مار افعی شاخدار خوزستانی به خانواده Pseudocerastes تعلق دارد. که جز تیرهای از افعیهای سمی و خطرناک است. در این محتوا سعی شده است تا به تنوع مارهای ایرانی، ویژگی شاخص افعی شاخدار خوزستانی، مشخصات ظاهری این نوع افعی شاخدار، زیستگاه و پراکنش این گونه افعی در ایران و جهان، تغذیه این مار از حیوانات ایران، سم افعی شاخدار، تفاوت مار افعی شاخدار خوزستانی با مار شاخدار ایرانی و مار شاخدار، تهدیدات این حیوان بومی خاص و نادر ایران، ریشهیابی نام مار، مارها در فرهنگ و تمدن ایران، مار در ادبیات پارسی ایران و ضرب المثلها در مورد مار پرداخته شود.
نام علمی افعی شاخدار خوزستانی gasperetti Cerastes cerastes نام دارد. نام انگلیسی Desert Horned Viper و نام فارسی آن افعي شاخدار خوزستانی است. این مار در سال 1896 توسط Boulenger در گونه Pseudocerastes persicus قرار گرفت. به دلیل تجدید نظر طبقه بندیها، این مار در حال حاضر شامل سه گونه است.
افعی شاخدار خوزستانی
همینطور افعی شاخدار خوزستانی به دلیل وجود ساختارهای شاخ مانند در قسمت بالای چشمها که از مقیاسهای کوچک تشکیل شده است. به عنوان افعی شاخدار کاذب نامیده شده است. همینطور افعی شاخدار واقعی، Cerastes cerastes دارای شاخهایی با مقیاس کشیدهتر است. سه گونه دیگر آن در ایران افعی شاخدار دم عنکبوتی(Pseudocerastes urarachnoides )، افعی شاخدار (Pseudocerastes persicus) و مار شاخدار ایرانی( Pseudocerastes fieldi ) است. افعی شاخدار دم عنکبوتی فقط در کوههای زاگرس در غرب ایران در سال 2006 کشف شده است. این مار پیچیدهترین تزئینات دم را در میان مارهای جهان دارد و دم این مار عجیب شبیه عنکبوت است.
تنوع مارهای ایرانی
تنوع تعداد مار در ایران به دلیل اقلیم خشک و کویری بودن آن بسیار زیاد است. به طور که نام مارهای ایرانی علاوه بر خصوصیات و ویژگی ظاهری آنها، از طریق منطقه پیدا شده شبیه مار زنجانی، افعی خوی، مار خوزستانی، افعي تكابي، مار اورمیهای، افعي البرزي، شتر مار شیرازي، افعي دماوندي و غیره نامگذاری شده است.
ویژگی شاخص افعی شاخدار خوزستانی
از ویژگی بسیار مهم این مار خوزستانی، دو زائده شاخ مانند از جنس کیتین است که به شکل یکپارچه و نوک تیز در بالای دو چشم قرار دارد. افعی شاخدار خوزستانی از پهلو به صورت دایرهی شکل حرکت میکند در حالی که معمولا مارها به طور مارپیچی حرکت میکنند.
مشخصات ظاهری افعی شاخدار ایرانی
این حیوان بومی ایران دارای سری پهن و به شکل گرز با پولکهاي کوچک تیغهدار در اندازههاي متفاوت است که بدن این مار را پوشانده است. چشم این مار کوچک و مردمک آن عمودي است. در قسمت بالاي ناحیه چشم گاهی اوقات شاخ وجود ندارد. دور چشم داراي 12 تا 16 پولک است. بین چشم تا لب بالا 5 تا 6 پولک قرار گرفته است. در فاصله بین دو چشم 13 تا 19 پولک جای گرفته است. لب بالای داراي 13 تا 16 پولک است و لب پایین 14 تا 16 پولک دارد.
پشت چشمهای افعی شاخدار و در دو طرف قسمت پشتی سر دو خط قهوهاي تیره وجود دارد. سوراخ بینی این مار درون یک پولک کوچک واقع شده است. رنگ بدن این نوع مار به رنگ شنی، زرد قهوهاي و خاكستري است. در بدن افعی شاخدار خوزستانی 4 تا 6 سري خال قهوهاي قرار دارد. دو سري از خالهاي قسمت میانی بدن به هم پیوسته و به شکل خطوط قهوهاي رنگ دیده میشوند. سطح شکمی رنگ سفید متمایل به زرد است و انتهاي دم گاهی اوقات سیاه رنگ است.
