گل لاله واژگون (Fritillaria imperialis ) از خانواده‌ي Liliaceae يا سوسنيان است. اين گل يكي از زيباترين گل‌هاي بهاره ايران و از گل‌هاي بومي ايران نيز است. اين گياه در نقاط معدودي از جهان رويش دارد كه يكي از اين مناطق كشور عزيزمان ايران است. گل لاله واژگون چهارمین اثر طبیعی ملی ایران است. در اين محتوا تلاش شده است تا به شرايط زيستگاه رويش گل لاله واژگون، پراكنش جهاني و تعداد گونه‌هاي لاله واژگون، لاله واژگون در کجا مي‌رويد، مشخصات و معرفی لاله واژگون، فصل گل دهي لاله‌هاي واژگون، برخي از گونه‌هاي لاله‌هاي واژگون ايران (اشك مريم، ايراني، تركي، حنائي، قوزي و گرگاني)، اهميت، تهديدات گل‌هاي لاله واژگون، نام‌هاي ديگر لاله واژگون و نماد آن پرداخته شود.
شرايط زيستگاه رويش گل لاله واژگون
لاله‌هاي واژگون در محدوده‌ي ارتفاع دو هزار متری از سطح دريا، در دماي ميانگين سالانه هجده درجه سانتي‌گراد، در ميزان بارندگي متوسط سالانه ششصد و هفتاد ميلي‌متر، در نور متوسط و خاك اسيدي رويش دارند.
پراكنش جهاني و تعداد گونه‌هاي لاله واژگون
جنس و گونه لاله واژگون Fritillaria در جهان شامل حدود صد و ده گونه است. اين گل در نواحی معتدل نیمکره شمالی پراكنش دارد. تعداد کمی از گونه‌هاي اين گل بومی كشور ايران، قبرس، افغانستان، تركستان، پاكستان، جنوب ترکیه، عراق، كشمير و رشته كوه هيماليا است. اين جـنس در ايران پانزده گونه است. برخي بر اين باورند پياز اين لاله از ايران به كشور تركيه برده شده است.
لاله واژگون کجاست؟
در ايران بيش از صد و هفتاد گونه لاله به طور طبيعي در حيات فلور آن رشد مي‌كند كه این گل يكي از آنها است. این گونه به صورت بومي در ايران بيشتر در منطقه زاگرس ايران گزارش شده است. اين استان‌ها شامل فارس، چهارمحال و بختياري، اصفهان، ايلام، كهكيلويه و بويراحمد، كرمانشاه، لرستان و كردستان است. علاوه بر اين استان‌ها در ساير استان‌هاي ديگر ايران مثل استان همدان، خراسان شمالي، استان مركزي و آذربايجان اين لاله‌ها نيز رويش دارند.
برخي از اين مناطق در اين استان‌ها عبارتند از منطقه حفاظت شده مانشت در شمال استان ایلام، استهبان، منطقه گردشگری جاشترگ در شهر مشکان و دشت سپيدان در استان فارس، گردنه مور پريسه ياسوج در استان كهگيلويه و بويراحمد، دشت افوس، آستانه، دشت دره بید فریدن، گلستان كوه خوانسار و دشت فریدون شهر در استان اصفهان، منطقه بنواستكي، کوه‌هاي صمصامی و كوهرنگ در استان چهارمحال و بختياري، اشترانكوه دورود و الیگودرز در استان لرستان، پرو و كوه نوا در استان كرمانشاه، گردنه دولاب و كوه‌هاي اورامان در استان كردستان رويش دارند. در ايران این گل در لرستان در دشت شهرستان اليگودرز به خاطر وسعت زياد دشت لاله‌هايش شهرت و معروفيت زيادي دارد.
مشخصات و معرفی لاله واژگون
این گیاه علفی چندساله است كه متعلق به رده تك لپه‌اي‌ها و خانواده سوسن است. ساقه‌هاي استوانه اين گل ارتفاعي در حدود صد سانتی‌متر از سطح زمین دارد. رنگ اكثر اين لاله‌ها نارنجي روشن به حالت چتري است. با توجه به گونه‌هاي اين لاله، رنگ‌هاي مختلف ديگري نيز مثل زرد، قرمز، ارغواني، قهوه‌اي، شكلاتي و صورتي نيز وجود دارد. رنگ زرد متمايل به ليمويي اين لاله به لاله گرگاني در ايران معروف است.اين گونه نسبت به لاله‌هاي نارنجي روشن ارتفاع كمتري دارد.
