فرش بختیاری

فرش بختیاری از دیرباز یکی از بهترین صنایع دستی ایران بوده است. ظرافت و پیچیدگی نقوش فرش بختیاری خشتی یکی از مهمترین دلایل محبوبیت آن است. قالی بختیاری یا همان فرش دستباف خشتی از جمله گرانترین فرش دستباف ایرانی است. ما در این مطلب ابتدا توضیح مختصری در مورد انواع فرش دستباف بختیاری ارائه می‌کنیم. پس از آن مهمترین مراکز بافت قالی در چهارمحال و بختیاری را معرفی می‌کنیم. در ادامه اطلاعاتی در مورد رنگ، ابعاد و طرح های فرش بختیاری ارائه می‌کنیم. پس از آن به دنبال معروف ترین فرش چهارمحال و بختیاری، فرش چالشتری و قلی یلمه را معرفی می‌کنیم. در نهایت این مطلب را با ارائه اطلاعاتی در مورد قیمت فرش دستباف چهارمحال بختیاری به پایان می‌بریم.

انواع فرش دستباف بختیاری

به طور کلی انواع فرش بختیاری بر حسب اصالت بافندگان به دو گروه تقسیم می‌شود. بخشی از بافندگان قالی بختیاری اصالت لری دارند و از طایفه لر بختیاری هستند. بخش دیگر بافندگان قالی بختیاری اصالت قشقایی دارند. عشایر ترک قشقایی که در استان چهارمحال و بختیاری سکونت دارند یکی از تولیدکنندگان فرش چهارمحال و بختیاری هستند. قالی یلمه معروف ترین فرش دستباف ایل قشقایی است.

البته دسته‌بندی دیگری نیز برای فرش بختیاری ارائه می‌شود. برخی قالی بختیاری را به دو گروه دست‌بافته‌های بختیاری و دست‌بافته‌های چهارمحال تقسیم می‌کنند. منظور از دست‌بافته‌های بختیاری کلیه محصولات تولید شده توسط عشایر بختیاری است. این نوع فرش در بخش‌های جنوبی و غربی استان بافته می‌شود. در قالی‌های سبک عشایری نقوش انتزاعی، ذهنی و پایبند به اصالت ایلاتی دیده می‌شود. منظور از دست‌بافته‌های چهارمحال، محصولاتی است که توسط روستانشینان و شهرنشینان استان تولید می‌شود.

این نوع فرش بیشتر در نواحی شرق و شمال استان بافته می‌شود. در طرح قالی‌های سبک روستایی، اثرپذیری از فرش اصفهان نمایان است. فرش چالشتری معروف‌ترین قالی بختیاری روستایی‌باف است.

مراکز بافت قالی در چهارمحال و بختیاری

قالی بختیاری در اصل، هنر زنان و دختران عشایر ایل بختیاری بوده است. اما این هنر هم‌اکنون در میان هنرمندان روستایی و شهری نیز دیده می‌شود. طرح های فرش بختیاری در گذشته به صورت ذهنی و فی البداهه طراحی می‌شدند. در نتیجه تولید محصولی منحصر به فرد از امتیازات فرش بختیاری دستباف بوده است. در حال حاضر قالی بختیاری به صورت سفارشی و با طرح از پیش تعیین شده نیز بافته می‌شود. مهمترین مراکز بافت قالی بختیاری در استان چهارمحال و بختیاری عبارتند از:

قالی بافی در چالشتر

یکی از مرغوب‌ترین انواع فرش بختیاری فرش چهل شتر یا چالشتر است. چهل شتر روستایی در مجاورت شهرکرد است که به خاطر قالی‌های ظریف خود شهرت دارد. بنابراین فرش چالشتری یکی از انواع فرش دستباف گران قیمت محسوب می‌شود. قالی چالشتر معمولاً با رج‌شمار 25 تا 40 و به صورت دو پود بافته می‌شود. طرح های فرش چالشتری معمولاً از قاب‌ها و خشت‌های متعدد و طرح‌های نیمه گردان تشکیل شده است. فرش چالشتر هم‌اکنون به عنوان مرغوب‌ترین قالی بختیاری شهرت جهانی دارد.

گفته می‌شود فرش چالشتر با طرح خشتی همان قالی “بی بی باف” است که حدود 200 سال قدمت دارد. در زمان حکمرانی خوانین، به زنان و دختران خوانین “بی بی” گفته می‌شد. آنها که معمولاً امکانات زیادی در اختیار داشتند کارگاه‌هایی برای بافت قالی راه‌اندازی می‌کردند. تولیدات این کارگاه‌ها از لحاظ کیفیت و رنگ بسیار مرغوب بود. در نتیجه مرغوب ترین فرش بختیاری در آن دوران به نام فرش بی بی باف معروف بود.

