از ابتدای پیدایش تمدن، رودخانه‌های ایران نقش تاثیرگذاری در شکل‌گیری آبادی‌ها و سپس شهرها داشتند. یکی از رودخانه های ایران که از زمان مادها تاکنون در رونق کشاورزی و گسترش شهر و روستاها در استان های جنوبی ایران اثرگذار بوده، رودخانه قره آغاج در استان فارس است. رود قره آغاج شیراز با تداوم بخشیدن به حیات گونه‌های گیاهی و جانوری، سبب خلق مناظری دلربا در طبیعت فارس شده است. در این نوشتار به معرفی، نام، موقعیت، سرچشمه، شهرهای اطراف، طول، عرض، دبی، رودهای متصل، حوضه آبریز، مصارف آب، سدها و پل‌ها، جانوران ساکن، طغیان، پوشش گیاهی حواشی و آلاینده‌های این رود خواهیم پرداخت.
معرفی رودخانه قره آغاج فارس
رودخانه قره آغاج که به نام رود سکان هم نامیده می‌شود، از مهم‌ترین رودخانه های ایران در استان فارس است. این رود، مسیری بسیار طولانی را در فارس طی می‌کند و وظیفه آب‌رسانی به مناطق شهری و زمین‌های کشاورزی را بر عهده دارد. رود قره آغاج در ادامه مسیر خود، وارد استان بوشهر شده و به نام رودخانه مند خوانده می‌شود.
نام رود
با اینکه رود قره آغاج رود مهم استان فارس تلقی می‌شود، اما نام آن یک کلمه ترکی است. قره در زبان ترکی به معنای سیاه و آغاج همان درخت است. به این ترتیب قره آغاج یعنی درخت سیاه. رود قره آغاج در مناطق مختلف به نام‌های دیگری مانند تادوان، سکان (برگرفته از نام روستای سک) و سیتاکوس (نامی متعلق به دوره سلوکیان) هم مشهور است.
موقعیت
رودخانه قره آغاج از شمال غرب شیراز به سمت جنوب شرقی استان فارس کشیده شده است. این رود دائمی بوده و از دشت ارژن در استان فارس تا خلیج فارس در استان بوشهر را می‌پیماید.
سرچشمه رود قره آغاج
رود قره آغاج از کوه تاسک که از ارتفاعات بن‌رود و بخشی از زاگرس محسوب می‌شود، در نزدیکی روستای زنگنه بن‌رود واقع در بخش دشمن‌زیاری شهرستان ممسنی سرچشمه می‌گیرد. این روستا در دشت ارژن از توابع شیراز قرار دارد.
شهرهای در مسیر رود
این رود بعد از روستای زنگنه، از دشت ارژن، روستاهای چهل‌چشمه کرونی، خان‌زنیان، خانه خویس، عبور کرده و با گذر از کوهمره سرخی، شهرستان‌های کوار، خفر، سيمكان، جهرم، قير، كارزين، امام‌شهر و خنج در استان فارس را پشت سر می‌گذارد. در استان بوشهر نیز از کنار جم، دشتی و دیر می‌گذرد.
طول رودخانه
طول این رود از سرچشمه تا حوضه آبریز، حدود 700 کیلومتر تخمین زده می‌شود. رود قره آغاج پنجمین رودخانه ایران از نظر طول است.
عرض رود
عرض این رودخانه در زمین‌های متفاوت، یکسان نیست. این رود در زمین‌های جلگه‌ای، بستر وسیعی می‌یابد و تا عرض 400 متر هم وسعت پیدا می‌کند. این در حالی است که در مناطق کوهستانی، رود قره آغاج باریک شده و به عرض 20 متر محدود می‌شود.
