار خود ارزش زیادی قائل هستند. شعر ارگ کریم خان یکی از آثاری است که این ارادت اهل شیراز را اثبات می‌نماید. این شعر توسط یکی از شاعران شیرازی به نام “منصور رستگارزاده” سروده شده است که سالهاست از ایران مهاجرت کرده است. این شعر زیبا اینگونه آغاز میشود:
ارگ کریم خانی، از قصه‌ها چه دانی، از رنج و شادمانی، با من گو ار توانی
ارگ کریم خانی، دیوارهات سرکش، برجت چو کوه آتش، گویی ستاده آرش، بر اوج دیده‌بانی
و در شعر آخر : ارگ کریم خانی در ازدحام صد یاد، از داد و خشم و بیداد، هیچت کسی خبر داد، از شام زندگانی؟
ثبت جهانی ارگ کریمخان شیراز
سالهاست پرونده کاملی برای ثبت جهانی بناهای محور زندیه برای سازمان یونسکو تدارک دیده شده است. بناهای ارزشمندی اعم از عمارت دیوانخانه، ارگ کریم خان، حمام و بازار وکیل و باغ نظر در این مجموعه وجود دارد. اما بر طبق قوانین موجود برای ثبت جهانی ارگ کریمخان باید حریم این بنای تاریخی حفظ شده باشد. در حالی که ساخت هتلی به نام هتل آسمان در شیراز حریم این بنای تاریخی را نقض کرده است.
این هتل که در مجاورت ارگ قرار دارد سومین بنای مرتفع شیراز است و همین امر موجب تخریب چشم‌انداز بنای تاریخی ارگ شده است. ظاهراً سازندگان این هتل ارتفاع ذکر شده در مجوز را رعایت نکرده و چنین مشکلی برای محور زندیه ایجاد نموده‌اند. در نتیجه نه پرونده ثبت جهانی و نه ساختمان هتل هیچکدام به نتیجه نرسیده است.
آدرس ارگ کریم خان
منطقه‌ای که در زمان کریمخان با عنوان میدان توپخانه احداث شد امروزه با عنوان میدان شهدا یا میدان شهرداری شیراز بازسازی شده است. بنای تاریخی ارگ در شمال شرقی این میدان قرار دارد. البته بخشی از دیدنی های شیراز همه پیرامون این میدان قرار دارند.
مسجد وکیل، حمام وکیل، باغ نظر یا موزه پارس و بازار وکیل در همین محدوده قرار دارند. دسترسی به ارگ کریمخان با مترو و اتوبوس نیز امکان‌پذیر است. نزدیکترین ایستگاه مترو به ارگ کریمخان ایستگاه زندیه و نزدیکترین ایستگاه اتوبوس به آن ایستگاه میدان شهدا (میدان شهرداری) است. لازم به ذکر است برای بازدید از این بنای تاریخی باید بلیط ورودی تهیه کنید.
ساعت بازدید از ارگ کریمخان
- نیمه اول سال: 30/8 صبح تا 9 شب
- نیمه دوم سال: 30/7 صبح تا 30/8 شب
تلفن مجموعه ارگ کریم خان شیراز
07132247648
جاهای دیدنی شیراز
از دیدنی های شیراز می‌توان به تخت جمشید(پرسپولیس)، پاسارگاد، نقش رستم، مسجد نصیرالملک، مسجد وکیل، حمام وکیل شیراز، بازار وکیل، باغ ارم، حافظیه، سعدیه و باغ دلگشا اشاره کرد. هرچند که در واقع لیست کردن دیدنی های شیراز در یکی دو خط جا نمی‌شوند.
آب و هوای شیراز
برای اقامت در شیراز و بازدید از جاهای دیدنی شیراز اطلاع از وضع آب و هوایی لازم است. به همین خاطر در اینجا پیشبینی وضع آب و هوای شیراز را در پنج روز آینده ملاحظه می‌کنید.
لوکیشن دقیق ارگ کریمخان شیراز
در بخش بالا به آدرس ارگ کریم خان شیراز پرداختیم. برای سهولت بیشتر در مسیریابی لوکیشن دقیق ارگ کریمخانی را در زیر مشاهده می‌نمایید.
امتیاز شما به این صفحه:
ارگ کریم خان شیراز
ارگ کریم خان شیراز از معروفترین جاهای دیدنی شیراز است. در مطلب بالا به معرفی، عکس ارگ کریمخان، شعر، ساعت بازدید و آدرس ارگ کریم خان پرداختیم.
