عقاب صحرایی از پرندگان شکارچی مهاجر حيات وحش ايران است. در اين محتوا تلاش شده است تا معرفي خانواده‌ي عقاب‌هاي ايران، زيرگونه‌هاي عقاب استپی جهان، مشخصات ظاهري عقاب‌هاي صحرايي، تفاوت پرها در عقاب‌هاي صحرايي بالغ و نابالغ، پراكنش و زيستگاه عقاب استپي در ايران و جهان، رفتار و عادات عقاب صحرايي، تغذيه عقاب‌هاي صحرايي، صدا و آواز عقاب صحرايی، توليد و مثل عقاب صحرايي، زمان مهاجرت عقاب های صحرایی، ريشه‌يابی عقاب صحرايی يا عقاب استپی، طول عمر عقاب استپی، وضعیت حفاظت عقاب صحرايي، نقوش عقاب در آثار باستاني ايران و عقاب در گليم و فرش ايراني پرداخته شود.
عقاب صحرایی یا عقاب استپی؟
نام جهانی این عقاب Steppe Eagle(عقاب استپی) است. اما با توجه به اینکه این پرنده شکاری، یک پرنده شکاری مهاجر هست، و اینکه در صحرا و دشت زندگی می‌کند. در زبان فارسی به این گونه از حیوانات ایران، عقاب صحرایی گفته می‌شود. با این تفاسیر عقاب صحرایی و عقاب استپی یک گونه از عقاب‌های زیبا هستند.
خانواده‌ي عقاب های ايران
راسته عقاب‌هاي ايران شامل عقاب ماهيگير، عقاب طلایی، شاهی، دریایی پالاس، دریایی دم سفید، خالدار بزرگ (تالابی)، خالدار کوچک (جنگلی)، دشتی (خاكي)، مارخور، پرپا، دو برادر، صحرایی است.
زيرگونه‌هاي عقاب‌هاي استپی
اين عقاب‌ها در پاهایشان پر دارند. اين ويژگي ظاهري نشان می‌دهد که اين عقاب عضوی از زیرخانواده Aquilina است، که اين زیرخانواده به عنوان عقاب‌های چکمه‌دار شناخته می‌شوند.
عقاب استپی داراي دو زيرگونه با نام‌هاي Aquila nipalensis orientalis و Aquila nipalensis nipalensis است. زيرگونه Aquila nipalensis orientalis بيشتر در ايران دیده می‌شود. زيرگونه Aquila nipalensis nipalensis در فصل زمستان در ايران بيشتر ديده مي‌شود. زير گونه‌ي A.n. orientalis کمی کوچک‌تر و کم‌رنگ‌تر است.
مشخصات ظاهري عقاب صحرايي
اين زيرگونه گردني بلند، ضخیم اما سر نسبتاً کوچکی دارد. طول بدن اين پرنده شصت و هفت الی هشت و شش سانتی‌متر است. گستردگی طول بال‌ها اين پرندگان صد و هفتاد و پنج الي دويست و سي سانتی‌متر است. طول بال‌ها در اين پرندگان حدود 2.6 برابر طول کل بدن آنها است.
اين زير گونه از نوع عقاب‌هايي با جثه متوسط با بال‌های بلند و گسترده هستند. نر و ماده اين پرندگان تقريبا هم شكل هم هستند و در آنها تغییرات فصلی ديده نمي‌شود. وزن نر در اين گونه 2.2 الي4.6 کیلوگرم است و وزن ماده 3.5 الي 5.5 کیلوگرم است. وزن ماده‌ها مثل ساير پرندگان كمي بزرگتر از جنس نرها است.
دم در اين پرندگان بلند و نسبتاً گرد است. در هنگام پرواز اين گونه به صورت يك شکارچی بزرگ و سنگین ديده می‌شود که دارای سر و گردن بزرگ و بال‌های پهن و بلند است. بالاي سينه اين گونه دارای پرهاي زنگ‌زده یا مشکی است. اندازه وسعت پرهاي سينه اين گونه، با ساير خانواده‌ي عقابيان تفاوت قابل توجهی دارد.
