ترمه

ترمه یکی از معروف‌ترین و زیباترین صنایع دستی ایران است که شهرت جهانی دارد. اینکه ترمه چیست؟ ترمه بافی چگونه انجام می‌شود؟ نقوش ترمه نماد چیست؟ بهترین نوع ترمه کدام است؟ سؤالاتی است که در این مطلب به دنبال پاسخ آن هستیم. ما در این مطلب ابتدا معرفی کوتاهی از پارچه ترمه و تاریخچه تولید آن خواهیم داشت. سپس به تشریح نحوه ترمه بافی و معرفی نقش و طرح ترمه می‌پردازیم. در این قسمت در مورد انواع ترمه از قبیل ترمه ابریشم، ترمه زربافت، ترمه اصفهان و ترمه یزدی نیز صحبت خواهیم کرد. در پایان نیز در مورد بهترین نوع ترمه، نحوه نگهداری ترمه و بهترین مارک های ترمه اطلاعاتی را ارائه خواهیم کرد. امروزه انواع محصولات همراه با عکس ترمه در اغلب فروشگاه‌های اینترنتی وجود دارد. شما به راحتی می‌توانید هدیه زیبایی مانند ترمه رومیزی، ترمه سرمه دوزی شده یا تابلو ترمه را خریداری کنید.

ترمه چیست؟

ترمه یکی از محصولات بسیار زیبای نساجی سنتی ایران است. پارچه‌ای پر نقش و نگار که از الیاف ظریف و به شیوه تار و پودی بافته می‌شود. شیوه بافت این محصول کاملاً متراکم و به گونه‌ای است که پودهای متراکم آن در پشت کار آزادانه رها می‌شوند. به همین دلیل محصولات این پارچه زیبا معمولاً به صورت آسترکشی و نواردوزی شده به فروش می‌رسند. در گذشته این محصول به صورت کاملاً دستباف تولید می‌شد اما در حال حاضر به صورت نیمه صنعتی تولید می‌شود.

این محصول در اصل از الیاف پشم، کرک یا ابریشم بافته می‌شود. نقش و نگارهای این پارچه که نقش بته جقه مهمترین آن است در زیبایی این محصول نقش بسزایی دارد. مهمترین ویژگی‌های این پارچه اصیل ایرانی طرح و نقش، ظرافت الیاف و تراکم بالای آن است.

تاریخچه ترمه بافی

این پارچه نیز از محصولاتی است که در مورد تاریخچه و زمان و مکان پیدایش آن اطلاعات دقیقی موجود نیست. زیرا ترمه ایرانی و شال‌های کشمیری هر دو از قدمت زیادی برخوردارند. اما اینکه این هنر از ایران به کشمیر رفته یا از کشمیر به ایران آمده مشخص نیست. البته بسیاری از کارشناسان اذعان دارند که طرح‌های شال کشمیر برگرفته از نقوش سنتی ایرانی است. زیرا طرح بته جقه که معروف‌ترین طرح این پارچه است برگرفته از نماد سرو ایرانی است. نماد سرو از زمان ساسانیان و آیین زرتشت به عنوان درخت مقدس در محصولات ایرانی به یادگار مانده است. آنچه مشخص است دوران شکوفایی صنعت نساجی ایران از جمله این صنعت دوران صفویه بوده است.

از سروهای معروف ایران می‌توان از سرو ابرکوه، سرو هرزویل و سرو آفین کهک قم نام برد.

البته بسیاری از ایرانیان اصالت شال ترمه را به کشمیر هندوستان نسبت می‌دهند. اما داستانی وجود دارد که اولین بار یک شاهزاده ایرانی این شال را به هند برده است. برخی از کارشناسان با بررسی شیوه بافت، نحوه رنگ‌آمیزی الیاف و حتی نقش و نگار شال کشمیر اصالت ایرانی این محصول را تأیید کرده‌اند. آنها معتقدند به احتمال زیاد هنرمندان هندی این محصول را از ایرانیان آموختند. اما نکته‌ای که موجب شده شال کشمیری به یکباره مشهور شود الیاف مرغوب آن است. زیرا این پارچه در اصل باید از نوعی کرک بسیار ظریف بافته شود. هنرمندان هندی این کرک نازک ریس را از بزهای بومی خود تولید می‌کردند. اما هنرمندان ایرانی بیشتر به پشم دسترسی داشتند و محصولات پشمی تولید می‌کردند. به همین خاطر شال کشمیر در مدت زمان کوتاهی به رقیب ترمه ایرانی تبدیل شده است.

ترمه بافی

ترمه‌بافی در ایران با اصول و روند خاصی پیش می‌رود.