دبی آب رودخانه
دبی اصطلاحی برای اندازه‌گیری حجم آب عبوری از یک نقطه معین است. هرچه دبی یک رودخانه بیشتر باشد، نشانگر حجم زیاد آب آن است. دبی رودخانه قره آغاج را در ایستگاه تنگه کارزین اندازه‌گیری می‌کنند. حداقل دبی برای رود قره‌آغاج 5/3 و حدکثر 43 متر مکعب در ثانیه ذکر می‌شود. البته گاه در حالت سیلابی به 6000 متر مکعب در ثانیه هم می رسد. دبی در فصل‌های مختلف سال متغیر است.
وضعیت کنونی دبی رودخانه
در دهه اخیر به علت برداشت‌های غیرمجاز از آب این رودخانه از طریق زهکشی‌های متعدد، حفر چاه در حریم رود، مسدود کردن چشمه‌های متصل به رود و خشکسالی‌های پیاپی، میزان آب رود خانه قره آغاج کاهش یافته است. البته با بارش های سال 98، بخشی از کاهش دبی این رود جبران شد.
رودهای ملحق شده به رود قره‌آغاج
رودهای کوچک و آب‌های سطحی در مناطق مختلف به قره‌آغاج ملحق می‌شوند. از بین این رودها می‌توان به شور جهرم، دار المیزان، سیمکان، شور مکان و فیروزآباد در استان فارس اشاره کرد. با ورود این رود به استان بوشهر و بعد از الحاق شاخه‌هایی مانند: باغان، زاخرد، سنا، دشت پلنگ، اهرم و شور خورموج، رودخانه قره آغاج به رودخانه مند تغییر نام می‌دهد.
حوضه آبریز و مصارف آب رود
رودخانه قره آغاج بعد از تغییر نام به مند در نهایت به آب‌های خلیج فارس می‌پیوندد. آب این رودخانه به مصرف شرب، کشاورزی و صنعتی می‌رسد.
سدهای ساخته شده در مسیر رود
در مسیر رودخانه قره آغاج سدهای مختلفی ساخته شده است. از آب پشت این سدها برای تامین برق مصرفی استان فارس، آب شرب شهرها، منابع آبی زمین‌های زراعی و مجموعه‌های صنعتی بهره برده می‌شود. برخی از این سدها فعال و یک سد نیز غیر فعال است.
بند بهمن
بند بهمن یک اثر باستانی در 6 کیلومتری غرب کوار است. این سد مهم‌ترین بنای تاریخی منطقه محسوب شده و از معدود آب‌بندهای قدیمی است که هنوز مورد بهره برداری قرار می‌گیرد. بند بهمن متعلق به زمان هخامنشیان است. این سد با طول 126 متر، عرض 4 و ارتفاع 5 متر، یک شاهکار مهندسی در عصر باستان نامیده می‌شود. حوضچه آب آن طبیعی بوده و از موقعیت قرارگیری دو کوه برای ساخت آن سود جسته‌اند. بند بهمن از سال 52 در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد. ولی اکنون با احداث معدن شن و ماسه در حوالی آن با خطر نابودی تهدید می‌شود.
سد سلمان فارسی
یکی از سدهای ایران با نام سد سلمان فارسی حوالی شهرستان‌های جهرم و قیر بر بستر رود خانه قره آغاج قرار دارد. این سد از نوع مخزنی بوده و در تنگه کارزین احداث شده است. دریاچه این سد، محل زندگی پرندگانی نظیر پلیکان پا خاکستری، باکلان و کاکایی است. این سد بتونی، 345 متر طول و 125 متر ارتفاع دارد.
سد میرزای شیرازی
عملیات احداث سد میرزای شیرازی بر رودخانه قره آغاج از ابتدای دهه 70 یعنی حدود 30 سال قبل آغاز شد. اما بعد از پیشرفت 37 درصدی عملیات، نیمه تمام ماند. این سد از نوع مخزنی است و در فاصله 10 کیلومتری از شهرستان کوار قرار دارد. این آب‌بند خاکی قرار است منابع آبی 15 هزار هکتار از زمین‌های کشاورزی دشت کوار، خفر و تاودان، آب شرب شهرستان کوار و آب صنعتی کارخانه‌های اطراف را تامین کند.