منقار در اين پرنده رنگ تيره‌ي دارد و انتهاي آن زرد رنگ است كه خط زرد تا پشت چشم كشيده شده است. پرندگان بالغ اين گونه، چشم‌های قهوه‌ای تا فندقی دارند. در حالی که پرندگان نابالغ دارای چشم‌های قهوه‌ای تیره دارند. سر و پا در هر سنی در اين پرندگان زرد است. سوراخ‌های بینی آنها بیضی شکل است.
تفاوت پرها در عقاب‌هاي صحرايي بالغ و نابالغ
در پرندگان بالغ اين گونه، بدن به رنگ قهوه‌ای تیره، گلو رنگ پریده‌تر و لك‌های خرمایی رنگ در پس سر قابل تشخیص است. شاهپرهای پرواز و دم خاکستری در آنها راه راه است و نوار تیره‌رنگی در حاشیه بال‌ها و انتهای دم وجود دارد. پرندگان نابالغ اين گونه قهوه‌ای خاکی است و نوار سفیدی در زیر و روی بال‌ها آنها است. عقاب‌هاي نوجوانان و نابالغ اين گونه، در حالت استراحت و پرواز یک نوار سفید متمایز و مشخص را در پرهایشان را به نمايش مي‌گذارند.
پرندگان نابالغ ظاهری متفاوت با بزرگسالان دارند، پرهای آنها در سال پنجم شبيه بزرگسالان مي‌شود. پس از سال پنجم پرهاي آنها فشرده‌تر و قهوه‌اي تيره مي‌شود.
هر چقدر سن اين گونه‌ها بالا مي‌رود از پرهاي روشن و سفید آن كاسته مي‌شود و رنگ پرها بدن اين پرندگان تماما قهوه‌اي تيره مي‌شود. در واقع عقاب‌هاي استپی در طول زندگی خودشان سه دسته از پرهای مربوط به سن را تجربه می‌کند که رنگ آنها در يك سالگي قهوه‌ای روشن است. در دو الی پنج سالگي به رنگ قهوه‌اي مايل به قرمز تا تیره است. از سن شش تا بيشتر رنگ پرهاي اين پرندگان به قهوه‌ای تیره تغییر رنگ پيدا مي‌كند.
پراكنش و زيستگاه عقاب استپي در ايران و جهان
پراكنش جهاني این پرندگان از مغولستان و روسیه شروع مي‌شود و تا بخش‌های از آفریقا جنوبی است. اما اين پرندگان فقط در چهار کشور بزرگ روسیه، قزاقستان، مغولستان و چین لانه‌سازی و توليد مثل مي‌كنند. با شروع فصل زمستان، اين پرندگان به سمت اکوسیستم‌های گرمسیری و بیابان‌های آفریقا، هند، جنوب شرقی آسیا، ایران، افغانستان، عربستان، یمن، آذربایجان و سوریه و به ندرت در امارات متحده عربی، لبنان و کویت حركت مي‌كنند و زمستان‌گذارني مي‌كنند.
زيستگاه اين پرنده دشت‌های باز و خشك، مناطق نیمه‌بیایانی تا بیابانی و كوهپایه‌ها است. در ايران اين پرندگان به صورت مهاجر عبوری به صورت دسته جمعي در فصل زمستان از سيبري وارد كشورمان مي‌شود و در نواحی وسیعی از كشورمان مشاهده و گزارش شده‌اند.
زمستان‌گذاراني آنها بيشتر در نواحی جنوبی دریای خزر و استان‌های خوزستان، خراسان، فارس، بوشهر و سیستان و بلوچستان تا سواحل خلیج فارس مشاهده مي‌شوند.
