سازه های آبی شوشتر بزرگ‌ترین موزه آب ایران باستان در استان تمدن‌هاي كهن خوزستان است. در اين محتوا تلاش شده است تا به معرفي سازه‌هاي آبي شوشتر، موقعيت اين سازه ها، تعريف سازه آبي، بخشهای مختلف سازه‌های آبی شوشتر ( پل بند شادروان، بند ميزان، مجموعه آبشارها و آسياب‌ها، نهر داريون، برج كلاه فرنگي، قلعه سلاس، پل گرگر)، مجموعه جنوبی محوطه باستاني سازه‌هاي آبي شوشتر ( پل خاك، پل بند لشکر، پل خداآفرين)، هدف ساخت و احداث سازه هاي آبي شوشتر ، معماری سازه های آبی شوشتر، مصالح به كار رفته در ساخت سازه های آبی شوشتر، نيروي كار احداث مجموعه آبشارها و آسیاب آبی شوشتر، سازه های آبی شوشتر در ادبيات ايران، ساعات بازديد و بهترين زمان بازديد از سازه‌هاي آبي شوشتر، راه دسترسي به محوطه‌ي آبي باستاني شوشتر و ساير ديدنی های شوشتر پرداخته شود.
سازه های آبی شوشتر نمود تفکر خلاق و معماری حفاظتی ایران در عصر ساسانی ست، و نبوغ ایرانیان آن زمان را به رخ میکشد که از آن به عنوان مجموعهای کاملا صنعتی پیش از انقلاب صنعتی دنیا از آن یاد میشود. در سفرنامه مادام ژان دیولافوا باستان‌شناس نامدار فرانسوی از این محوطه به عنوان بزرگ‌ترین مجموعه صنعتی پیش از انقلاب صنعتی یاد شده‌است.
اين محوطه به عنوان شاهكار فني و مهندسي جهان ياد مي‌شود كه به عنوان دهمين اثر ايران در سازمان يونسكو در سال 2009 ثبت شده است. سالانه گردشگران داخلي و خارجي و مهندسين سازه‌هاي آبي از سراسر دنيا براي بازديد و تحقيق در مورد اين محوطه و مجموعه به شوشتر سفر مي‌كنند.
کلیپ سازه آبی شوشتر
در کلیپ زیر که توسط جناب آقای فرهاد خبازان عزیز ثبت شده است، موقعیت سازه آبی شوشتر را در شهر مشاهده می‌نمایید. زیبایی وصف ناپذیر این سازه تاریخی در این کلیپ بیشتر خود نشان می‌دهد.
سازه های آبی شوشتر نماد چیست؟
محوطه‌ي تاریخی شوشتر ترکیبی از تکنیک‌های متنوع است که برای تشکیل یک مجموعه کاملاً گسترده و در مقیاس بزرگ در كنار هم از زمان هخامنشيان تا ساسانيان ساخته شده است. سازه‌های آبی شوشتر فقط یک جاذبه تاریخی و گردشگري نيست بلكه به عنوان بزرگ‌ترین مجموعه مهندسی باستاني جهان است كه پر ابداعات و هنر معماري بومي ايراني است. درواقع سازه های آبی شوشتر نماد تمدن، نبوغ بومي معماري فني و مهندسي ايرانيان است.
سازه های آبی چیست؟
سازه های آبی سازه‌هایی هستند که به نوعی با آب سروکار دارند. در ايران به دليل قرار گرفتن در اقليم گرم و خشك، بناهاي گوناگوني براي استفاده از آب احداث شده است. از اين سازه‌ها مي‌توان به بند و سدها، پل‌ها، آب‌انبارها، قنات يا كاريز‌ها و غيره اشاره كرد. سازه هاي آبي شوشتر نمونه منحصر به فرد از سازه هاي آبي در ايران باستان در جهان هستند. ساير سازه‌هاي آبي نيز قدمت طولاني در تاريخ و تمدن ايران دارند.
