مسجد جامع دامغان یکی از معروف ترین جاهای دیدنی دامغان است. این مسجد باشکوه قدمت بسیار زیادی دارد و در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. مسجد تاریخانه و مسجد جامع دامغان مهمترین آثار تاریخی شهر دامغان هستند. قدمت این بناهای تاریخی به قرن چهارم و پنجم هجری باز میگردد. البته مسجد جامع دامغان در طول این سالها بارها بازسازی شده است. ما در این مطلب ابتدا معرفی کوتاهی از این مسجد ارائه میکنیم. سپس در مورد تاریخچه مسجد جامع دامغان اطلاعاتی ارائه میکنیم. در ادامه به تفصیل، بخشهای مختلف بنا و مشخصات معماری آنها را بیان میکنیم. با توجه به اهمیت مناره مسجد جامع دامغان بخش ویژهای را به آن اختصاص میدهیم. در پایان نیز با بیان آدرس مسجد جامع دامغان این مطلب را به پایان میبریم.
تاریخچه مسجد جامع دامغان
در مورد زمان ساخت بنای اولیه این مسجد اطلاعات دقیقی در دست نیست. هیچ کدام از مورخان قدیمی در آثار خود در مورد مسجد دامغان سخنی نگفتهاند. اولین کسی که در مورد وجود مسجدی در شهر دامغان سخن گفته مقدسی، جغرافیدان مسلمان، است. او در توصیف شهر دامغان از مسجدی پاک و خوش منظر یاد کرده است. مقدسی در سال 375 هجری قمری از شهر دامغان بازدید نموده است.
بنابر شرایط شهر دامغان در این سالها، کارشناسان احتمال میدهند مسجدی که مقدسی از آن نام برده مسجد تاریخانه دامغان است. اما در برخی منابع از جمله “سفرنامه استرآباد و مازندران و گیلان” ساخت بنای اولیه این مسجد به هارون الرشید نسبت داده شده است. در برخی منابع نیز زمان ساخت این بنا زمان خلافت مأمون اعلام شده است. البته بنای اولیه مسجد در طول تاریخ تخریب شده و بعدها بخشهای مختلف مسجد توسط افراد مختلف بازسازی شده است.
معرفی مسجد جامع دامغان
مسجد جامع دامغان در زمینی مستطیل شکل به عرض 62 و طول 70 متر احداث شده است. دو ورودی برای مسجد طراحی شده که یکی به گنبد قیصریه و دیگری به محله خوریا راه دارد. حیاط اصلی مسجد مستطیلی به طول 29 متر و عرض 26 متر است. قدیمی ترین شبستان مسجد در ضلع غربی بنا قرار دارد. در ضلع شرقی نیز شبستانی در زیر زمین بنا شده است.
شبستان جنوبی بنا که توسط یکی از نظامیان قاجار احداث شده به نام مسجد سرهنگ معروف است. صحن نو مسجد نیز در ضلع شمالی بنا قرار دارد. بقایای ستونهایی متصل به اضلاع شرقی، غربی و شمالی دیده میشود که نشانه مسقف بودن قسمتی از بنا در گذشته است. این بخش مسقف حدود 280 متر مربع وسعت داشته است. راهرویی به طول 20 متر و عرض 4 متر این بخش قدیمی را به صحن جدید مسجد متصل میسازد. این راهرو و مناره مسجد، قدیمی ترین اجزای این بنا هستند.
معماری بخشهای مختلف مسجد جامع دامغان
مناره مسجد جامع دامغان
مناره مسجد جامع دامغان 31 متر ارتفاع و 105 پله دارد. این مناره باستانی دارای دو کتیبه به خط کوفی است. کتیبه اول در ارتفاع 10 متری مناره قرار گرفته است. بر روی این کتیبه آیه 35 سوره نور نوشته شده است. کتیبه دوم در ارتفاع تقریبی 29 متری مناره قرار دارد. از دیگر نقاط برجسته این مناره تزئینات آجرکاری آن است. به ویژه در بخشهای بالایی مناره “گرهسازی چهار مقسم” به زیبایی اجرا شده است. ویژگی شاخص تزئینات این مناره وجود کاشیکاری در بالای مناره است.
