خاتم کاری

خاتم کاری یکی از صنایع دستی ایران و هنرهای سنتی است که برای تزئین سطوح کاربرد دارد. در مورد قدمت خاتم‌کاری اطلاعات دقیقی موجود نیست. اما آثار ارزشمندی از خاتم کاری ایران در موزه‌های دنیا نگهداری می‌شود. بسیاری از ما بیش از دیگر محصولات با تابلو خاتم کاری آشنایی داریم. ما در این مطلب ابتدا مفاهیم کلی مانند معنی خاتم کاری، ابزار خاتم کاری و مراحل خاتم‌کاری را بیان می‌کنیم. سپس به سؤالاتی مانند خاتم کاری بر مبنای چه شکلی ایجاد می‌شود؟ خاتم کاری به انگلیسی چه می‌شود؟ و خاتم کاری از صنایع دستی کدام استان است؟ پاسخ می‌دهیم. پس از آن در مورد کانون این هنر اصیل یعنی خاتم کاری شیراز و خاتم کاری اصفهان و نیز شبکه‌ها و نقوش خاتم‌کاری و خرید خاتم کاری مرغوب توضیحاتی ارائه خواهیم کرد. در پایان برخی از آثار خاتم‌کاری ارزشمند در دوره های تاریخی مختلف را معرفی می‌کنیم.

معنی خاتم کاری

وجه تسمیه این هنر اصیل را نهایت ظرافت و زیبایی این هنر می‌دانند. به این معنا که این هنر، اوج ظرافت در طراحی سنتی را به نمایش می‌گذارد بنابراین خاتم یا آخرین مرز هنرهای تزئینی است. البته معنای لغوی خاتم معادل انگشتری معنا می‌شود. در گذشته کسی که حرفه او حکاکی نقوشی مانند گل بر روی عاج و استخوان بوده “خاتم‌بند” نامیده می‌شد. با در نظر گرفتن این نکته دلیل استفاده از واژه خاتم این بوده که در گذشته این هنر در ابعاد کوچک انجام می‌شده و قدیمی ترین آثار خاتم‌کاری نیز به صورت تک گل بر روی کار اجرا شده است. به همین خاطر این هنر اصیل به نگین انگشتر تشبیه شده است. البته برخی کارشناسان اصلاح “خاتم‌بندی” را با بستن قطعات چوب و برش و چسباندن آنها در این هنر مرتبط می‌دانند.

خاتم کاری چیست؟

در فرهنگ لغات، خاتم‌کاری به صورت “هنر آراستن اشیاء به شیوه‌ای شبیه موزاییک کاری با قطعات کوچک مثلثی” تعریف شده است. به عبارت دیگر سطح خاتم بر مبنای شکل مثلث ایجاد می‌شود. هرقدر که این مثلث‌ها کوچک‌تر بوده و با ظرافت و دقت بیشتری در کنار هم چسبانده شده باشند محصول نهایی مرغوب‌تر است. در خاتم‌کاری، کوچکترین واحد سطح حداقل از سه مثلث و بزرگترین واحد سطح در نهایت از چهارصد مثلث تشکیل شده است. به طور کلی می‌توان گفت هنر خاتم کار از خاتم سازی و خاتم چسبانی تشکیل شده است. به این معنا که خاتمساز کسی است که با برش، پرداخت و سوهان‌کاری مواد اولیه و سپس چسباندن آنها “قامه” را تولید می‌کند. خاتم چسبان برش‌های به دست آمده از قامه را بر اساس طرح مورد نظر بر روی کار می‌چسباند. در حقیقت خاتم کاری تلفیق هنرهای مختلف اعم از نجاری، حکاکی، معرق، مینیاتور و … است.

قدمت خاتم کاری

در مورد زمان و مکان پیدایش این هنر اطلاعات دقیقی موجود نیست. آثار اولیه خاتم‌کاری در سده‌های بعد از اسلام در ایران دیده شده است. در آن زمان این هنر از کنار هم قرار دادن مکعب‌های چوبی سفید و سیاه ایجاد می‌شد. این سبک ظاهراً از چین وارد ایران شده بود. یکی از قدیمی ترین آثار خاتم کاری به این سبک در بخشی از سقف مسجد جامع عتیق شیراز اجرا شده است. پس از آن در دوره فاطمیان استفاده از صدف و عاج برای تزئین چوب رواج یافت.

