قوچ اراک زير گونه تركيبي از قوچ ارمني و اصفهان است. گوسفندهاي وحشي ايران از حيوانات بومي حيات وحش ايران محسوب مي‌شوند. در اين محتوا سعي شده است تا به شناسايي قوچ و ميش‌هاي ايران، نحوه شناسايي قوچ اراك بپردازیم. همینطور معرفي منطقه‌ي حفاظت شده هفتاد قله، مشخصات ظاهري قوچ اراك و بيماري‌ها و مشكلات قوچ اراک و قدمت قوچ در فلات مركزي ايران پرداخته شود.
عکس‌های این مطلب را جناب آقای حسن مقیمی بزرگوار ثبت نموده‌اند.
میش و قوچ های ايران
رده‌بندي مختلفي توسط جانورشناسان در مورد گوسفندان وحشي ايران صورت گرفته شده است. يكي از رده‌بندي‌هاي اخير بر اساس پایه پژوهش‌های مولکولی است. به اين صورت كه قوچ و ميش‌هاي ايران را به دو گروه شرقي و غربي تقسيم‌بندي نموده‌اند. گوسفندان وحشي داراي 58 كروموزوم يعني قوچ اوریال (Ovis orientalis ) را قوچ شرقي ناميده‌اند و قوچ‌هاي غربي ايران كه داراي 54 كروموزوم يعني قوچ ارمنی (Ovis gmelini )را موفلون ناميده‌اند.
در واقع قوچ ارمني و قوچ اوريال خالص‌ترين نژاد گوسفندان وحشي ايران هستند. به جز قوچ كرمان، مابقي زيرگونه‌هاي گوسفندان وحشي ايران مثل قوچ اراک، لارستان، اصفهان، البرز مركزي، شيراز، افغان از اين دو نژاد حاصل شده‌اند. تخريب زيستگاه‌هاي طبيعي اين حيوانات و ساخت زير ساخت‌ها، از دست دادن چراگاه‌هاي طبيعي اين حيوانات و رقابت با دام‌هاي اهلي منجر به مهاجرت طولاني آنها به خصوص قوچ ارمني شده است. این امر منجر به نزديك شدن اين دو نژاد اصيل و ساير زيرگونه‌ها به هم شده است. اين امر موجب پيچيده شدن زيرگونه‌هاي گوسفندهاي وحشي ايران شده است.
قوچ و میش‌های ایران با توجه به آميزش بین زيرگونه‌هاي مختلف نیاز به مطالعات ژنتیکی و مولکولی فراوان دارد. قوچ‌هاي تركيبي نسبت به نژاد اصيل ضعيف‌تر هستند. به خصوص در مقابله بيماري‌هاي دامي آسيب‌‍پذير هستند.
نحوه شناسايي قوچ اراك
طبق مطالعات انجام شده در منطقه‌ي حفاظت شده هفتاد قله در مرکز فلات ايران، زيرگونه‌ي از گوسفندان وحشي ايران با نام قوچ اراک شناسايي شده است.
اين مطالعات از طريق بررسي خصوصيات شكل شاخ‌ها، رنگ و نوع خز و موي بدن گوسفندان وحشي صورت گرفته شده است. كه اطلاعات از طريق مشاهده‌ي لاشه شكار شده، استفاده از تصاوير ثبت شده از دوربين‌هاي تله‌اي ونيز مشاهده مستقيم است. و نزديك اين زيرگونه‌ي گوسفند وحشي ايران در منطقه حفاظت شده‌ي هفتاد قله بوده است. اما هنوز تحقيقاتي در مورد ژنتيك و تعداد كروموزوم اين قوچ صورت نگرفته شده است. پيشنهاد شده است كه گوسفند وحشي اراك با عنوان زيرگونه جديد قوچ و میش‌های ایران معرفي و ثبت شود و با نام علمی( Ovis orientalis arakica ) معرفي شود.
قوچ اراك با توجه به منطقه‌ي جغرافيايي منطقه‌ي حفاظت شده هفتاد قله حاصل هيبريداسيون و يا آميزش دو قوچ ارمني و اصفهان هستند. به طوري كه از نظر پراكنش و توزيع جغرافيايي زيرگونه قوچ ارمني از شمال‌غرب تا منطقه حفاظت شده هفتاد قله گسترده شده‌اند. زيرگونه قوچ اصفهان نيز از سمت جنوب‌شرقي و جنوب‌غربي اصفهان تا منطقه هفتاد قله پخش شده‌اند.
منطقه‌ي حفاظت شده هفتاد قله در كجا واقع است؟
منطقه حفاظت شده‌ی هفتاد قله در بيست و پنج کیلومتری شمال شرقی اراک در استان مركزي واقع شده است. موقعيت جغرافيايي آن بين عرض‌هاي جغرافيايي سي و سه دقيقه و پنجاه و پنج درجه و سي و چهار دقيقه نوزده درجه شمالي و طول‌هاي جغرافيايي چهل و نه دقیقه و پنجاه و هفت درجه و پنجاه دقيقه و بيست و دو درجه شرقي واقع شده است. اين منطقه در پانزده کیلومتری شمال‌غربی اراک، سی کیلومتری شمال خمین و سي و پنج کیلومتری شمال غربی دلیجان محلات احاطه شده است.