پل تاریخی کوار
در واقع پل کوار، در ابتدای جاده خروجی این شهر به سمت فیروزآباد قرار دارد. این پل متعلق به دوره ساسانیان، دارای 6 دهنه بوده که 2 دهنه میانی آن تخریب شده است. پل کوار که در زمان صفویه و قاجاریه بازسازی شده، از سنگ‌های حجاری شده در پایه‌ها و آجر در تاج تشکیل یافته است. این پل روی صخره‌ای طبیعی ساخته شده و حوضچه آن نیز از مصنوعات بشری نیست.
پل و پارک ساحلی امام شهر
امام شهر از شهرهایی است که در مسیر رودخانه قره آغاج قرار دارد. در این شهر پلی بر عرض این رودخانه ساخته شده که از زیبایی‌های امام شهر محسوب می‌شود. در نزدیکی پل، پارک ساحلی نیز وجود دارد که به عنوان یک تفرجگاه مورد استفاده مردم فارس قرار می‌گیرد.
قله تاسک و روستای زنگنه دو جاذبه گردشگری منطقه
سرچشمه رودخانه قره آغاج، با وجود تک قله تاسک و روستای ییلاقی زنگنه، منطقه جذابی برای گردشگران است. قله تاسک با ارتفاع 3024 متر و فاصله داشتن از سایر نقاط مرتفع، منطقه‌ای بادگیر به حساب می‌آید. هر ساله کوهنوردان در فصل پاییز و زمستان راهی صعود این قله می‌شوند.
آثار تاریخی و مناطق گردشگری حواشی رود
با توجه به طول 700 کیلومتری رودخانه قره آغاج و قدمت تمام شهرها و روستاهای استان فارس، آثار تاریخی متعددی را می‌توان نام برد. اما تنها به ذکر نامی از قلعه دختر فیروز آباد، کاخ اردشیر ساسانی، نقش برجسته تاج‌گذاری اردشیر بابکان، شهر گور، آتشکده و روستای قطب آباد، رود شور جهرم، دریاچه پریشان، آبشار کوهمره سرخی و منطقه حفاظت شده ارژن و پریشان بسنده می‌کنیم.
جانوران ساکن در رود قره آغاج
رود خانه قره آغاج با داشتن غلظت‌های متفاوت نمک در نقاط مختلف، محل زیست انواع متنوعی از آبزیان محسوب می‌شود. گونه‌های گوناگونی از ماهی‌ها مانند کپور، لوچ و هامور، در کنار آبزیانی همچون خرچنگ، مار ماهی و مار آبی در بستر این رود ساکن هستند. در مناطقی پرندگان ماهی‌خوار نیز به وفور دیده می‌شود.
تاثیر کاهش آب رودخانه‌ها بر زندگی جانوران
با کاهش آب رود خانه‌های ایران، آبزیان برای زندگی در بستر رودخانه‌ها با مشکلاتی مواجه هستند که اگر به موقع حل نشود، اکو سیستم طبیعی منطقه، دچار اختلال خواهد شد. به عنوان نمونه در تابستان 1394 با کاهش آب رودخانه قره آغاج، تعداد 7000 قطعه از آبزیان ساکن این رود، در گودال‌های بستر رود گرفتار شدند. این آبزیان در اثر کاهش سطح اکسیژن آب، در شرف مرگ بودند؛ اما طی عملیاتی از سوی تشکل‌های مردمی علاقمند به محیط زیست، زنده‌گیری و به بند بهمن واقع در کوار منتقل شدند.
در تیر ماه سال 97 نیز به طور مجدد این واقعه گزارش شد. اداره محیط زیست فارس اعلام کرد که حدود 2000 قطعه ماهی در ماندآب‌های رود در حال مرگ بودند که شناسایی شدند. این ماهی‌ها با استفاده از جعبه‌های مجهز به دستگاه اکسیژن‌دهی، به سرچشمه‌های بالادست رودخانه قره آغاج انتقال داده شدند.