سازه‌های آبی شوشتر کجاست؟
این بنا، سازه آبی شوشتر در شهر شوشتر در محله میدان 15 خرداد است. شهر شوشتر یکی از شهرهای استان خوزستان است. برای گشت و گذار در این سازه چون بسیار بخشبندی است، می‌توان ساعتها برای دیدن و دقت و عکاسی در این مکان وقت گذاشت، اما گردشگران به طور طبیعی بین 1 تا 2 ساعت وقت برای دیدن این سازه مهندسی ایرانی وقت میگذارند. عکسهای این سازه به صورت کاملا مبتدی و از طریق دوربین ساده موبایل گرفته شده است.
شوشتر در دامنه‌های رشته کوه زاگرس قرار دارد. فاصله این شهر تا اهواز ۸۵ کیلومتر است و نيز فاصله شوشتر تا تهران۸۳۱ کیلومتر است.
بخشهای مختلف سازه‌های آبی شوشتر
این سازه تاریخی که بر روی رود گرگر بنا نهاده شده است به عنوان نظام آبی تاریخی شوشتر نیز در جهان مشهور است.این سازه شامل بخشهایی چون آبشارها، آسیاب‌ها، پل‌ها، نیایشگاه صابئین، سیکا( محلی برای استراحت و تفریح)، کانال داریون، قلعه سلاسل، بند خدا آفرید( بند ماهی بازان)، برج عیار و پل شاه علی است.
در واقع مجموعه شمالی بخش هاي سازه های آبی شوشتر از غرب به شرق شامل پل بند شادروان، قلعه سلاس، سر دهانه نهر داریون، برج کلاه فرنگی، بند میزان، پل گرگر، آبشارها، آسیاب‌ها يا سیکا است.
پل بند شادروان
پل بند شادروان به عنوان دريچه‌ی خروجی و تنظيم ارتفاع آب و براي عبور آب از كارون در شاهراه اصلی شرقی بنا شده است. همینطور پل شادروان به پل شاپوري نيز مشهور است. اين پل به دستور شاپور ساساني ساخته شده است. پل شاپور داراي چهل و چهار دهانه بود كه در حال حاضر شانزده دهانه از آنها به همراه طاق‌شان باقي مانده است. اين پل هنوز هم كاربرد دارد و از آن براي آبياري زمين‌هاي كشاورزي و مزارع استفاده مي‌شود.
بند ميزان
درواقع بند ميزان براي تقسيم آب كارون به دو شاخه دودانگه (گرگر) و چهاردانگه (شطيط) احداث شده است. در واقع اين بند، رودخانه‌ي كارون را به دو قسمت شرقي و غربي تقسيم مي‌كند. بخشي از آب كارون به وسيله اين بند، در شرق شهر جاري مي‌شود و رودخانه‌ي گرگر را به وجود مي‌آورد. در گذشته به اين بخش به جاي گرگر، دودانگه مي‌گفتند. گرگر اصطلاح شوشتری است. به معني آبی است که از بالا به پایین فرو می‌ریزد، است.
بخشي از رود كارون به غرب جاري مي‌شود كه به آن شطيط مي‌گويند. اين سازه به صورت دايره شكل با چند انحناء در ابتداى رود گرگر بنا شده است.
قسمت اعظم بند ميزان به شكل ديواره‌ي قطور ساخته شده است، كه در برخي قسمت‌ها، قطر آن به بيش از بيش و پنج متر نيز مي رسد. طول آن پانصد و بيست و پنج متر است. اين بند دارای نه دهانه آبرو است. کمترین ارتفاع آن چهار و نیم متر است و بیشترین ارتفاع آن نه متر است.
بند ميزان، به دليل ميزان و تنظيم آب جارى در دو رودخانه گرگر و شطيط به اين نام گفته مي‌شود. در طول تاريخ، نام‌هايى مانند بند قيصر، دولتشاه، تراز، شاپورى، خاقان و محمد على ميرزا نيز به اين بند داده شده است.