حداکثر طول بدن این مار 75 سانتیمتر و دم آن 8 سانتیمتر است. پولکهاي سطح پشتی تیغهدار و در 31 تا 36 ردیف قرار گرفتهاند. پولکهاي سطح شکمی 154 تا 166 است. سطح زیرین دم 32 تا 40 عدد پولک دارد.
زیستگاه و پراکنش مار افعی شاخدار در ایران و جهان
افعی شاخدار در خاورمیانه و آسیا پراکنش جهانی دارد. این نوع افعی شاخدار در کشورهایی مانند شمال عراق، کویت، جنوب شرقی ترکیه، اردن، جنوب غربی ایران، عربستان، سوریه و کوههای عمان پراکنش و توزیع جهانی دارد. در ایران این نوع مار، بیشتر در استان خوزستان در مناطق الباجی نزدیک به اهواز مشاهده شده است. این مار در مناطق شنی و صحرا در زیر درختچه گز، در مناطقی با خاک سفت با پوشش درخت آکاسیا و گیاهان علفی یک ساله زیستگاه دارد.
تغذیه افعی شاخدار خوزستانی
غذا و طعمه افعی شاخدار میتواند شکار انواع کرم، انواع خزندگان، انواع حشرات، انواع موش، انواع تخم پرندگان و خزندگان و تخم سایر حیوانات، قورباغه و غیره باشد. ظاهرا مارمولکهای خوزستانی غذای مورد علاقه این مار هستند. تاکنون در مورد تغذیه و تولید مثل این گونه مار در ایران تحقیقات علمی دقیقی صورت نگرفته شده است.
تفاوت مار افعی شاخدار خوزستانی با مار شاخدار ایرانی و مار شاخدار
مار افعی شاخدار خوزستانی با مار شاخدار ایرانی و مار شاخدار از لحاظ رنگ به راحتی از هم قابل تشخیص هستند. مار شاخدار ایرانی دارای رنگ زرد خاکستری روشن یا قهوهای با داشتن 30 عدد خالهاي عرضی در دو ردیف، کاملا مشخص است و زیستگاه مار شاخدار ایرانی در استان کرمانشاه است.
و مار شاخدار دارای رنگ بدن مختلفی از خاکستري یا قهوهاي روشن یا خاکستری متمایل به سربی یا آبی است. چهار سري خال درشت تیره رنگ که دو سري از خالهاي میانی این مار به شکل زیگزاگ کاملا از خالهای دو مار دیگر مشخص میشود. طول بدن این مار حداکثر طول 116 سانتیمتر و دم آن 13 سانتیمتر است. مار شاخدار در استانهاي خراسان، مرکزي، خوزستان، قم، هرمزگان، سیستان و بلوچستان، کرمان، یزد، اصفهان، فارس، سمنان، زنجان، تهران زیستگاه دارد.
سم مار افعی شاخدار
انواع مارهای ایرانی از جمله افعی شاخدار، تیر مار، مار جعفري، گرزه مار در گروه مارهای خطرناک ایران و دنیا قرار دارند که سم این مارها کشنده است. با توجه به اینکه زیستگاه مار شاخدار ایرانی و مار شاخدار و حتی مار شاخدار خوزستانی شامل ایران و چند کشور همسایه است. تحقیقات چندانی روی سم این نوع مار صورت نگرفته شده است اما در ایران عزیزمان در مورد زهر این مار تحقیق شده است و خوشبختانه سرم پادزهر این نوع افعی شاخدار و سایر مارهای خطرناک ایران توسط انستیتو رازي تهیه و ساخته میشود.
سم مارهای افعی که انواع مارهای شاخدار ایران نیز جزو آنها است، شامل تعدادی زیادی از پروتئینهای گوناگون است که این پروتئینها تغییراتی را در انعقاد خون، سیستم شریان بند نرمال و ترمیم بافت ایجاد میکنند.
تهدیدات مار افعی شاخدار خوزستانی
مالچپاشی بزرگترین خطر تهدید برای انقراض افعی شاخدار خوزستانی است. هنگام مالچپاشی این حیوان نادر ایران در خواب زمستانی است. در نتیجه این حیوان نمیتواند فرار کند و مالچپاشی موجب مرگ این نوع مار خاص ایران و سایر خزندگان میشود.
فیلم لاشه مار افعی شاخدار
ریشهیابی نام مار
مار کلمهی از زبان پهلوی است. در زبان اوستایی مئریا به معنی زیانکار و تباه کننده است که با کلمه مار یکی در نظر گرفته میشود. مار از مصدر مر در زبان اوستایی و پارسی باستان به معنی مردن است. در زبان سانسکریت این حیوان، ماره نام دارد. این کلمهی سانسکریت به معنی میراننده و کشنده است.