ترکیب فعلی و شیوه جدید هنر خاتم‌کاری در زمان ایلخانیان در ایران رایج شد. در این شیوه هنرمندان ایرانی از چوب‌های رنگین سه، هشت، ده و دوازده ضلعی و نیز مفتول‌های فلزی استفاده می‌کردند. این هنر در زمان تیموریان به نحو چشمگیری توسعه یافت و قصر دلگشا در سمرقند با این هنر آراسته شده بود. اما اوج شکوفایی هنر خاتم‌کاری در زمان صفویه بود. در این دوران سراسر بازار زرگرهای اصفهان به محل کار خاتم‌کاران تبدیل شده بود.

همینطور در دوره صفویه محصولات متنوع خاتم‌کاری اعم از درب و پنجره، جای قرآن، قاب آیینه، رحل، گهواره، میز، آیینه گردان، سرخاب‌دان، جعبه، قلم و قلمدان تولید شدند. و در دوره زندیه بهره‌گیری از خاتم برای آراستن اجزای چوبی مقابر و آرامگاه رایج شد. در دوره قاجاریه نیز این هنر همچنان رواج داشت و در دوره پهلوی آموزش آن در مدرسه صنایع مستظرفه (هنرستان) آغاز شد. پس از انقلاب اسلامی نیز تدریس این هنر در آموزش عالی کشور ادامه یافت.

مواد اولیه خاتم کاری

• چوب‌های رنگی درختانی چون بَقم، فوفِل، آبنوس، عناب و گردو

در گذشته چوب درختان بقم، آبنوس و فوفل به آسانی یافت می‌شد. اما در حال حاضر دسترسی به طیف متنوع چوب با رنگ‌های مختلف امکانپذیر نیست. به همین دلیل خاتم سازان منشورهای چوبی درختان نارنج یا افرا را همراه با رنگ می‌جوشانند تا ترکیب رنگی مورد نظر خود را به دست آورند.

• مفتول فلزات مس، برنج، طلا، نقره و آلومینیوم

در حال حاضر استفاده از مفتول برنجی بیش از سایر فلزات رواج دارد. خاتم سازان برای شکل‌دهی مفتول فلزی از دستگاه نورد استفاده می‌کنند.

• ورقه‌های استخوانی (لا)

این قطعات از استخوان ساق دست و پای شتر، گاو، اسب، عاج، صدف و شبه استتخوان‌های صنعتی تولید می‌شوند.

• انواع چسب مانند چسب سرد و گرم

در گذشته از سریشم گرم یا حیوانی برای چسباندن قطعات چوب استفاده می‌شد. سریشم حیوانی ماده لزج غضروفی شکلی است که با گرم کردن خاصیت چسبندگی پیدا می‌کند. امروزه از چسب سرد یا پلی وینیل استات استفاده می‌شود. استفاده از چسب سرد هم بسیار آسان است و هم دوام بسیار خوبی دارد.

• انواع جلادهنده

سطح خاتم هم برای براق شدن و هم برای محافظت در برابر عوامل محیطی روغنکاری می‌شود. پس از این مرحله سطح خاتم در برابر رطوبت، سرما و گرما آسیب نخواهد دید. در گذشته از روغن جلا یا سندلوس(شیره درخت کاج) برای این کار استفاده می‌شد. بعدها روغن هایلوکس جایگزین مواد قبلی شد. امروزه سطوح خاتم را با لایه ای از سیلر، کیلر یا پلی‌استر می‌پوشانند.

ابزار خاتم‌کاری

• انواع اره
• سوهان و رنده
• پرس
• دستگاه برش خاتم
• دستگاه نَوَرد سیم (این دستگاه مفتول‌های فلزی را به شکل منشورهای مثلث القاعده تبدیل می‌کند)
• ابزار عمومی مانند چکش و گازانبر

