قوچ لارستان

قوچ لارستان یکی از کوچکترین و نادرترین گوسفندان وحشی در جهان و ایران است، که فقط در جنوب ایران زیستگاه دارد. این قوچ، کمیاب‌ترین گوسفندان وحشی در ایران است. در این محتوا سعی شده است به معرفی قوچ‌های ایران، مشخصات ظاهری قوچ لارستان، تغذیه، پراکنش و زیستگاه این حیوان، تولید مثل آن، منطقه حفاظت شده این قوچ، طول عمر و تهدیدات این حیوان بومی ایران پرداخته شود. همچنین قوچ در ایران باستان و علت انتخاب آن به عنوان نماد مهم در ایران باستان پاسخ داده شود.

معرفی قوچ های ایران

در ایران دو گونه‌ی خالص یعنی قوچ اوریال  و قوچ ارمنی با تعداد کروموزم‌های  58 و 54 وجود دارد. قوچ اوریال بزرگترین گونه‌ی قوچ در ایران است. پنج قوچ ایرانی دیگر ناشی از هیبریداسیون و ترکیب با قوچ‌های دیگر بوجود آمده‌اند. این پنج  قوچ‌ها شامل قوچ اصفهان، گوسفند وحشي اراک، قوچ کرمان، قوچ لارستان و قوچ البرز مرکزی است. همه‌ی این قوچ و میش‌ها در ویژگی‌هایی مانند اندازه بدن، مورفولوژي شاخ‌ها، رنگ بدن، الگوي پوشش بدن، تعداد کروموزوم‌ها و توزيع و پراکندگی جغرافيايي با هم فرق دارند. به طور کلی هرچه از جنوب کشور به شمال و از غرب به شرق برویم، جثه‌ی گوسفندان وحشی ایران بزرگتر می‌شود.

قوچ لارستان از نظر ژنتیکی ۵۴ کروموزومی است. این قوچ از هیبریداسیون با  قوچ‌ افغانی (Ovis.o.Cyclocross ) و قوچ کرمان یا بزها بوجود آمده است. قوچ لارستان به قوچ مینیاتوری در ایران مشهور و معروف است و از نادرترین حیوانات دنیا است. این قوچ در سال 1909 توسط جانور شناس روسی به نام ناسونوف به دنیای علم معرفی شد.

مشخصات ظاهری قوچ لارستان

این قوچ از نظر شکل ظاهری شبیه به قوچ اصفهان است اما جثه‌ی کوچکتری از قوچ اصفهان دارد. میانگین وزن  این قوچ ۳۵ الی ۴۰ کیلو گرم است. میانگین وزن در جنس ماده ۲۵ تا ۳۰ کیلوگرم است. ارتفاع میانگین این قوچ از شانه  ۵4 الی ۶2 سانتی‌متر است و طول بدن این حیوان بومی ایران ۱۲۰ سانتی‌متر می باشد. دم این حیوان در حدود 15 سانتی‌متر است.

در قسمت جلوى سينه و گردن این قوچ موهاى كوتاه و سياه رنگ رویش دارد. لكه زينى سفید روی کمر آنها ديده مى‌شود. رنگ پوست این قوچ و میش روشن‌تر از سایر قوچ‌ها است. تعویض مو بدن این حیوان بومی ایران در اوایل بهار اتفاق می‌افتد. در تابستان رنگ موی این حیوان  به رنگ قهوه‌ای روشن یا کاهی رنگ است اما در زمستان رنگ موها تیره رنگ می‌شود. گوش‌های قوچ لارستان نسبت به قوچ‌های دیگر ایران نسبت به بدنش بزرگتر است.

شاخ‌های این قوچ شبیه قوچ اوریال دارای یک سطح جلویی صاف با لبه های تیز هستند. طول شاخ‌های ماده‌ها بسیار کوچک است تا ده اینچ (25 سانتی‌متر) می‌رسد. فرم در شاخ نر این حیوان به طرف پايين و دو جانب سر  كشيده شده است و به موازات گردن انحنا دارد. نوك آنها به طرف جلو متمایل است. میش‌ها هم دارای شاخ هستند اما شاخ‌های آنها کوچکتر از نرها است.