نهر داريون يا دارا
درواقع نهر داريون يا داريوش با كانال‌ها و دريچه‌های متعدد، با اهداف و كاربردهاي گوناگونی مانند آب‌پخش‌كن‌ها، پل‌ها و نهرها، آبياري از طريق تقسيم‌بندی‌ها و دريچه‌های بسيار دقيق كانال‌ها، و همچنين تامين آب شرب شهر شوشتر بنا شده است.
نهر داریون، بعد از شاخه گرگر، دومین کانال دست کند بزرگ سازه آبي شوشتر است. اين نهر زمین‌های کشاورزی میان دو شاخه اصلی کارون و شاخه گرگر را آبیاری می‌کند. داریون، تنها نام سازه آبی شوشتر است که پس از گذشت قرن ها نامش بدون تغيير باقي‌مانده است و نام سازنده‌اش را به يدك مي‌كشد.
برج کلاه فرنگی
برج كلاه فرنگي، يك برج سنگي است. كاربرد دقيق آن قابل تشخيص نيست اما ممكن است براي نظارت بر جريان آب بوده است. این برج در کنار رود کارون و نزدیک به بند میزان ساخته شده است. نام برج را مردم محلي به آن نسبت داده‌اند.
برج كلاه فرنگى به صورت هشت ضلع ساخته شده است. ارتفاع برج حدود هفت متر است و پايه اين برج، چهار متر از زمین ارتفاع دارد. مردم محلي بر اين باورند، اين برج جایگاه نظارت بر کار کارگران بوده است.
برخي‌ها نيز علاوه بر نقش نظارتي اين برج بر شدت و قدرت آب، بر اين عقيده هستند كه اين برج، برج راهنما نيز بوده است. در بالاي آن، آتش روشن مي كردند. تا آتش راهنماي کشتی‌ها و قايق‌هاي که از شمال رود کارون به این مجموعه آبي می‌رسیدند، باشد.
قلعه سلاس
اين قلعه به عنوان مرکز فنی و کنترل کننده مجموعه سازه های آبی، حراست و نگهداری و مرمت اين مجموعه، مديريت تقسیم آب در زمين‌هاي جنوب شوشتر بوده است. قلعه سلاس شامل بخش‌هايي مثل تاسيسات نظامي، برج‌ها، سربازخانه‌ها، حمام‌ها، سردابه‌ها و خندق بود. در حال حاضر فقط بقاياي آن مانده است. گفته مي‌شود اين قلعه همچنين محل نگهداري والرين امپراطور روم نيز بود.
پل گرگر
پل بند گرگر بر بالاي مجموعه آسیاب‌ها و آبشارها ساخته شده است. اين پل، مسیر رودخانه گرگر را مسدود مي‌كند. با بوجود آمدن اختلاف در سطح آب، آب رودخانه به تونل‌های سه گانه مجموعه ( شهر، بلیتی، نیر ) جريان مي يابد. وظیفه اين پل، بالا آوردن سطح آب برای به حرکت در آوردن آسیاب‌ها است.
آبشارها و آسياب‌ها
در آبشارها و تونل‌ها دست کند، در دو طرف سد سنگی رود گرگر احداث شده است این تونل‌ها آب را از پشت سد به آن سوی سد جاری می‌كنند.
در حال حاضر سي و سه آسياب در مجموعه آبشارها و آسیاب های آبی شوشتر قابل شناسايي است. نحوه ساخت و کارکرد آسیاب‌ها در نوع خود منحصر به فرد است. پره آسياب‌ها از درخت كنار ساخته شده است، درخت كنار از درختان بومي استان خوزستان است. محور چرخش آسياب‌هاي سازه‌هاي آبي شوشتر برخلاف آسياب‌هاي ساير كشورها، افقي است. به مجموعه‌ي آسیاب‌ها به زبان محلی شوشتری، آسی یووا مي‌گويند. سیکا نيز در واقع کانال آب است كه با ارتفاع کمی در كنار رودخانه احداث شده است.