مراحل ساخت خاتم

• ابتدا چوب، فلز و استخوان به صورت منشورهای مثلث القاعده بریده می‌شوند. معمولاً اضلاع مثلث 5/1-1 میلی‌متر و ارتفاع منشور 30 سانتی‌متر است.
• سه منشور چوبی در اطراف یک منشور فلزی چسبانده شده و منشور بزرگتری به نام “پره” را ایجاد می‌کنند. علاوه بر چسباندن، دور تا دور این منشور با نخ بسته می‌شود تا خوب محکم شود.
• در مرحله بعدی با چسباندن پره‌ها نقوش هندسی منتظمی مانند شش ضلعی و ستاره ایجاد می‌شود. به این اشکال هندسی منتظم “توگلو” گفته می‌شود. به همین ترتیب برای ساخت ساده‌ترین گل خاتم‌کاری 66 مثلث لازم است.
• سپس نوبت به مرحله گل پیچی می‌رسد در این مرحله قطعات به نحوی کنار هم چیده می‌شوند تا در نهایت یک گل خاتم ایجاد شود. پس از شکل‌گیری گل خاتم، کار به قطعاتی با ارتفاع 10 سانتی‌متر تقسیم می‌شود.

• در این مرحله با پرس کردن قطعات (قامه) آنها را برای مرحله برش آماده می‌کنند.
• قامه به صورت قطعات عرضی با ضخامت 2 میلی‌متر برش زده می‌شود.
• برش‌ها بر روی ورقه نازکی چسبانده می‌شوند و زیر پرس قرار می‌گیرند.
• در مرحله بعد این قطعات بر اساس طرح از پیش تعیین شده بر روی چوب مورد نظر چسبانده می‌شود.
• مرحله آخر مرحله صیقل دادن و استفاده از روغن‌های جلا دهنده است.

شبکه های خاتم کاری

شبکه مربع

در شبکه مربع، نقش خاتم از کنار هم قرار گرفتن قطعات مربع شکل ایجاد می‌شود. از این نوع شبکه برای ایجاد نقش‌هایی مانند موج و سلی که در حاشیه کاربرد دارد استفاده می‌شود.

شبکه مربع مورب

اگر مربع‌های کوچک با زاویه 45 درجه نسبت به اضلاع مربع بزرگ قرار گیرند شبکه مربع مورب ایجاد می‌شود. نقش‌هایی مانند شمسه، پیلی، خشت، زلفک، چشم بلبلی و مدخل با این شبکه ایجاد می‌شوند.

شبکه لوزی

درواقع شبکه لوزی از لوزی های کوچک تشکیل می‌شود.

شبکه مثلث

هر شبکه لوزی را می‌توان به دو شبکه مثلث تبدیل کرد. از شبکه‌های مثلث برای ایجاد نقوش ابابیل، جناقی، لانه زنبوری، شمسه و شمسه لوز استفاده می‌شود.

شبکه دایره

شبکه دایره به دلیل اینکه کامل‌ترین شکل هندسی است می‌تواند جایگزین شبکه‌های فوق شود. بهترین شبکه برای رسم گره‌های ویژه مانند گره 8 و 4 لنگه، گره شمسه و 4 لنگه، گره 8 زمزم، سرمه‌دان و چلیپا شبکه دایره است

نقوش خاتم‌کاری

نقوش حاشیه

نقوشی مانند نیم طره، کپه‌ای، جوسیمی، شمسه‌دار، برگی، توگلو استخوان، لوزی و جویی مهمترین نقش‌هایی هستند که در حاشیه کارهای خاتم استفاده می‌شوند.

نقوش اصلی

نقوشی مانند خاتم هشت، چهار ترنج، توگلو سبز، طاقی، پره‌واروی شمسه‌دار، عالم ذر، پره‌واروی بغل شش سیمی و ابری دو دوری مهم‌ترین نقش‌هایی هستند که در متن کار خاتم ایجاد می‌شود.

خرید خاتم کاری مرغوب

در هنگام خرید خاتم‌کاری باید دقت کنید تا نقش‌ها منظم، کوچک و متقارن باشند. تمام سطح خاتم با لاک پوشیده شده و نشانی از ترمیم یا بتونه کاری بر روی آن نمایان نباشد. اساساً سطح و رنگ مواد اولیه خاتم‌کاری باید یکنواخت و بدون آسیب باشد. محل اتصال گره‌ها نیز باید کاملاً صاف و بدون خدشه باشد. هر گونه فضای خالی در محصولات خاتم نشانه عدم مرغوبیت آن است. تقارن، اصل دیگری است که در محصولات خاتم کاری مرغوب به دقت رعایت می‌شود. استفاده از مواد اولیه خاص مانند عاج به جای استخوان و طلا و نقره به جای برنج نیز بر ارزش کار خاتم می‌افزاید.