تغذیه قوچ لارستان

قوچ لارستان از درختان بومی منطقه مانند درخت سمر یا آكاسيا چترى تغذیه می‌کند. البته از گیاهان علفی و درختچه‌ها نیز تغذیه می‌کند.

زیستگاه و پراکنش قوچ لارستان

کوه‌های لارستان بیشتر صخره‌ای و ماهوری هستند. این چشم انداز زیستگاه مناسبی برای گوسفندان وحشی لارستان است. از جمله این کوه‌ها، کوه‌های کور یا رادار با وسعتی تقریبی 28 هزار هکتار و با ارتفاع 1970 متر، یکی از زیستگاه‌های مناسب برای انواع گیاهان و حیوانات است. قوچ لارستان در استان‌های کرمان، هرمزگان و فارس در جنوب و جنوب شرقی ایران ساکن هستند. مرز این گوسفندان وحشی لارستان با استان کرمان در شرق کاملا مشخص نیست.

قوچ و ميش لارستان در نواحي جنوب استان فارس در منطقه‌ی حفاظت شده هرمود و غرب استان هرمزگان در زيستگاه‌هاى شهرستان هاي بستك و بندر لنگه تا غرب منطقه حفاظت شده گنو زیستگاه دارد.

تولید مثل قوچ لارستان

مانند همه‎ی گوسفندان وحشی، قوچ لارستان نیز زندگی گروهی و گله‌ی دارد. گاهی اوقات تعداد آنها تا 100 عدد در گله‌ها نیز می‌رسد. بیشتر این تعداد گروه‌ها، در تحرکات فصل جفت‌گیری رخ می‌دهد. جفت‌گیری در اواخر پاییز رخ می‌دهد. بو، صداي حیوان نر و وضعیت تغذیه در جفت‌گیری تاثیرگذار است. نرها جدال سنگینی با  شاخ زدن شروع می‌کنند. نرهاي پیروز با چند ماده جفت‌گیری می‌کنند.  مدت جفت‌گیری تقریبا 4 ثانیه است.

در فصل جفت‌گیری اگر ماده آماده‌ی جفت‌گیری نباشد، از حیوان نر فاصله میگیرد و فرار می‌کند و یا روی زمین می‌نشیند یا زیگزاگ راه می‌رود. مدت آبستنی 165 روز است. فصل تولد در مارس و آوریل است. تعداد بره‌ها معمولا یک تا دو عدد است. بره‌ها تا چهار ماهگی از شیر مادر تغذیه می‌کنند و تا ده ماهگی نزد مادر می‌مانند. سن بلوغ برای این میش‌ها یک و نیم سالگی است اما در نرها بلوغ دو و نیم سالگی است.

منطقه حفاظت شده قوچ لارستان

منطقه حفاظت شده هرمد فارس، در جنوب‌شرقی استان فارس و در چهل کیلومتری شرق لارستان واقع شده است. این منطقه بین دو استان هرمزگان و فارس واقع شده است. منطقه حفاظت ‌شده هرمد، برای حفاظت از قوچ لارستان مورد حفاظت قرار گرفته است. کوه شب، در این منطقه از کوه‌های زیستگاه قوچ مینیاتوری ایران است.

طول عمر قوچ لارستان

طول عمر قوچ لارستان معمولا  10 تا 12 سال است. شرایط محیطی نظیر کم آبی بر طول عمر این حیوان اثر گذاشته است.

تهدیدات قوچ لارستان

در حدود صد و بیست نژاد از حیوانات ایران در اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت در لیست قرمز گونه‌های در معرض خطر قرار دارند. یکی از این آسیب‌پذیرترین حیوان ایران، قوچ لارستان است. به طوری که در سرشماری سال 1384 کمتر از 400 راس ثبت شده است.