وسعت اين منطقه بيش از ۹۷ هکتار است كه محل تلاقي رشته كوه‌هاي البرز و سلسله كوه‌هاي زاگرس است براي همين انواع حيوانات حيات وحش ايران در آن زيستگاه دارند. از جمله اين حيوانات بومي ايران گوسفندان وحشي اصيل ارمني و زيرگونه اصفهان است. با توجه اين كه منطقه حفاظت شده‌ی هفتاد قله، منطقه كوهستاني و از تپه‌ماهورها و دشت تشكيل شده است. منطقه ايده‌ال براي گوسفندان وحشي ايران است. از ساير پستانداران منطقه حفاظت شده‌ی هفتاد قله مي‌توان به بز وحشي، روباه، کفتار، شغال، گراز، آهو، کفتار، پلنگ، گرگ و گربه وحشي است.
از پرندگان اين منطقه مي‌توان توکا سیاه، کبک، زردپره کوهی، زاغی، انواع عقاب، هوبره، زنبورخوار، چکچک کوهی، دلیجه، جغد کوچک و غيره است. همچنين خزندگان و دوزیستان اين منطقه شامل افعی شاخدار ایرانی، مار جعفری، افعی، بزمجه، گرزه مار و لاک پشت است.
مشخصات ظاهري قوچ اراک
قوچ اراك داراي شاخ‌هايي مشابه با قوچ اصفهان و ارمني است. به طوري كه شاخ‌ها مثل قوچ ارمني در سمت جلو بدون زواياي تيز است. در قوچ اراك قوس شاخ‌ها برخلاف قوچ ارمني كوچك است. اما شاخ‌ها در انتهاي به طرف گردن شبيه قوچ اصفهان كج شده است. طول شاخ حداكثر به هشتاد و هشت سانتي‌متر مي‌رسد. شاخ‌ها در ماده‌هاي اين زيرگونه از شاخ‌هاي ماده‌هاي دو قوچ آميزش شده بلندتر است.
قوچ اراک از نظر ابعاد بدن از هر دو قوچ تركيبي بزرگتر و بلندتر است. رنگ خز اين حيوان، زرد نخودي است كه از دو قوچ ارمني و اصفهان روشن‌تر است. شبيه قوچ ارمني موهاي جلوي گردن سياه‌رنگ و بلند است. چشمهاي قوچ اراك از دو قوچ هيبريداسيون روشن‌تر است. شبيه قوچ ارمني داراي لكه زيني در پهلوها است.
بيماري‌ها و مشكلات قوچ اراك
قوچ اراک به راحتي به بيماري‌هاي ويروسي از جمله طاعون نشخوارکنندگان کوچک مبتلا مي‌شود. اين بيماري از طريق آبشخورهای مشترک بين دام‌هاي اهلي و اين حيوانات رخ مي‌دهد. دام‌هاي اهلي اين بيماري به حيوانات وحشي منتقل مي‌كنند. بيماري طاعون عامل مرگ و مير بسياري از قوچ‌هاي اراك است.
مشكلات ديگر اين حيوانات در رشد شاخ‌هاي آنها رخ مي‌دهد. شاخ‌ها در قوچ اراك رشد طبيعي مثل قوچ اصفهان و ارمني را ندارند. رشد آنها به شكل غير عادي به سمت گردن و قسمت سر رشد مي‌كند. علاوه بر اين گاها شاخ‌ها در هم تنيده مي‌شوند. رشد غير طبيعي شاخ‌ها در قوچ‌هاي مسن عامل مرگ و مير ديگر اين حيوانات است.
رشد غير طبيعي شاخ‌ها همراه با قوس‌هاي شاخ‌هاي متفاوت در قوچ اراك نيز براي آنها مشكلاتي بوجود مي‌آورد. به طوري كه در فصل قوچ مستی در نبرد دو نر براي انتخاب ميش، شاخ‌هاي دو حيوان نر به هم قفل مي‌شوند. پس از تقلاي زياد براي رهايي و شكستن ستون مهره‌هاي گردن اين حيوان‌ها، هر دو حيوان تلف مي‌شوند.
قدمت قوچ فلات مركزي ايران
با توجه به سنگ نگاره‌هاي تيمره در اين مناطق و نقوش موجود در آنها، اين منطقه جغرافيايي ايران، انبوهي از حيوانات حيات وحش ايران را شامل مي‌شد. در كنار گوسفندان وحشي و كل و بز، گربه‌سانان منقرض شده ايران مثل شیر، ببرهای دندان خنجری و ببرهای تاسمانی و گربه‌سانان مثل پلنگ و یوز به چشم مي‌خورد. قدمت برخي از اين سنگ نگاره‌هاي تيمره به هزاره‌ی یازدهم قبل از ميلاد مسيح نيز مي‌رسد.
عکس‌های این مطلب را جناب آقای حسن مقیمی بزرگوار ثبت نموده‌اند.
منبع
1- مطالعه ويژگي‌هاي مورفولوژيكي زيرگونه‌هاي گوسفند وحشي در منطقه حفاظت شده هفتاد قله در فلات مركزي ايران. امير انصاري، مجله پژوهش‌هاي جانوري (مجله زيست‌شناسي ايران )، جلد 31، شماره 3، 1397
امتیاز شما به این صفحه:
قوچ اراک
قوچ اراك زير گونه گوسفندان وحشی تركيبي از قوچ ارمني و اصفهان است. در مقاله بالا به معرفی، مشخصات فیزیکی، شناسايي قوچ و ميش‌هاي ايران و زیستگاه های قوچ اراک پرداختیم.