پیاز لاله واژگون درشت و فلس‌دار بـا بوي ناخوشايند است. برگ‌هاي اين گياه سبز بیضی، دراز، باريك است. تعداد گل‌ها به تعداد 5 الي 8 عدد است كه به شكل زنگوله گل هستند. برگ‌ها به صورت تاجي شكل در بالاي گل‌هاي قرار گرفته‌اند. سپس در پايين گل‌ها تا قسمت مياني ساقه برگ مشاهده نمي‌شود. سپس برگ‌ها در بخش پايين گياه رويش دارند.
فصل گلدهي لاله هاي واژگون
از اوایل اردیبهشت ماه البته با توجه به دما، اين گل شروع به گلدهی مي‌كند. پایان گلدهي آن تمام شدن فصل بارش است كه معمولا تا اواخر خرداد ماه طول مي‌كشد. عمر این گیاه بسیار کوتاه است. عمر گل‌هاي شكوفا شده اين گياه بومي ايران ده تا پانزده روز است. پس از پژمرده شدن گل‌ها در اواخر ارديبهشت، نوبت به مرحله بذردهي مي‌رسد. بعد از بذردهي برگ‌ها زرد و خشك مي شوند. در آخر پياز گل تا بهار ديگر در خاك باقي مي‌ماند. پياز اين گياه براي انسان سمي و كشنده است.
برخي از گونه‌هاي لاله هاي واژگون ايران
در زير از پانزده گونه‌هاي بومي لاله واژگون ايران به اشك مريم، لاله واژگون ايراني، حنائي، لاله واژگون تركي، گرگاني و لاله واژگون قوزی اشاره شده است.
گونه اشك مريم
گونه اشك مريم به شکل وحشی در طبيعت دركوه‌هاي دنا، كوهرنگ استان چهارمحال و بختياري و ساير مناطق زاگرس به رنگ رنگ قرمز نارنجی رويش دارد. اين گونه تا ارتفاع حدود يك متر رشد مي‌كند. بوي آن حيوانات كوچك مثل موش را فراري مي‌دهد. اشك مريم نسبت به گونه‌هاي ديگر لاله واژگون در ايران گستردگي زيادي دارد.
لاله واژگون ايراني
لاله واژگون ايراني نيز گیاهی چند ساله پیازدار مقاوم است. ارتفاع اين گونه سي الي شصت سانتی‌متر است. هر گیاه شامل حدود سي گل مخروطی و زنگوله‌ای است که طول آنها 1.9 سانتی متر است. لاله واژگون ايراني رنگ بنفش تيره تا قهوه‌ای مایل به سبز است. اگر چه اين گونه نسبت گونه اشك مريم زيبايي كمتري دارد، اما نام زيباي كشورمان را به يدك مي‌كشد. اين گونه در كوه‌هاي زاگرس به فراواني رويش دارد.
لاله واژگون تركي
لاله واژگون تركي داراي ارتفاع ده الي بيست سانتی‌متر است. اين گونه دارای برگ‌های باریک با گل‌های آویز و زنگوله‌ای شكل است. نوک گل‌هاي لاله واژگون تركي زرد است.در شمال شرقي تركيه رويش دارد. البته در ايران نيز مي‌رويد.
لاله واژگون حنائی
گونه‌ي لاله واژگون حنائی داراي گل‌های قهوه‌ای مایل به ارغوانی، ساقه‌های بلند با ارتفاع ده تا سي سانتي‌متر و با برگ‌های باریک است. زمان گلدهی اين گونه از مه تا ژوئن مي‌باشد. گل‌هاي اين گونه دو تا سه سانتي‌متر طول دارند. به صورت تكي در بالاي ساقه مشاهده مي‌شوند. تاج برگي شكل بالاي سر گل‌ها در اين گونه وجود ندارد. گونه حنائی در مناطق کوهستانی مرتفع در غرب اصفهان در خاک مرطوب یا آب روان رويش دارد. اين گونه فقط در ايران در غرب اصفهان رويش دارد و از گونه‌هاي كمياب دنيا است.
لاله واژگون قوزی
گونه قوزی يكي از شگفت‌انگيزترين لاله‌هاي واژگون ايران و جهان است. ارتفاع این گونه قوزی هشت الي سي سانتي‌متر است. گل‌هاي اين گونه صورتي با لكه‌هاي قهوه‌اي است. در اين گونه زنگوله‌ها به طرف بالا چرخيده و باز شده‌اند. اين گياه بومي كشورهاي ایران، افغانستان، پاکستان، ترکمنستان و قفقاز است. لاله واژگون قوزی در دشت‌هاي خشك شمال‌شرق و مركز ايران رويش دارد. زمان گلدهي اين گونه در ايران در اسفند و فروردین ماه است. مدت عمر گل آن بسيار كوتاه است.