از عوامل تهدید این حیوان منحصر به فرد می‌توان به شكار غير مجاز و حتی صادر کردن آن به کشورهای عربی از جمله امارت متحده و عمان، فروش و تجارت گوشت این حیوان، تخريب زيستگاه این قوچ برای جاده‌سازى، اكتشافات نفتي و مواد معدني، خشکسالی و بی آبی، از بین رفتن آبشخورها، چراى بى رويه و بدون مديريت دام‌هایی مثل گوسفند، بز و شتر ذکر کرد.

قوچ ریشه در ایران باستان

گوسفند و قوچ در ایران باستان با نام گئوسپنتبه به معنی گاو مقدس بیان شده است و در واقع کلمه گئو یا گاو علاوه بر معنی معمول این حیوان، در ایران بستان به همه‌ی چهارپایان مفید نیز اطلاق مي‌شد. قوچ هشتمين تجسم ايزد بهرام است که در اوستا به عنوان يكي از نمادهاي پيروزي است و از نشانه‌های فر و پادشاهی ایران زمین است. در یشت هشتم- نام بخشی از کتاب اوستا، کتاب دینی زرتشتیان-  ایزد بهرام هشتمین بار در کالبد قوچ زیبایی به سوی او روان شده است. یعنی خدای بهرام به صورت قوچ نمایان می‌شد. بهرام اهورامزدا یا الهه پیروزی به شکل ده تجسم ظاهر می‌شود که هر کدام از آنها نشان دهنده‌ی نیروی این خدا بود.

این ده تجسم عبارت است از باد، گاو نر با شاخ‌های زرین، اسب، شتر، گراز، جوانی پانزده ساله، مرغ شکاری و ارغن، میش نر دشتی، بز نر و در آخر به صورت مردی دلیر ظاهر شده است. همچنین گوسفند پنجمین آفریده‌اي اهورامزدا است که در هفتاد و پنج روز آفریده‌ شده است.

در اساطیر ایرانی، زمانی که زرتشت نوزاد بود به لانه‌ي گرگي انداخته می‌شود که مأمور شیردهي به این نوزاد، گوسپند تک شاخي به نام کورشک است. گوسپند تک شاخ در این داستان نماد اهورامزدا و گرگ نماد اهریمن است.

چرا قوچ در ایران باستان به عنوان نماد مهم تبدیل شده است؟

قوچ نقش مهمی در تولیدمثل و زایش گوسفندان داشته و دارد. از طرف دیگر، قوچ رهبر و فرمانروای گله است و هدایت و رهبری گله بر عهده‌ی این حیوان نر است.

قوچ و میش تامین کننده نخ در صنعت بافندگی و ریسندگی است و همچنین منبع غذایی مهم از گوشت گرفته تا شیر بود و هست. لذا این حیوان مفید، در ایران باستان نماد باروری و آفرینش در نظر گرفته شده است. قوچ بر روی پرچم‌های دوران ساسانیان نمادی از شکوه و برکت وجود داشت. همچنین تصویر قوچ بر روی سکه‌های دوران هخامنشیان ضرب می‌شد. در آثار باقی‌مانده از ایران باستان (موزه رضا عباسی، تهران) قوچ در ریتون هخامنشی به وفور یافته شده است.

در بشقاب‌های دوران ساسانیان از جمله نگه‌داری شده در موزه‌ی موزه متروپولیتن نیویورک پادشاه ایرانی در حال شکار این حیوان بومی ایران هستند. این بشقاب‌ها برای هدیه به پادشاهان سایر کشورها طراحی و ساخته می‌شد. در این بشقاب‌ها شکوه و دلاوری پادشاهان ایران زمین به خوبی نمایش داده شده است.

عکس‌های مرتبط با قوچ لارستان را جناب آقای حسن مقیمی عزیز ثبت نموده‌اند.