مجموعه جنوبی محوطه باستاني سازه‌هاي آبي شوشتر
مجموعه جنوبی اين محوطه باستاني از شرق به غرب شامل داریون، بند خاک، پل بند لشکر، پل بند برج عیار، پل بند خداآفرین يا پل بند ماهی بازان است.
پل بند لشکر و بند خاك
همانطور كه ذكر شده است هدف از احداث نهر داریون، آبیاری زمين‌هاي وسیع دشت میان آب بود. وجود اختلاف سطح زمین در مسیر نهر داریون با اراضي اطراف، باعث شده تا بند خاک، پل بند لشکر و شاه علی در مسير اين نهر احداث شود تا به كمك اين بندها سطح آب بالا برود و به زمين‌هاي اطراف آب برسد.
پل بند برج عیار
پل بند برج عیار بر روی شاخه گرگر و پایین‌تر از محوطه‌ي آبشارها قرار دارد. این محوطه قبلاً درون باغ بسیار بزرگی واقع شده بود. آب آن از تونل باغ حکیم، از انشعابات تونل بلیتی تأمین می‌شد. در حال حاضر اثري از آن باغ وجود ندارد. در دوره‌هاي صفویه و قاجاریه، از این مکان به عنوان نیایشگاه و محل اجرای مراسم مذهبی توسط صابئین مورد استفاده قرار مي‌گرفت. براي همين اين پل، با نام پل بند صابئين نيز معروف شده است.
خداآفرین يا پل بند ماهی بازان
مسیر رود گرگر پس از طي بيش از پنج كيلومتر و عبور از پل بند برج عیار به پل بند خداآفرین می‌رسد. نام دیگر این پل بند، پل بند ماهی بازان است. چون كه اين بند، محل مناسبی برای صید ماهی است. پل بند خداآفرین نیز مانند ساير پل بندهای این مجموعه، وظیفه بالا بردن سطح آب را داشت. نيز اين پل، حمل و نقل را در دو طرف رود هموار مي‌ساخت. اين پل به شكل قوسي براي تحمل فشار زياد بر روي رود گرگر ساخته شده است.
بند شربدار
اين بند در بين دو بند لشكر و خداآفرين به طول سي و پنج متر و عرض دو احداث شده است. هدف از احداث آن نيز بالابردن سطح آب، جهت آبياري زمين هاي كشاورزي بوده است. نام اين بند از تاكستان‌هاي انگور اطراف آن گرفته شده است.
کلیپ سازه ابی شوشتر
پلكلان‌هاي محوطه آبشار
در بخش جنوب محوطه‌ي آبشارها، پلکان‌هاي سنگی دست سازی بنا شده است. اين پلكان‌ها بيش از دويست عدد است. اين پله‌ها محوطه‌ي آبشارها را به نقاط مسکونی متصل کرده است. در مسیر پله‌ها، اتاق‌هایی براي نگاهبانان اين مجموعه ساخته شده بود. سقف کوتاه این اتاق‌ها و پنجره‌های موازی رو به روی به دهانه‌ي آبشارها، گویای نگاهبانی و دیدبانی بودن اين اتاقك‌ها است.
هدف از ساخت و احداث سازه‌های آبی شوشتر
در دوره ساسانیان این سازه آبی برای بهرهبرداری و بهره گیری بیشتر از نیروی آب برای آسیابهای صنعتی آن زمان و برای حفاظت از شهر شوشتر در برابر یورش دشمنان بنا نهاده شده است.
البته کاربرد سازه های آبی شوشتر متنوع بود. اين كاربردها شامل تامین آب شهری، چرخش آسیاب‌ها، آبیاری زمين‌هاي كشاورزي اطراف، پرورش ماهي، حمل و نقل رودخانه‌ي، سیستم دفاعی و تفريحي بود.