طغیان رود خانه قره‌آغاج
رود قره آغاج مانند دیگر رودهای ایران، پس از بارش‌های سیل‌آسا دچار طغیان شده و به صورت سیلاب به شهرها و روستاهای اطراف، آسیب می‌زند. در پاییز سال 92 این طغیان به حدی بود که تاسیسات انتقال آب از سد سلمان فارسی به شهرهای جنوبی استان فارس به شدت تخریب شد. میزان تخریب به گونه‌ای بود که آب شرب شهرهای خنج، گراش و لارستان برای چند روز به طور کامل قطع شد.
شنا در رود قره آغاج
مردم شهرهای اطراف رود قره آغاج به دلیل نبود استخر و فضای ایمن شنا، گاهی از این رود برای شنا کردن بهره می‌برند. این در حالی است که این رود هر ساله تعدادی از شناگران را به کام مرگ می‌کشد.
پوشش گیاهی اطراف رود
از آنجا که رود قره آغاج تامین‌کننده آب زمین‌های زراعی است، در اطراف آن زمین‌های کشاورزی وسیعی وجود دارد. کشتزارها و باغ‌های بادام، سیب و سایر میوه‌ها در بسیاری نقاط به چشم می‌خورد. در مناطقی که زمین‌ها کاربری کشاورزی ندارند، دشت‌های نرگس بسیار چشم نواز هستند. در بوشهر در ساحل رود مند، درختچه‌های گز و سایر گیاهان بومی، جنگل‌هایی را به وجود آورده‌اند که در فصل بهار با رویش گل‌ها، طبیعتی بدیع و خیره‌کننده پدید می‌آید.
همچنین این رودخانه هنگام طغیان، با شستن خاک مناطق کوهستانی، آبرفت‌هایی با خاک غنی را فراهم می‌آورد. برخی از کشاورزان از آبرفت‌های این رود برای کشت سود می‌برند.
آلاینده‌ها
همواره آلاینده‌های مختلفی آب‌های جاری را آلوده می‌سازد. طی پژوهشی از سوی دانشگاه شیراز، مشخص شد که آلاینده ناشی از فعالیت‌های کشاورزی، 70 درصد منابع آلوده کننده آب رود خانه قره آغاج را تشکیل می‌دهد. 30 درصد باقیمانده متشکل از فاضلاب انسانی، روان‌آب‌های سطحی و فعالیت‌های صنعتی عنوان شد. آلودگی‌های کارخانه سیمان فارس به عنوان یکی از آلاینده‌های صنعتی مهم این رود، سبب آسیب‌های زیست محیطی می‌شود.
آب و هوای استان فارس
با توجه به اینکه رودخانه در سطح وسیعی از استان فارس در جریان است، قاعدتا از شهرهای متعددی گذر می‌کند. از این جهت در بخش زیر پیش‌بینی وضع آب و هوای فارس را در پنج روز آینده مشاهده می‌نمایید.
لوکیشن و موقعیت رود قره آغاج شیراز روی نقشه
در بخش زیر لوکیشن دقیق و موقعیت رود قره آغاج شیراز را روی نقشه می‌توانید مشاهده کنید. با مشخص کردن لوکیشن و محل دقیقی که قصد سفر به آن را دارید، به راحتی با کمک گوشی همراه هوشمندتان مسیریابی نمایید.
عکس‌های این پست را سرکار خانم نسترن احمدزاده عزیز ثبت نموده‌اند.
امتیاز شما به این صفحه:
رودخانه قره آغاج
یکی از رودهایی که از زمان مادها در رونق کشاورزی و گسترش آبادانی اثرگذار بوده، رودخانه قره آغاج فارس است. در این نوشتار به معرفی، نام، موقعیت، سرچشمه، شهرهای اطراف، طول، عرض، دبی، رودهای متصل، حوضه آبریز، مصارف آب، سدها و پل‌ها، جانوران ساکن، طغیان، پوشش گیاهی حواشی و آلاینده‌های این رود پرداختیم.