خاتم کاری به انگلیسی چه می‌شود؟

متأسفانه در اغلب موارد برای ترجمه خاتم‌کاری به انگلیسی دقت لازم صرف نشده است. واژه Inlay که به عنوان ترجمه خاتم کاری به کار می‌رود به معنای معرق چوب نیز به کار می‌رود. در حالی که معرق واژه‌ای کلی برای کنار هم قرار دادن قطعات مختلف است. اما خاتم‌کاری با استفاده از منشورهای مثلثی انجام می‌شود و با معرق تفاوت اساسی دارد.

خاتم کاری اصفهان

اصفهان مهمترین مرکز خاتم‌کاری در ایران است. این شهر در دوران اوج خاتم‌کاری در ایران یعنی دوران صفویه به مرکز این هنر تبدیل شد. در حال حاضر بیشتر هنرمندان خاتم‌کاری در اصفهان فعالیت می‌کنند. در نتیجه خاتم کاری از مهمترین صنایع دستی اصفهان است. امروزه هنرمندان اصفهانی محصولات خاتم‌کاری جدید با تلفیق هنرهای مختلف تولید می‌کنند. از تلفیق خاتم‌کاری با هنرهایی چون قلم‌زنی و مینیاتور محصولاتی بدیع و تماشایی تولید می‌شود.

خاتم کاری شیراز

شهر شیراز نیز یکی از مراکز خاتم کاری ایران است. این شهر از دوران زندیه به کانون هنر خاتم کاری تبدیل شد. بسیاری معتقدند خاستگاه اصلی هنر خاتم‌کاری ایران شهر شیراز بوده است. علی نعمت، یکی از بزرگترین اساتید خاتم کاری که ابداعات بی‌نظیری در این هنر داشته نیز از اهالی شیراز است. این هنر بعدها به شهر اصفهان و تهران نیز راه یافت. هنوز هم خاتم‌کاری از مهمترین صنایع دستی شیراز به شمار می‌رود.

آثار خاتم کاری در دوره صفویه

• صندوق آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی
• و صندوق مقبره شاه اسماعیل صفوی در کرمان
• صندوق مرقد امام موسی کاظم(ع) و امام جواد(ع) در کاظمین: این اثر در دوران صفویه در سال 906 هجری قمری توسط یکی از اساتید آن دوران، محمد جمعه ساخته شده است.
• همینطور صندوق مرقد امام دهم و امام یازدهم شیعیان در سامرا: این صندوق نیز از آثار خاتم‌کاری دوره صفویه است.
• صندوق مرقد نرجس خاتون مادر حضرت مهدی(عج) در سامرا
• درب ورودی مدرسه چهارباغ اصفهان
• درب آرامگاه امامزاده شاهرضا در شهرستان شهرضا استان اصفهان

آثار خاتم کاری در دوره زندیه

• صندوق مرقد امام علی(ع): ساخت این اثر به دستور کریم خان زند آغاز شد. تکمیل و نصب آن در زمان لطفعلی خان زند انجام شد.
• صندوق مرقد امام حسین(ع) و حضرت ابوالفضل(ع) در کربلا
• صندوق مرقد حضرت زینب(س) در سوریه

آثار خاتم کاری در دوره قاجاریه

• درب ورودی امام‌زاده زید
• و درب خزانه حرم شاه عبدالعظیم
• درب خاتم اثر هنرمندان شیرازی که در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود
• تالار خاتم مجلس شورای ملی: این اثر باشکوه توسط 60 تن از اساتید در طی 6 سال ساخته شد.

آثار خاتم کاری در دوره پهلوی

• خاتم‌کاری در اتاق کاخ مرمر
• تالار عمارت بهارستان
• آثار خاتم‌کاری ارزشمندی که به بزرگان و سران کشورهای خارجی از جمله آیزنهاور و ملکه انگلیس اهدا شد.

آثار خاتم کاری پس از انقلاب اسلامی

• میز بزرگ خاتم کاری با طراحی استاد فرشچیان
• میز گل باغ عفیف آباد شیراز
• خاتم کاری داخل ضریح امام رضا(ع)

عکس‌های این محتوا را سرکار خانم نسترن احمدزاده عزیز ثبت نموده‌اند.