بافت فرش در بروجن

بروجن دومین شهر استان چهارمحال و بختیاری از لحاظ وسعت و جمعیت است. از گذشته‌های دور عشایر ایل قشقایی این شهر را برای سکونت انتخاب کردند. در نتیجه فرش بروجن در واقع همان فرش عشایر قشقایی است.  معروف ترین محصول دستباف بروجن همان قالی یلمه است. طرح ترنج‌های لوزی شکل در راستای طولی فرش مشخصه بارز فرش یلمه بروجن است. قالی یلمه بروجن معمولاً با رج‌شمار 25 تا 35 و به صورت دو پود بافته می‌شود.

بلداجی و بافتن فرش

بلداجی یکی از شهرهای جنوبی استان چهارمحال و بختیاری است. فرش دستباف بلداجی با دو ویژگی شناخته می‌شود. بافت درشت و تک پود قالی بلداجی، ویژگی خاص این محصول است. قالی بلداجی معمولاً با رج‌شمار 25 تا 30 بافته می‌شود. در نتیجه محصولات بلداجی بسیار محکم و بادوام است. در حال حاضر در بافت فرش بلداجی از الیاف ارزان قیمت با رنگهای شیمیایی استفاده می‌شود.

شهرکرد و فرش دستبافش

شهرکرد مرکز استان چهارمحال و بختیاری نیز یکی از مراکز بافت فرش بختیاری است. فرش شهرکرد معمولاً به صورت دو پوده، با طرح‌های شکسته و رنگ‌های روشن بافته می‌شود.

فرش دستباف شهر بن

شهر بن در شمال شهرکرد و در فاصله 31 کیلومتری آن قرار دارد. محصولات این منطقه نیز از جمله ارزان ترین فرش های بختیاری است. الیاف و رنگهای شیمیایی نامرغوب عامل کیفیت پایین تولیدات این منطقه است. بافت قالی به صورت ذهنی‌باف در این منطقه بسیار رایج است. قالی بن معمولاً با رج‌شمار 15 تا 20 و به صورت تک پود بافته می‌شود.

قالی دستباف روستای وردنجان

روستای وردنجان در نزدیکی شهر بن قرار دارد. به همین خاطر دست‌بافته‌های وردنجان شباهت بسیار زیادی به محصولات بن دارند. تنها تفاوت این است که قالی وردنجان معمولاً به صورت دو پود بافته می‌شود.

فرش دسبافت روستاهای پیربلوط و ارجنگ

روستاهای پیربلوط و ارجنگ نیز در حدفاصل شهر بن و چالشتر واقع شده‌اند. اما قالی و فرش بافته شده در این دو روستا شباهت زیادی با فرش چالشتری دارد. هم از لحاظ ظرافت و هم از لحاظ طرح و رنگ محصولات این دو روستا به فرش چالشتری بسیار نزدیک است. محصولات پیربلوط و ارجنگ در ابعاد 6، 9 و 12 متری بافته می‌شوند. قالی این منطقه معمولاً با رج‌شمار 25 تا 35 و به صورت دو پود بافته می‌شود.

فرش فریدن

فریدن یکی از شهرهای ارمنی‌نشین شمال استان چهارمحال و بختیاری است. محصولات بافته شده در فریدن نیز ویژگی‌های خاصی دارند. بافت درشت و رنگهای روشن مانند کرم، صورتی و سبز از ویژگی‌های خاص قالی فریدن است.

فرش دست باف سامان

سامان یکی از شهرهای استان چهارمحال و بختیاری است که در حاشیه زاینده رود قرار دارد. فرش دستباف سامان نیز یکی از انواع فرش بختیاری است که ویژگی خاصی دارد. استفاده از رنگ قرمز مایل به قهوه‌ای در نقوش نیمه شکسته، قاب‌ها و ترنج‌ها ویژگی بارز قالی دستباف سامان است. قالی سامان معمولاً با رج‌شمار 25 تا 35 و به صورت تک پود بافته می‌شود.