در منابع تاریخی، کاشیکاری مناره سین در اصفهان قدیمی ترین نمونه استفاده از کاشی های رنگی برای تزئینات بنا میباشد. اگر کاشیکاری این مناره در زمان ساخت بنای اولیه صورت گرفته باشد قدمت آن از مناره سین بیشتر است. جهانگردان و کارشناسان فراوانی در مورد کاشیکاری این مناره صحبت کردهاند اما هیچکدام نتوانستند از نزدیک به بررسی این کاشیها بپردازند.
تا اینکه در سال 1360 دکتر شهریار عدل با همراهی یک تیم کوهنوردی موفق میشود از این کاشیکاری عکسبرداری کند. اما پس از بررسی مشخص میشود کاشیها جابهجا شده و در جای اصلی خود نیستند. به عبارت دیگر در زمان نامعلومی این کاشیها از بدنه جدا شده و توسط افراد ناآگاه به اشتباه چسبانده شده است.
دامغان شش هزار ساله
البته در کتاب “دامغان شش هزار ساله” توضیحی برای این اتفاق وجود دارد. در این کتاب آمده که در سال 1311 شمسی بر اثر رعد و برق این مناره شکاف برداشته و بعدها تعمیر میشود. اهالی محل این اتفاق را همراه با صدای مهیبی توصیف میکنند. بنابراین احتمالاً شکاف برداشتن مناره با افتادن کاشیها همراه بوده است. این احتمال وجود دارد که تعمیر مناره توسط افراد بومی و غیرمتخصص صورت گرفته باشد. به همین دلیل کاشیها به صورت نامنظم چسبانده شده و امکان خواندن کتیبه وجود نداشته است. در نهایت دکتر عدل اعلام کردند که با توجه به کلمات خوانای کتیبه به احتمال زیاد آیات 18 و 19 آل عمران بر روی این کتیبه درج شده است.
سردر ورودی مسجد جامع دامغان
سردر ورودی این مسجد تزئینات خاصی ندارد. در گذشته لوحی سنگی در سردر وجود داشته که اکنون به سرقت رفته است. نصب این الواح سنگی در بناهای دوره صفویه رایج بوده است. متن الواح نیز معمولاً فرامین شاهان صفوی در مورد مدیریت امور مردم و به خصوص وضع مالیات است. بر طبق اطلاعات موجود، بر روی این لوح سنگی فرامین شاه طهماسب صفوی و تاریخ 979 هجری قمری ذکر شده بود. بنابراین این لوح مربوط به یکی از بازسازیهای بنا بوده است.
شبستان قدیمی مسجد جامع دامغان
بزرگترین شبستان مسجد به صورت ایوان به سبک معماری سلجوقیان در ضلع غربی احداث شده است. در این قسمت ایوانی مرتفع با ستونهای مکعب مستطیل و قطور به ایوانهای کناری متصل شده است. ساخت شبستانهای بلند یکی از ویژگیهای بناهای عهد سلجوقیان است.
در ساخت این شبستان و ایوان در مجموع 16 ستون به کار رفته است. سقف هلالی شبستان تماماً با آجر و دیوارها از گچ ساخته شده است. این بخش از شمال به وضوخانه و از جنوب به سالن زمستانی متصل است. در جنوب غربی شبستان محراب مسجد قرار دارد. مقرنس کاری و تزئینات هندسی این محراب به زیبایی با گچ اجرا شده است.
مسجد جامع زیرزمین
ضلع شرقی بنای مسجد بخشی قرار دارد که بنای اصلی آن کاملاً تخریب شده بود. بنای فعلی این بخش توسط میرزا محمد خان سپهسالار احداث شده و به نام مسجد سپهسالار یا مسجد جامع زیرزمین شناخته میشود. این بخش دارای یک شبستان به طول 26 و عرض 14 متر و یک صحن ناتمام است. این شبستان دارای ده ستون و سقفی با گنبدهای کوچک است. در این شبستان 18 تاقچه نیز احداث شده است. در این بخش، تنها گچبری محراب و بخش جنوب غربی صحن تکمیل شده است. این نوع تزئینات محراب مشابه محراب مسجد جامع بسطام شاهرود است.