تهیه الیاف

اولین مرحله تولید منسوجات، تهیه مهم‌ترین ماده اولیه یعنی الیاف آن است. برای بافت این محصول از الیاف پشم و ابریشم استفاده می‌شود. هنرمندان ایرانی معمولاً پشم سفید را انتخاب می‌کنند زیرا رنگ‌پذیری خوبی دارد. نکته مهم این است که الیاف مرغوب پشمی که بلند و نازک هستند انتخاب شوند.

شستشوی پشم

در مرحله اول باید انواع چرک و چربی موجود در پشم طبیعی زدوده شود. برخی از افراد برای نتیجه بهتر قبل از چیدن پشم هم گوسفند را شستشو می‌دهند. بعد از چیدن پشم هم آن را چندین با در محلول قلیایی شستشو می‌دهند تا از انواع آلودگی پاک شود.

سفید کردن پشم

در روش سنتی برای سفید کردن پشم آن را چند روز بر روی چمنزار پهن می‌کردند. روش دیگر استفاده از مشتقات گوگرد برای سفید کردن پشم است.

تثبیت رنگ

هنرمندان ایرانی با علم به اینکه رنگرزی مستقیم دوام چندانی ندارد به دنبال روشی برای تثبیت رنگ پشم بودند. به همین دلیل از موادی به نام دندانه برای تثبیت رنگ پشم استفاده می‌کردند. دندانه در واقع ماده‌ای معدنی یا گیاهی است که توانایی جذب رنگ پشم را افزایش می‌دهد. رایج‌ترین دندانه‌ها زاج سفید، روی، قلع، کلر، سرب و برخی مواد گیاهی مانند برگ سماق بودند.

رنگرزی

در شیوه سنتی رنگرزی، الیاف پشمی با رنگهای طبیعی و گیاهی رنگ می‌شوند. این رنگها از اجزای مختلف گیاهان اعم از ریشه، ساقه، برگ، گل و میوه تولید می‌شود. برخی از انواع رنگ‌های گیاهی عبارتند از:

• روناس: نارنجی و قرمز
• برگ حنا: قرمز و قهوه‌ای
• ریشه توت: زرد
• پوست گردو: قهوه‌ای، خاکستری
• کنده درخت بقم: بنفش و سیاه

چله‌کشی

مانند دیگر منسوجات، بافت این پارچه نیز نیاز به چله‌کشی دارد. چله‌کشی این پارچه با تارهای ظریف سیاه رنگ انجام می‌شود. فضای مورد نیاز برای چله‌کشی سنتی حدود شش متر مربع است.

ماسوره پیچی

برای شروع بافت ابتدا کلاف نخ باید دور ماسوره پیچیده شود. در روش سنتی دستگاه ساده‌ای برای ماسوره پیچی وجود دارد که با چرخش دستگیره آن، نخ به دور ماسوره پیچیده می‌شود.

تجهیزات بافت

دستگاه ترمه بافی مانند سایر دستگاه‌های بافندگی سنتی دستگاهی چوبی است که توسط صنعتگران محلی ساخته می‌شود. این دستگاه از نوع دستگاه‌های چهار وردی است که در آن بافنده توسط پدال‌هایی که زیر پایش قرار دارند وردها را حرکت می‌دهد. برای بافت این پارچه حضور فردی با عنوان گوشواره‌کش(شاگرد) نیز لازم است. وظیفه گوشواره‌کش، انتخاب نخ مورد نیاز برای ایجاد نقش روی پارچه را انتخاب کند. ترمه‌بافی به ویژه به شیوه سنتی کار بسیار سخت و زمان‌بری است. با دستگاه سنتی پس از 8 ساعت کاری تنها 25-20 سانتی‌متر بافته می‌شود. در دستگاه‌های جدید که سیستم ژاکارد نقش گوشواره‌کش را ایفا می‌کند این میزان به یک متر در روز می‌رسد. از دهه پنجاه ماشین‌آلات مدرن برای بافت آن وارد ایران شدند.

طرح ترمه

در گذشته برخی هنرمندان طرح ترمه‌بافی را نیز مانند دیگر منسوجات سنتی به صورت ذهنی می‌بافتند. به مرور زمان نقوش ترمه بر روی صفحات شطرنجی ثبت شدند. امروزه با ورود کامپیوتر به صنعت نساجی، طراحی دقیق‌تری انجام می‌شود. نرم‌افزارهای رایانه‌ای کلیه مراحل طراحی و رنگ‌آمیزی را انجام می‌دهند. به طوری که هنرمندان پیش از شروع بافت می‌توانند نتیجه طراحی و رنگ‌آمیزی پارچه را مشاهده کنند.

ساختار نقوش ترمه

به طور کلی ساختار نقوش این پارچه به دو شکل انجام می‌شود:

• طرح‌بندی

در این شیوه نقش‌ها به صورت لانه‌های زنبور یا اشکال مربع، مستطیل و لوزی طراحی می‌شوند.