مارها در فرهنگ و تمدن ایران
درواقع مار جانوری با ویژگیهای عجیب و متناقض است. همچنین از مرموزترین و اسرارآمیزترین حیوانات است. پوستاندازی مار در نظر انسان حاکی از این است که این جانور، پیوسته جوان میشود و عمر دوباره مییابد. برای همین مارها در گذشته به عنوان قدرت ماوراي طبیعت در مذاهب رایج زمان، ظاهر شده بودند و مورد پرستش قرار میگرفتند.
همینطور مار نقش برجستهی را در مذهب تمدن ایلامی داشتند. درواقع مار نه تنها در مراسم و آیینهای مذهبی به صورت نماد دینی ظاهر میشد. بلكه به شكلهای مختلف دیگر مانند تاج خدایان، تخت، مجسمه، میز، بیل، سر عصای سلطنتی و غیره مشاهده شده است. همینطور مار در تمدن ایلامی به عنوان نمادی از حاصلخیزی، عشق، باروری، حیات و زندگی دنیایی بود. همچنین در این تمدن، در نماد دیگر به عنوان خدای مرگ و حیات ابدی نیز بوده است. لذا این حیوان مرموز، عیلامیان را در هر دو جهان یاری میکرد. مار به این علت به عنوان نماد باروری در هستی شناخته شده است، که دارای دو ذات نر و ماده است.
همینطور مار با توجه به خصوصیات بدنی و فیزیکیاش میتواند در زیر زمین لانه کند، در نتیجه نمادی از دانستن راز، سر، دانش و گنجهای پنهان نیز به شمار هم میرود و حتی نماد آب، باران و آبهای زیر زمینی نیز است. در روی کوزه و یا ظروف سفالینه در ایران نمادی از ایزدبانو آب است. نقش مار روی سفالينههای باستاني دو هزار تا پنج هزار پیش از میلاد در سراسر ايران يافت شده است.
اما مار در روایتهای پهلوی و آیین میترا، از موجودات زیانکار و پلید به شمار میآمد و برای کشتن آن پاداش تعیین شده بود. همچنین در باورهای دینی، مار فرشتهای نگهبان بهشت است. اما به خاطر همکاری با ابلیس از بهشت رانده شده است. و خداوند دست و پاهایش را از او گرفته است.
مار در ادبیات پارسی ایران
طبق تحقیقات صورت گرفته مار در ادبیات کلاسیک ایران نمادی از کردار بد، آدم بدکردار و بد گوهر، نفس اماره، خطر، بلا و غیره است. در داستانهای مرزبان نامه و کلیله و دمنه مار در نقش آدم خردمند ظاهر میشود. مار در ابیات شاعران ایرانی به وفور در وصف ذات این حیوان، ویژگی فیزیکی آن و حتی در توصیف موی سر معشوق نیز به کار رفته است. معشوق در ادبیات پارسی ایران بی رحم است. برای همین موی سر معشوق به مار که از آن شرارت میبارد، تشبیه شده است.
زان زلف اژدهاوش نیشی زده چو کژدم / هرگز که دید کژدم بر شکل مار کرده (خاقانی).
مار را هر چند بهتر پروری / چون یکی خشم آورد کیفر بری (بوشکور).
مار خفته است این جهان زو بگذر و با او مشور / تا نیازارد ترا این مار چون بیدار نیست ( ناصر خسرو).
ضرب المثلها در مورد مار
درواقع مار در آستین پروراندن، از بیم مار در دهن اژدها رفتن، مار خوش و خط خال، مار پوست بگذارد خوی نمیگذارد، همهی این ضرب المثلها، ذهنیت مردم را نسبت به این جانور نشان میدهد.
منابع
- آشنایی با مارها، گردآوری محمد هادي قانع، معاونت برنامه ریزي و آموزش، واحد آموزش
- بنمایههای کهن اسطوره ضحاک در ایران براساس نقوش روی مهر دوره عیلامی ( هزاره سوم قبل از میلاد)، بیتا مصباح، باغ نظر، سال چهاردهم، شماره 56 بهمن 1396
امتیاز شما به این صفحه:
افعی شاخدار خوزستانی
افعی شاخدار خوزستانی از افعیهای سمی و خطرناک است. در مطلب بالا به معرفی، مشخصات، پراکنش و توضیحات کامل راجع به افعی شاخدار پرداختیم.