مسجد سرهنگ
در ضلع جنوبی بنا شبستان تابستانی قرار دارد که در دوره قاجار احداث شده است. این بخش به نام “مسجد سرهنگ” معروف است. بر طبق شواهد تاریخی سرهنگ نام مباشر سیف الله میرزا فرزند فتحعلی شاه بوده که زمانی اداره امور این منطقه را در اختیار داشته است. بنابراین شبستان جنوبی حدود صد سال قدمت دارد. این شبستان حدود 312 متر مربع وسعت دارد. در این بخش ده ستون متصل به دیوار نگهدارنده سقف هستند. محیط هریک از این ستونها 160 سانتیمتر است. در ضلع جنوبی مسجد سرهنگ نیز یک وضوخانه دیده میشود.
و در بخش جنوب غربی نیز سالن قدیمی و سرپوشیدهای به طول 14 و عرض 30/9 متر قرار دارد. در ورودی این شبستان زمستانی یک ستون، مدخل سالن را به دو بخش تقسیم میکند که یکی از آنها مسدود است. ظاهراً بخش شمالی و جنوبی برای بانوان و آقایان به دو بخش کاملاً مجزا تقسیم شده است. سقف سالن در راستای طول به دو قسمت ضربی تقسیم شده است. چهار ستون مکعب مستطیل به عنوان پایه برای اجرای سقف استفاده شده است.
صحن نو مسجد جامع دامغان
در ضلع شمالی بنا صحن نو مسجد است که به همت اهالی این محله در دهه 40 شمسی ساخته شده است. معماران بومی مانند حاج علی اصغر مرشدی در ساخت این بخش نقش بسزایی داشتند. این مسجد در صحنی به وسعت تقریبی 700 متر مربع احداث شده است. در این مسجد تنها چهار ستون باریک برای نگه داشتن نورگیر به کار رفته است. این سبک ساختن گنبد مشابه گنبد مسجد الاقصی میباشد. در جنوب غربی این قسمت، محراب مسجد احداث شده است.
این محراب به شیوه کاشیکاری آراسته شده است. بر روی کاشیهای پیرامون محراب آیه 35 سوره نور دیده میشود. در گوشه شمال شرقی این قسمت دو مغازه وجود دارد که در مجاورت گنبد قیصریه قرار دارند. قیصریه بنایی است که مسجد جامع دامغان را به مدرسه حاج فتحعلی بیک متصل میسازد. بنای قیصریه نیز دارای طاق گنبدی ضربی است. در ضلع غربی صحن نو وضوخانه مسجد قرار دارد که با ایوان قدیمی مجموعه نیز ارتباط دارد.
مصالح ساخت بنا مسجد جامع دامغان
در ساخت مسجد جامع دامغان مانند اغلب بناهای سلجوقی آجر به عنوان مصالح اصلی به کار رفته است. اگر تا پیش از این دوره، آجر به خاطر تناسب با اقلیم منطقه انتخاب میشد آجرکاری در دوران سلجوقی به اوج شکوفایی رسید. در بناهای سلجوقی آجرکاری در طراحی شکل، فرم، و تزئینات بنا نقش اساسی دارد. آجرهای این دوره در انواع مختلفی تولید میشوند که هریک کارکرد متفاوتی دارند. آجر سه قد و چارک، قلمدانی، کلوک، کلاغ پر، کله گوش، نیم لایی و واکوب از جمله انواع آجرهای ایرانی است.
در ساخت منارههایی مانند مناره مسجد جامع دامغان از آجر واکوب استفاده شده است. ویژگی آجر واکوب دوام بالا و ظاهر زیباتر آن نسبت به دیگر انواع آجر است. معماران دوره سلجوقی در استفاده از آجر برای ایجاد قرنیزهای آجری و کتیبههای زیبا مهارت خاصی داشتند. معماران این دوره با استفاده از ردیف آجرها، پستی و بلندی آجرها و رنگ آجرها و ایجاد بافت آجرکاری، مفاصل و گرهسازی به تزئین بناها میپرداختند. آنها تنها با استفاده از آجر میتوانستند اشکال مختلفی اعم از دایره، مثلث، مربع، لوزی، طرحهای حصیری، خفته و راسته، زیگزاگ و مشبک ایجاد کنند.