• راه راه

در این شیوه نقش‌ها به صورت راه راه عمودی یا مورب طراحی می‌شوند. راه راه عمودی یا مورب با پهنای متفاوت، راه راه عمودی رنگارنگ و راه راه عمودی دو رنگ از جمله متداول‌ترین طرح‌های این محصول هستند.

انواع نقوش ترمه

نقوش ترمه نقوش اصیل ایرانی هستند که قدمت زیادی دارند. این نقوش نسل به نسل میان هنرمندان منتقل می‌شود. به طور کلی می‌توان انواع این نقوش را به صورت زیر تقسیم‌بندی کرد:

• نقوش تزئینی

منظور از نقوش تزئینی استفاده از انواع خطوط صاف و مورب مانند شاخ گوزنی است.

• نقوش گیاهی

انواع گل، بته و دسته گل در نقوش این پارچه دیده می‌شود.

• نقوش حیوانی

استفاده از نقش حیواناتی مانند طوطی، طاووس، مرغ و خروس نیز در این پارچه دیده می‌شود.

رایج‌ترین نقوش ترمه

در بافت تمام منسوجات طرح‌ها و رنگ‌ها به پییشینه و فرهنگ اقوام مختلف مرتبط است. رایج‌ترین نقوش ترمه عبارتند از:

• بته جقه

نقش بته جقه را اغلب نمادی از درخت سرو که درختی مقدس در باور زرتشتیان بوده است توصیف می‌کنند. اما توصیفاتی دیگری نظیر آتش، نخل، بادام، گلابی و کیسه چرمی نیز برای توصیف این نقش به کار رفته است.

• گل عباسی

گل جام یا گل شاه عباسی از دیگر نقوش رایج در این محصول است که گلی مقدس نزد ایرانیان بوده است. قدمت طرح این گل به دوران هخامنشیان باز می‌گردد. طرح گل عباسی با گردش ختایی اشکال 4 پر، 5 پر و 6 پر ایجاد می‌شود.

• بته خرقه‌ای

بته خرقه‌ای بته‌های بزرگی است که قد بلند و انحنای کمی دارند. درواقع بته خرقه‌ای را نشان از درخت کاج می‌دانند که بیشتر در  بافته‌های کرمان دیده می‌شود.

• بته ترمه‌ای

نقش این بته هم شبیه بته کاج است ولی در اندازه متوسط بافته می‌شود. این بته‌ها به صورت دوقلو و سه‌قلو نیز بافته می‌شوند. داخل این بته‌ها نیز با نقش گلهای شاه عباسی یا گلهای چند پر تزئین می‌شود.

• بته کشمیری

نقش بته کشمیری زمانی ایجاد می‌شود که دو بته کوچک و بزرگ طوری کنار هم قرار گیرند که بته کوچک از کنار بته بزرگ بیرون آید. این بته‌ها ممکن است جدا از هم یا کنار هم به صورت منظم یا درهم قرار گیرند. این بته‌ها با نقش شکوفه تزئین می‌شوند.

انواع ترمه بر حسب نوع الیاف

ترمه ابریشم

این محصول ظریف‌ترین و زیباترین نوع ترمه است که از الیاف ابریشم بافته می‌شود.

ترمه زربافت

زری بافی در کنار ترمه بافی یکی از شاخه‌های پارچه‌بافی سنتی ایران به خصوص در دوران صفویه بوده است. در پارچه‌های زرباف پارچه‌های ابریشمی است که برخی قسمت‌های آن با نخ گلابتون بافته شده است. نخ گلابتون در واقع همان نخ ابریشم با روکشی از طلا یا نقره است. البته برخی محققان معتقدند در گذشته پارچه زری نام دیگری برای پارچه ترمه بوده است.

ترمه ماشینی

امروزه اغلب این محصول در کارخانجات و توسط ماشین‌آلات نساجی تولید می‌شوند. در بافت آن از الیاف پلی‌استر و ویسکوز(ابریشم مصنوعی) استفاده می‌شود.

انواع شال ترمه

• شال چهارقدی

این محصول در ابعاد 5/1 در 5/1 بافته می‌شود و کاربرد آن به عنوان روسری یا بقچه است.

• شال راه راه

این محصول با راه‌های پهن یا باریک بافته می‌شود و کاربردهای متنوعی دارد.

• شال اتابکی

این محصول از انواع شال کشمیری است که برای بافت آن از الیاف پشمی بسیار ظریف استفاده می‌شود.

• شال بندی

نقشه این شال به صورت لانه زنبور طراحی شده و در هر خانه یک گل یا بته جقه بافته می‌شود.