نيروي كار احداث سازه های آبی شوشتر
در جنگي به نام ادسا كه بين شاپور اول ساسانی و پابلیوس لوسیوس والریانوس آگوستوس رخ داد، امپراتور روم شکست خورد. در این جنگ تعداد زيادي سرباز رومي به اسارت ایرانیان درآمد. تعدادي از اين اسرا به شوشتر فرستاده شد تا به كمك آنها، رودخانه‌ي دست‌كندي به طول سي و دو متر در بستر صخره‌ي شوشتر احداث شود. از طريق اين رودخانه دست کند، آب رود كارون به دو بخش تقسيم شود. براي اين منظور سد انحرافي نيز احداث شد كه امروزه به سد ميزان معروف است.
البته مجموعه سازه‌هاي آبي شوشتر در يك زمان واحد ساخته نشده‌اند، قدمت دقيق آغاز اين پروژه مشخص نيست. برخي‌ها بر اين باورند، ممكن است قدمت اين محوطه باستاني به تمدن باشكوه ايلامي برسد. اما طبق شواهد در دست، ساخت این مجموعه تاريخي از دوره هخامنشیان شروع شده است، در دوره ساسانیان تکمیل شده و به اوج خودش رسیده است.
معماری سازه های آبی شوشتر
مجموعه عظیم و تاریخی سازه‌های آبی شوشتر از آبشارها، کانالها، تونل‌ها و مجموعه آسیابهای عظیمی ست که بر اثر نیروی محرکهی آبی که از طریق کانالها به آسیاب‌ها هدایت میشده، کار میکرده است. در این سازه کانالی انحرافی طراحی و تعبیه شده است که به رود کارون راه داشته و در گذشته به جهت حفر و ایجاد خندقهایی بزرگ دورتادور شوشتر برای محافظت این شهر از یورش دشمنان ایجاد میگردیده است. طراحی این سازه به نحوی مهندسی است، که در سیل فروردین 98 خوزستان هم با اینکه حجم زیادی از آب وارد مجموعه شد، اما بدون هیچگونه تخریبی این سازه به کار خود ادامه داد.
سازه‌های آبی شوشتر در سیل، اگرچه مقاومت كردند اما اين محوطه‌ي باستاني نياز به تمهيداتي براي حفظ و مرمت دارد.
مصالح به كار رفته در ساخت سازه های آبی شوشتر
كل مجموعه آبشارها و سازه‌های آسیاب از ملات، سنگ خارا، آهک و ساروج احداث شده است. كانال‌ها و تونل‌ها و اتاق‌های تودرتوی اين مجموعه نیز از سنگ‌ها و دیواره‌های سنگی رود بنا شده است.
سازه های آبی شوشتر در ادبيات ايران
فردوسي حكايت ساخته شدن پل شادروان شوشتر را به زيبايي در شاهنامه توصيف نموده است:
همی برد هر سو برانوش را / بدو داشتی در سخن گوش را
یکی رود بُد پهن در شوشتر / که ماهی نکردی بر او بر گذر
برانوش را گفت گر هندسی / پلی سازی آن جا چنان چون رسی
که ما بازگردیم و آن پل به جای / بماند به دانایی رهنماي.
محوطه باستانی سازه‌هاي آبي شوشتر قدمتی بیش از چهار هزار سال دارد، قدمت اين مجموعه و دوام آن و كاركرد آن تاكنون بر محبوبيت اين اثر تاريخي و باستاني افزوده است. به طوري كه در جهان اين محوطه باستاني بيشتر از خود ایرانیان شناخته شده است. در سال‌هاي اخير چندين کتاب درباره سازه های آبی شوشتر قرار است، چاپ شود تا اين اثر تاريخي بي‌نظير را مردم بیشتر بشناسند.