زیرگونه nipalensis در فصل باروری در ارتفاعات کوهستانی تا ارتفاع دو هزار و سيصد متری یافت می‌شود، در حالی كه زير گونه orientalis در مناطق پست ارتفاع زيستگاه دارد. هر دو گونه در ايران به عنوان مهاجر عبوري ثبت و گزارش شده است اما در ايران توليد مثل ندارند.
اين پرندگان در مناطقی مثل تالاب صالحيه در نظرآباد استان البرز، تالاب قنبرآباد، بندعلیخان ورامین، تالاب بهشت معصومه قم، سایت البرز قم، محل دفن زباله‌هاي اكثر شهرهاي مختلف ايران به صورت دسته جمعي ثبت و گزارش شده‌اند.
رفتار و عادات عقاب صحرايي
اين پرندگان تك‌زي هستند اما در هنگام مهاجرت و زمستان‌گذارني به صورت دسته‌های بزرگی با هم ديده مي‌شوند. اين گونه پروازی قدرتمند با بال‌زدن‌های آرام دارد.
عقاب‌های صحرايي معمولاً تا حدودی قائم می‌نشینند و معمولاً این کار را در فضای باز انجام می‌دهند. این گونه اغلب روی زمین دیده می‌شود که ممکن است برای مدت طولانی از روز در روي زمين راه برود.
تغذيه عقاب‌هاي صحرايي
غذاي اين پرندگان بیشتر جوندگان، پرندگان، خزندگان، حشرات بزرگ است اما گاهی از لاشه‌ها و زباله‌ها نيز تغذیه می‌كنند. این عقاب یک شکارچی ماهر و داراي تخصص در شكار سنجاب‌های زمینی است.
اين گونه اغلب طعمه را تعقیب می‌کند تا آن را بگیرد و يا با راه رفتن یا هنگام پرواز با دور و شيرجه زدن طعمه را شکار مي‌كند. همچنین در ورودی لانه جوندگان منتظر خروج آنها مي‌نشيند.
صدا و آواز عقاب صحرايي
اين پرندگان معمولاً در خارج از فصل تولید مثل آرام و بدون صدا هستند. اما هنگام نمایش‌هاي هوايي، پر سر و صدا هستند. صداي اين پرندگان در برخی رفتارها مانند نمایش هوايي، ارتباط با همدیگر، در زمان خطر و تهدید قابل شنيدن است.
توليد و مثل عقاب صحرايي
اين پرندگان در مناطق نسبتاً بدون درخت در زیستگاه‌های استپی، اغلب بر روی برآمدگی لانه مي‌کنند. حتی اين پرندگان در زمین مسطح نيز لانه مي‌كنند. عقاب استپي تنها عقابی است که روی زمین لانه می‌کنند. اين گونه در ايران زاد ولد ندارد و تنها مهاجر عبوري است.
معمولاً يك الي چهار تخم در کلاچ اين پرنده مشاهده مي‌شود. تخمگذاری معمولاً سه الي چهار روز ( البته تا ده روز هم طول مي‌كشد) انجام می‌شود. تخم‌ها سفید رنگ و دارای کک و مک با لکه‌های قرمز و قهوه‌ای روشن هستند. پوسته تخم‌ها ضخیم است. تخم‌های اين گونه به طور متوسط کمی کوچک‌تر از عقاب طلایی است. دوره‌ي جوجه‌كشي از سي و نه تا چهل و پنج روز طول می‌کشد.
دوره جوجه‌کشی از اولین تخمگذاري شروع می‌شود، براي همين جوجه‌هاي اين گونه، از نظر سن متفاوت هستند. معمولاً تنها يك جوجه زنده مي‌ماند.