فرش دست بافت فرخ شهر (قهفرخ)

فرخ شهر را می‌توان به عنوان تولید کننده ارزان ترین فرش بختیاری معرفی کرد. الیاف مورد استفاده در این شهر معمولاً الیاف نامرغوب و ارزان بوده و بافت قالی به صورت درشت بافت انجام می‌شود. اغلب تولیدات این شهر به صورت یک پود و با استفاده از گره ترکی بافته می‌شود. قالی قهفرخ معمولاً با رج‌شمار 15 تا 20 بافته می‌شود. مهمترین طرح‌های فرش فرخ شهر خشتی و ترنجی است اما طرح کف ساده نیز در میان دست بافته‌های این شهر دیده می‌شود. در گذشته قالی قهفرخ از کیفیت و قالب بسیار خوبی برخوردار بوده ولی تولیدات جدید این شهر با افت کیفیت شدید همراه بوده است.

فرش بافی فرادنبه

فرادنبه شهری در مرکز شهرستان بروجن است. شهرت فرش فرادنبه به خاطر طرح معروف شرابه است. منظور از شرابه مجموعه‌ای از عناصر تزئینی مانند منگوله است که با قرارگیری در کنار هم نقش واحدی را تشکیل می‌دهند. این طرح به عنوان طرح مخصوص قالی فرادنبه شناخته می‌شود. قالی فرادنبه با رج‌شمار 25 تا 35 و به صورت تک پود بافته می‌شود.

قرشت دستبافت بابا حیدر – هیرگان

شهر کوچک بابا حیدر در فاصله 46 کیلومتری شهرکرد قرار دارد. شهر هیرگان نیز تنها 4 کیلومتر با شهر بابا حیدر فاصله دارد. سبک رنگ‌آمیزی و نقوش دست‌بافته‌های این دو منطقه با محصولات سایر مناطق استان اندکی تفاوت دارد. اول اینکه دست‌بافته‌های بابا حیدر و هیرگان در ابعاد قالیچه و گاه ابعاد 6 متری بافته می‌شود. در این منطقه تنها از 4 یا 5 رنگ در بافت قالی استفاده می‌شود. قالی بابا حیدر و هیرگان معمولاً با رج‌شمار 15 تا 20 و به صورت دو پود بافته می‌شود. علاوه بر اینها در محصولات این منطقه معمولاً طرح خشتی و سرو کاج بافته نمی‌شوند.

طرح های فرش بختیاری

تنوع رنگ و نقش، ویژگی بارز طرح های فرش بختیاری است. استفاده از قاب‌های مربع شکل و لوزی شکل در قالی بختیاری رایج است. درون این قاب‌ها نقوش حیوانات و گیاهان با ظرافت و زیبایی بافته می‌شوند. ظرافت به کار رفته در بافت این نقوش و رنگ‌آمیزی شاد و درخشان آن جلوه‌ای خاص برای فرش دستباف خشتی ایجاد می‌کند.

در میان طرح های فرش دستباف خشتی، طرح خشتی باغی از همه معروف‌تر و محبوب‌تر است. در طرح خشتی باغی درون خشت‌ها نقوش گیاهان بافته می‌شوند. شهرت طرح خشتی باغی به اندازه‌ای است که برخی تنها فرش‌هایی با این طرح را قالی بختیاری می‌دانند.

همانطور که گفتیم دو گروه بافندگان لر بختیاری و بافندگان قشقایی بختیاری دو گروه عمده بافندگان قالی بختیاری هستند. معروف‌ترین طرح های فرش اقوام لر بختیاری خشتی، لچک و ترنج، سرو و کاج قابی سماوری، گل مینا یا گل اشرفی، گلدانی شرابه یا گلدانی خمره‌ای و گلدانی و درختی هستند. معروف ترین طرح های فرش قشقایی بختیاری ترنجی(یک حوض)، شکرلو(دو حوض) و بندی الوان هستند.

رنگ فرش بختیاری

در گذشته رنگرزی سنتی با استفاده از رنگ‌های گیاهی یکی از مزایای قالی بختیاری بود. امروزه در اغلب مناطق برای تولید فرش دستباف از رنگ‌های شیمیایی استفاده می‌شود. دست‌بافته‌های بختیاری نیز از این قاعده مستثنا نیست و در آن از رنگهای شیمیایی استفاده می‌شود. یکی از ویژگی‌های فرش بختیاری استفاده از رنگ لاکی و طیف خاصی از رنگ سبز در آن است.

رنگ قرمز لاکی، آبی سیر، آبی روشن، نارنجی، زرد و سبز رنگهای رایج در زمینه بافت قالی بختیاری هستند. یکی از امتیازات فرش چالشتری بکارگیری رنگهای گیاهی خاص و مرغوب بوده است. معروف است که فرش چالشتری مانند قالی کرمان هرچه پا بخورد جلوه بهتری پیدا می‌کند.