ساعات بازديد از سازه‌هاي آبي شوشتر
سازه‌هاي آبي شوشتر در خیابان شریعتی شوشتر واقع شده است. ساعات بازديد اين محوطه باستاني از هشت الي پنج و نيم بعد از ظهر است. همچنين براي بازديد از اين مجموعه وروديه دريافت مي‌شود. مدت زمان بازديد پيشنهادي براي اين مجموعه حدود دو الي سه ساعت است. بازديدكننده از كمبود بروشورهايي براي راهنمايي گردشگران و نقشه سازه های آبی شوشتر اظهار نظر منفي كرده‌اند.
بهترين زمان بازديد از سازه‌هاي آبي شوشتر
به جز فصل تابستان که هوا بسيار گرم و شرجي است. بقيه فصول بهترين زمان براي بازديد از اين مجموعه بي‌نظير و عجايب شوشتر است. با اين وجود اواخر زمستان بهترين فصل براي بازديد از اين محوطه باستاني است. براي گرفتن عکس سازه های آبی شوشتر، هر زماني از روز مناسب است، حتي در هنگام غروب خورشيد مي‌توان بهترين عكس‌ها را از اين محوطه گرفت.
راه دسترسي به سازه‌هاي آبي شوشتر
براي بازديد از اين مجموعه باشکوه و باعظمت كافي است كه خودتان را به استان خوزستان برسانيد. سپس به سمت شهرستان شوشتر و به خيابان شريعتي حركت كنيد و سپس از اين سازه عجيب و زيباي شوشتر لذت ببريد.
کلیپ سازه آبی شوشتر
در این کلیپ کوتاه تصاویری زیبا از سازه آبی شوشتر را مشاهده می‌نمایید.
ساير ديدني هاي شوشتر
از ساير جاهاي ديدني شهر شوشتر می‌توان به آرامگاه یعقوب لیث صفاری، منطقه حفاظت شده کرایی، بازار سنتی شوشتر، خانه مستوفی، پل شادروان شوشتر، قلعه حسین خان افشار شوشتر، خانه معین التجار، باغ خان و مسجد جامع شوشتر، كاروانسراي افضل و غيره اشاره کرد.
آب و هوای شوشتر
برای یک بازدید و سفر عالی اطلاع از وضع آب و هوا لازم است. به همین خاطر در این بخش پیشبینی وضع آب و هوایا شهرستان شوشتر را در پنج روز آینده مشاده می‌کنیید.
لوکیشن دقیق سازه های آبی شوشتر
با اینکه این سازه به قدری مشهور است، که شما در هر جای شهر باشید، شما را به سمت آن راهنمایی خواهند کرد. همینطور با این وجود در این بخش لوکیشن دقیق سازه های آبی شوشتر را برای سهولت قرار دادیم. با استفاده از گوشی همراه هوشمندتان تا رسیدن به این مجموعه تاریخی به راحتی مسیریابی نمایید.
اگر در استفاده از گوگل مپ سوال یا مشکلی دارید، حتما مقاله راهنمای استفاده از گوگل مپ را از اینجا مشاهده کنید.
منابع
- تاثیر آب در معماری تاریخی استان خوزستان، نمونه موردی سازه های آبی شوشتر، دکتر تورج جلیلی، مهندس عباس بخاخ، اولين سالانه پژوهش‌هاي معماري، شهرسازي و مديريت شهري
- سازه هاي آبي شوشتر، يادگاري از تفكر آباداني در ايران باستان، دكتر عبدالكريم بهنيا
- عکس‌ها و کلیپ های این مطلب توسط جناب آقای فرهاد خبازان، جناب آقای محمد رحیمی و سپهر نصیری ثبت شده است.
امتیاز شما به این صفحه:
سازه های آبی شوشتر
سازه های آبی شوشتر نمود تفکر خلاق در عصر ساسانی از جاهای دیدنی شوشتر است. در متن بالا به معرفی، تاریخچه، دیدنی های شوشتر و مجموعه آبشارها و آسیاب آبی شوشتر پرداخیتم.