عقاب‌هاي نوجوانان پنجاه و هشت روز الي شصت و پنج روز در لانه می‌مانند و در سن هفتاد و پنج الي هشتاد روزگی کاملاً مستقل می‌شوند. عقاب‌هاي نوجوانان زمانی پرواز می‌کنند که پرهای بال و دم آنها هنوز به طور کامل رشد نکرده است. بعد دو هفته از اولین پرواز رشد پرها كامل مي‌شود.
زمان مهاجرت عقاب‌هاي صحرايي
اين پرندگان در آگوست و سپتامبر به سمت جنوب حرکت می‌کنند و سپس از ژانویه تا می به سمت شمال حرکت می‌کنند.
ريشه‌يابي عقاب صحرايي يا عقاب استپی
نام انگليسي آن Steppe Eagle و نام فارسي آن، عقاب صحرايي است كه از زيستگاه اين پرندگان گرفته شده است. نام علمی اين پرنده Aquila nipalensis است.
در زبان ترکی به آن بویوک قارا قارتال، در کردی هه لوی بیابانی و در لهجه سیستانی به آن باشه مي‌گويند.
طول عمر عقاب استپی
طول عمر اين گونه در اسارت تا چهل و يك سال است. همینطور طول عمر طبيعي آنها شوربختانه در طبيعت به شدت كاهش يافته است.
وضعیت حفاظت عقاب صحرايي
جمعیت عقاب‌هاي استپی در كل پراكنش آنها به دليل افزایش آتش سوزی، مزاحمت، آزار و اذیت انسان‌ها، خشك شدن تالاب‌ها، سموم كشاورزي و آفات‌كش‌ها، زیر پا گذاشتن لانه‌ي آنها توسط حیوانات، برق گرفتگی در سیم‌‌ها و دکل‌های خطرناک برق به شدت كاهش يافته است. اين عقاب در فهرست سرخ جهاني در ليست پرندگان در معرض خطر انقراض قرار دارد. اين گونه در ايران در فهرست پرندگان حمایت شده‌ي ایران قرار دارد.
عقاب در ايران باستان نماد چيست؟
در هنر و آثار باستاني ايران، نقوش اين پرنده سابقه‌ي كهني دارد؛ از جمله‌ي اين آثار كهن در تمدن قديمي ايران مي‌توان به درفشي با نقش‌مايه‌ي عقاب كه در كلوت‌هاي شهداد كرمان به دست آمده است. همچنين اين پرنده در در مفرغينه‌های استان لرستان يافته شده است كه نشان‌گر قدرت آسمانی است.
اين پرنده در واقع در تمدن‌هاي بزرگ ايران مثل مارليك، جيرفت، تمدن گم شده ايلام و ايران باستان بسيار پركاربرد بوده است. به خصوص در دوره‌ي ساسانیان، اين پرنده يا شاهين علامت خانوادگي اين دوره از تاريخ ايران است. كه نمادي از پرنده‌ای توانا، برومند و زورمند و نيز سمبل اهورامزدا و ایزدان آسمان است.
عقاب و ایرانیان
در اين دوره مي‌توان به نقوش اين پرنده در بشقاب زريني اشاره كرد كه عقابي، آناهيتا را در چنگال خودش نگه داشته است، اشاره كرد. اين بشقاب بسيار زيبا در موزه‌ي ارميتاژ نگه‌داري مي‌شود.
كنت كورس- تاريخ‌نويس رومي- در توصيف سپاه داريوش سوم هخامنشي از سمت بابل بـه فرات، از درفشي با نقش عقاب زرين سخن گفته است.
در واقع اين پرنده در ايران باستان نمادي از خورشيد و نماینده‌ی خدای آسمان‌ها و نیروی ماورایی روی زمین است كه مي‌تواند تا دور دست‌ها پرواز كند.
براي همين از نقوش اين پرنده قدرتمند در كاخ‌ها مثل شیردال در تخت جمشید، روی مهرها، نقش و لباس‌ها مثل لباس خسرو پرويز در صحنه شكار گوزن در طاق بستان كرمانشاه حك شده است تا به اين شكل پادشاهان خود را فرستاده‌ي اهورامزدا معرفي مي‌كردند.