ابعاد فرش بختیاری

به طور معمول انواع فرش دستباف بختیاری در ابعاد کوچک بافته می‌شوند. به ندرت می‌توان فرش بختیاری با ابعاد بزرگ پیدا کرد. قالی بختیاری معمولاً در ابعاد 3/1*4/2 و 5/2 * 4/3 بافته می‌شوند. اغلب انواع فرش دستباف خشتی، فرش بختیاری 6 متری هستند.

معروف ترین فرش بختیاری

قالی یلمه

همانطور که گفتیم قالی یلمه بروجن یکی از معروف‌ترین فرش های بختیاری است. در طرح قالی یلمه معمولاً گل و بوته دیده نمی‌شود و لوزی های مکرر از نقوش رایج قالی یلمه است. نقش‌مایه خورشید ساسانی، گل حنا و صلیب شکسته از دیگر نقوش رایج در قالی یلمه است. قالی یلمه معمولاً با تار و پود پشمی و به صورت نیم لول و تخت بافته می‌شود. بافت قالی یلمه در ابعاد کوچک ذرع و نیم، پشتی و کناره صورت می‌گیرد. ثبت نشان جغرافیایی فرش یلمه بروجن در فهرست آثار ملی یکی از امتیازات این فرش دستباف محسوب می‌شود. با ثبت نشان جغرافیایی، امکان کپی برداری از آن وجود ندارد.

فرش چالشتری

فرش چالشتری یکی از مرغوب‌ترین انواع فرش بختیاری است که در دنیا مشتریان فراوانی دارد. مواد اولیه مرغوب، شیوه رنگرزی خاص سنتی و شیوه بافت فرش چالشتری همگی متمایز و منحصر به فرد است. در بافت فرش چالشتری از چله نخی (پنبه‌ای) و به صورت دو پوده و سه پوده استفاده می‌شود. در قالی سه پوده بعد از دفتین زدن دو پود کلفت و نازک، پود سوم که معمولاً از جنس پلی‌استر است با دفتین کوبیده می‌شود. این شیوه کوبیده شدن فرش تنها در چالشتر رایج است.

در این منطقه خشتی لوزی، خشتی محرابی و خشتی غلط رایج‌ترین نقوش قالی خشتی هستند. بته، درخت سرو، درخت کاج، گل فرنگ، درخت بید مجنون، گل شاه عباسی، گل بادبزنی، گل نیلوفر، پرنده قهر و آشتی، فرشته، طوطی، طاووس، تاک، گلدان و دست دلبر از جمله نگاره‌های رایج در فرش بختیاری خشتی هستند. نگاره دهان اژدری، گل فرنگ، گل بادبزنی، لندنی و شاخ گوزنی نیز از نگاره‌های رایج در حاشیه فرش چالشتری هستند.

قالی چالشتری

در زمینه رنگرزی الیاف نیز اهالی چالشتر تلاش می‌کنند با استفاده از روش سنتی خاص خود در رنگرزی، مزیت رقابتی و کیفیت محصول خود را حفظ کنند. در این منطقه با استفاده از مواد اولیه گیاهی بین 22 تا 28 رنگ تولید می‌شود. لاکی سیر و روشن، آبی سیر و روشن، سبز سیر و روشن، کرم و سفید و نارنجی و قهوه‌ای مهمترین رنگهای فرش چالشتری هستند.

روش خاص رنگرزی چالشتر نیز به این صورت است که الیاف خام بدون اینکه جوشانده شوند به مدت 72 ساعت درون حمام آب گرم یا ولرم قرار می‌گیرند. این کار سبب ایجاد رنگ بدنی، دوغی یا گلبهی در الیاف می‌شود.

سپس این الیاف در آب چشمه یا قنات قرار می‌گیرند. جذب املاح و کانی‌های موجود در آب چشمه‌ها و قنوات کم کم باعث تیره شدن رنگ الیاف می‌شود. بافندگان هر زمان که طیف رنگی دلخواهشان ایجاد شد الیاف را از آب خارج می‌کنند.

قیمت فرش دستباف چهارمحال بختیاری

همانطور که گفتیم انواع فرش دستباف بختیاری با مواد اولیه متفاوت و با کیفیت متفاوت تولید می‌شوند. بدیهی است قیمت فرش دستباف چهارمحال بختیاری به تناسب کیفیت، ابعاد و ظرافت آن تعیین می‌شود. اما می‌توان گفت فرش چالشتری یا همان فرش بختیاری خشتی یکی از ظریف‌ترین، زیباترین و گران‌ترین فرش‌های دستباف ایرانی است.

• عکس‌های این مطلب را جناب آقای حامد جهانشاهی عزیز ثبت نموده‌اند.