لاله واژگون گرگاني
این گونه گرگاني بومي كشورهاي ايران، ترکمنستان و افغانستان است. رنگ اين لاله زرد ليمويي است. ارتفاع ساقه‌ي اين گونه پنجاه الی هشتاد سانتي‌متر است. زمان گلدهي گونه گرگاني اوايل ارديبهشت است.
اهميت گل هاي لاله واژگون
این گل از گیاهان منحصر به فرد از نظر زیبایی است که اهمیت توریستی، دارويي و اقتصادي دارد. اين گل طبق سازمان حفاظت محیط زیست ايران به عنوان ذخیره ژنتیکی و عنصر زیبایی شناخته شده است.
ظاهر بسيار زيبا و تصاویر لاله واژگون، در مناطق رويش آن باعث شده است تا اين مناطق به عنوان تفريحگاه‌هاي طبيعي مورد توجه و استفاده گردشگران داخلي و خارجي قرار گيرند. از جمله اين مناطق لاله‌هاي واژگون خوانسار است. اين مناطق در صورت عدم تخريب بوسيله دام‌ها و انسان‌ها، ده هزار شاخه از آن را در يك منطقه مي‌توانند رويش كنند.
تکثیر گل‌هاي لاله واژگون
تکثیر گل‌هاي لاله واژگون سالانه از طريق پيازهاي زمستانگذراني شده در طبيعت صورت مي‌گيرد. در حال حاضر تكثير اين گياه به صورت طبيعي نمي‌تواند كمكي به انقراض و حفظ تنوع ژنتيكي اين گونه در ايران نماييد. لذا استفاده از روش‌هاي كشت بافت براي حفظ ذخاير ژنتيكي اين گل بومي ايران داراي اهميت است.
تهديدات گل‌هاي واژگون
لاله واژگون ايران به دليل تخريب زيستگاه‌ها توسط دام‌ها، طغیان آفات، جاده‌سازي، عدم قوانین حفاظتی، بوته‌کنی، برداشت گل و پیاز، تخریب مراتع، قاچاق گل و عرضه به بازار در معرض تهديد و انقراض هستند. لذا بایستی تمهيداتي براي حفظ آن صورت بگیرد.
نام‌هاي ديگر لاله واژگون
نام علمي اين گياه Fritillaria imperialis L به معني تاج شاهنشاهی و يا تاج قيصر است. نام انگليسي آن Crown imperial ،crown imperial fritillaria وfritillary است. نام‌هاي فارسي ديگر این گونه، شاه افسر، لاله سرنگون، گياه قيصر، اشك مريم، لاله متعفن، اشک سیاوش،گل نگين و لاله چمني است.
نماد لاله واژگون
طبق افسانه‌ها اين گل شاهد بريدن گلوي سياوش بـا تيغ گرسيوز بوده است. از آن زمان تا حال اين لاله سر به زير افکنده است و بر بي گناهي سياوش پاك اشك مي‌ريزد. اين گل نماد پاكدامني و بي‌گناهي است. تصوير و عکس لاله واژگون در آثار باستاني ايران در ستون‌های باستانی طاق بیستون در استان كرمانشاه نقش بسته است. اين امر نشان دهنده انبوه رويش اين گياهان در اين مناطق و اهميت اين گل در دوره ساسانيان است.
چو سرو سیاوش نگون سار دید / سراپرده دشت خون سار دید
بیفکند سر را ز انده نگون / بشد زان سپس لاله واژگون (فردوسی )
منابع
- مطالعه رویشگاه لاله واژگون با جدول النبرگ، نیلوفر اسلام زاده، سید محسن حسینی، حمید رضا مرادي، فصلنامه علوم و فنون منابع طبيعي، سال پنجم، شماره اول، بهار 1389
- بررسي تنوع ژنتيكي جمعيتهاي گونه لاله واژگون. Fritillaria imperialis ) در منطقه زاگرس ايران با استفاده از نشانگرهاي مولكولي ISSR و صفات مورفولوژيكي، حسن مؤمني، بهروز شيران،محمود خدامباشي و كيانوش چغا ميرزايي، مجله علوم باغباني ايران دوره 44، شماره 1، 1392
- كتاب گياه دارويي – صنعتي لاله سرنگون، تاليف و تدوین مهدی عماد، فریبرز غیبی، سيد محسن رسولی، رسول خانجانزاده، سعيد محمدی جوزانی، ناشر پونه، 1391
امتیاز شما به این صفحه:
لاله واژگون، گل بومی زاگرس
لاله واژگون گلی زیبا از خانواده سوسنیان در منطقه رشته کوه زاگرس است. در مقاله بالا به معرفی، مشخصات، انواع، فصل گلدهی و دشت های های لاله های واژگون پرداختیم.