همچنين اين پرنده، نشاني از فر و شکوه پادشاهي است و رويت آن نشاني از رستگاري و پيروزي است. به طوري كه هرودوت نوشته است كه زماني كه داريوش و شش تن از همراهش مي‌خواستند به گماتا حمله كنند. بعضي از آنها دچار ترديد شدند و خواستند نبرد را به تاخير بياندازند. اما ناگهان در آسمان مشاهده نمودند كه هفت جفت عقاب دو جفت كركس را دنبال مي‌كنند. لذا اين پيشامد را نشان رستگاري دانستند. نبرد را ادامه دادند و پيروز شدند.
عقاب در گليم و فرش ايراني
اين پرنده در گليم و فرش ايراني نمادي از زندگی بی‌مرگ و جاويدان است. نقوش اين پرندگان در گليم و فرش ايراني، مبتنی بر شكل طبيعی به ندرت ديده می‌شود. نقوش واقع‌گرايانه اين پرنده عظيم در فرش و قاليچه‌های ايراني بافته شده در طول دوره‌هاي مختلف تاريخ ايران بر اساس داستان‌ها و ادبيات ايران صورت گرفته است.
نقش اين پرنده در قالي تركمن طغور نام دارد كه در قوم تركمن طغور سمبل و نماد از توتم شجاعت و دليري، سحرخيز بودن، تک همسر بودن و غذاي پاك است.
نام طغور براي اين پرنده از رهبر فاتح ترکمن‌های ایران يعني طغرل بيک گرفته شده است. در اين نبرد طغرل بيک در سال چهارصد و بيست و شش هجري قمري با سپاهي پانزده هزار نفري به خراسان آمدند. در خراسان نبردي بين غزنویان صورت گرفت كه منجر به شكست دولت غزنویان و تشكيل دولت سلجوقیان در ایران شد. پرچم سلجوقیان عقابي بزرگ یا طغور گل و شاخ قوچ بود.
در قالي تركمن اين پرنده نماد اقتدار و قدرت پادشاهی، فر و شوكت پادشاهي، موجودی مقدس است كه اشاره به طغرل بيک دارد.
منابع
- كتاب اطلس پرندگان ایران. محمد کابلی، منصور علی آبادیان، محمد توحیدی فر، علیرضا هاشمی، سید بابک موسوی، كیس روزلار، چاپ اول 1395
- مظاهر و كاركردهاي آناهيتا، الهه‌ي زن در ايران باستان ( مطالعه‌ي نقشمايه‌هاي ظروف زرين و سيمين ساساني حاوي نقش اين الهه). حبيب شهبازي شيران، اسماعيل معروفي اقدم، سعید ستارنژاد، فريبرز طهماسبي، زن در فرهنگ و هنر، دوره‌ي دهم، شماره‌ي 2، تابستان 1397
- بررسی نمودهای اساطیری خورشید و مهر در فرش دستباف ایران. دکتر اشرف السادات موسوی لر، اعظم رسولی، فصلنامه‌ي علمی- پژوهشی انجمن علمی فرش ایران، شماره 16، تابستان 1389
- بررسی نقشمایه‌های جانوری در قالی ترکمن. فرانک کبیری، پریسا امیر حاجلو، دو فصلنامه‌ی هنرهای کاربردی، شماره‌ی 4،بهار و تابستان 1393
- عکس‌های این مطلب را جناب آقای علی ثقفی عزیز ثبت نموده‌اند.
امتیاز شما به این صفحه:
عقاب صحرایی(عقاب استپی)
عقاب صحرایی یا همان عقاب استپی یکی از اعضای خانواده عقاب های ایران است. در مطلب فوق به مشخصات، عکس، تغذیه و تولید مثل عقاب صحرایی پرداختیم.