• شال محرمات

محصول با نقش راه راه بافته می‌شود و پهنای راه‌های آن متفاوت است.

• شال کشمیری

این محصول با طرح‌های معروف بته جقه، شاخ گوزنی و درخت بافته می‌شود.

• شال زمردی

یکی از انواع شال کشمیری اعلا است که در زمینه نیلی رنگ نقوشی با رنگهای زنده مانند سبز زمردی بافته می‌شود.

• شال امیری

انواع شال درباری و اعلای بافت کشمیر که طرح آن بته جقه یا شاخ گوزنی است.

• شال یزدی

ترمه یزدی نوع اصیل و مرغوب ایرانی است و معمولاً با نقش راه راه یا گل عباسی بافته می‌شود.

بهترین نوع ترمه کدام است؟

نوع مرغوب این پارچه بر حسب میزان تراکم بافت و تعداد رنگ به کار رفته در آن شناسایی می‌شود. در مقایسه محصولاتی که تعداد رنگ یکسانی دارند طرح و تراکم بافت این پارچه ارزش آن را تعیین می‌کند. البته انتخاب رنگها، هماهنگی رنگها، تقارن بافت و وزن پارچه نیز اهمیت زیادی در کیفیت آن دارد. در میان محصولات ماشینی کارخانجات رضایی، حسینی، هاشمی و سالاری به عنوان بهترین مارک های این منسوجه شناخته می‌شوند. البته نوع اصیل ایرانی آن که از گذشته‌های دور به یادگار مانده باشد با ارزش‌ترین نوع است. زیرا محصولات اصیل و قدیمی کاملاً دستباف بوده و شناسنامه‌دار است. چنین محصولاتی اگر از نوع ترمه سرمه‌دوزی شده باشد ارزش بیشتری نیز دارد. زیرا در گذشته از سرمه اصل (سیم نقره با روکش طلا) برای سرمه دوزی استفاده می‌شد.

انواع محصولات ترمه

در گذشته کاربرد این محصول بسیار بیشتر از امروز بود. در قدیم از این پارچه برای دوخت لباس‌های فاخر، خلعتی، جانماز و بقچه استفاده می‌شد. اهمیت این پارچه به اندازه‌ای بود که در برخی مراسم سنتی از آن استفاده می‌شد و یکی از اقلام ضروری جهیزیه محسوب می‌شد. امروزه به فراخور زمان، محصولات جدیدی از این پارچه تولید می‌شود. رومیزی، روتختی، پارچه مبلمان، پرده، کوسن، تابلو ترمه، صندوقچه، جعبه جواهرات، کیف و کفش جدیدترین محصولات این حوزه هستند.

شرایط نگهداری ترمه

تراکم بالای این پارچه آن را به یکی مقاوم‌ترین پارچه‌ها تبدیل کرده است. با این وجود، نور و رطوبت می‌تواند سبب رنگ پریدگی آن شود. از دیگر عواملی که می‌تواند به این پارچه آسیب برساند بیدزدگی است. زیرا این پارچه نیز مانند دیگر پارچه‌های پشمی باید در برابر بید محافظت شود. روش رایج برای پیشگیری از بیدزدگی استفاده از نفتالین است. نکته دیگری که برای نگهداری آن باید به آن توجه شود شرایط شستشوی آن است. از آنجایی که دمای بالای آب و مواد شوینده هر دو به این پارچه آسیب می‌زند شستشوی آن توصیه نمی‌شود. بهترین راه برای تمیز کردن آن استفاده از خشکشویی است.

دیگر صنایع دستی ایران

در مطالب متنوعی به خاتم کاری، ترمه، گلیم دستباف، گلیم قشقایی، گلیم ایرانی، گلیم نقش برجسته ایلام، گلیم پشمی و گبه دستباف پرداخته‌ایم.

بهترین مارک های ترمه

سابقه ترمه بافی در شهرهای مختلفی نظیر کرمان و اصفهان وجود داشته است. اما نوع کرمان که ظاهراً منسوخ شده و ترمه اصفهان نیز اعتبار و شهرت کمی در مقایسه با نوع یزدی دارد. از دیرباز این هنر یکی از هنرهای اصیل یزد بوده و در حال حاضر نیز معروف‌ترین کارخانجات ترمه‌بافی در این شهر فعالیت می‌کنند. نوع یزدی آن نه تنها در ایران که در تمام دنیا شهرت دارد. در حقیقت مردم دنیا این محصول را به نام شهر یزد می‌شناسند. ترمه رضایی، ترمه حسینی، ترمه قاسمی، ترمه هاشمی و ترمه سالاری معروف‌ترین مارک ترمه یزدی هستند.

عکس‌های این مطلب را سرکار خانم نسترن احمدزاده عزیز ثبت نموده‌اند.