مسجد جامع دامغان در گذر تاریخ
مسجد جامع دامغان در انقلاب مشروطه
درواقع مسجد جامع دامغان و مناره آن به گواه مردم شهر در بسیاری از حوادث تاریخی نقش داشته است. یکی از مهمترین این حوادث مسئله انقلاب مشروطه است. در جریان استبداد صغیر، شهر دامغان نیز مانند بسیاری از شهرهای ایران به صحنه درگیری سلطنت طلبان و مجاهدین مشروطه تبدیل شده بود. در مهمترین درگیری، سلطنت طلبان از مناره مسجد جامع به عنوان سنگر استفاده میکنند. مجاهدین ابتدا در دستگیری این افراد ناکام میشوند. اما بعد با روشن کردن آتش داخل مناره پیروز میدان میشوند. سلطنت طلبان به خاطر دود آتش به ناچار تسلیم میشوند. شاهدان این ماجرا اتفاق جالبی را نیز نقل میکنند. ظاهراً یکی از سلطنت طلبان از بالای منار به پایین میپرد. در کمال تعجب سالم میماند البته قبل از فرار توسط مجاهدین دستگیر میشود.
مسجد جامع دامغان در بعد از مشروطه
بعد از مشروطه میرزا رضا شریعتمدار دامغانی به عنوان نماینده دامغان و شاهرود انتخاب شد. او جزو گروه اقلیت مجلس و از همفکران شهید مدرس بود. در این دوران بخشی از فعالیتهای انقلابی این فرد در دامغان صورت میگرفت. مهمترین سخنرانیهای این فرد در زیرزمین مسجد جامع دامغان برگزار میشد.
مسجد جامع دامغان در سالهای قبل از انقلاب
در سالهای قبل از انقلاب مسجد جامع دامغان نقش مهمی در آگاهی بخشی مردم دامغان داشت. و در این سالها برپایی نماز در صحن نو توسط آیت الله شیخ محمد نصیری و در شبستان قدیمی توسط آیت الله شریعتمداری انجام میشد. در این دوران، شهید سید حسن شاهچراغی یکی از افراد تأثیرگذار در آشنایی مردم دامغان با اندیشههای امام خمینی بود. او که در آن زمان طلبه جوانی بود با برپایی مراسم مختلف زمینه بیداری مردم را فراهم میکرد. برپایی مراسم سالگرد آیت الله امینی در تابستان 56 و برگزاری مراسم سخنرانی توسط حجت الاسلام و المسلمین قرائتی از جمله این اقدامات بود.
در تابستان 57 فعالیتهای سید حسن شاهچراغی بیش از پیش علنی شد. او در ابتدا سخنرانیهای انقلابی خود را مسجد خوریا در مجاورت مسجد جامع برگزار میکرد. اما شهربانی علاوه بر تعطیل کردن سخنرانی، آن مسجد را نیز تعطیل کرد. به همین دلیل شهید شاهچراغی مردم را به صحن شبستان قدیم مسجد جامع دامغان دعوت کرد. او در این مکان سخنرانیهای متعددی برگزار کرد.
مسجد جامع دامغان در روزهای انقلاب
همزمان با اوج گرفتن اقدامات انقلابی، مسجد جامع دامغان به کانون انقلاب در شهر دامغان تبدیل شد. در ابتدا تشکلهایی مانند جامعه اسلامی معلمان دامغان در این مکان گرد هم جمع میشدند. و در ادامه با آغاز اعتصابات این مسجد به مقر فرماندهی انقلابیون تبدیل شد. در طول روزهای انقلاب همواره این مسجد مبدأ راهپیمایی مردم علیه رژیم شاهنشاهی بود.
مسجد جامع دامغان کجاست؟
مسجد جامع یکی از بناهای شاخص شهر دامغان به شمار میرود. این مسجد در شمال شرقی شهر دامغان و در خیابان شهید مطهری قرار دارد.
جاهای دیدنی دامغان
از دیگر دیدنی های دامغان میتوان از دریاچه نمک دامغان، کاروانسرای شاه عباسی دامغان، امامزاده جعفر دامغان، آرامگاه پیر علمدار، برج طغرل مهماندوست و مسجد تاریخانه نام برد.
آب و هوای دامغان
برای بازدید از جاهای دیدنی دامغان اطلاع از وضع آب و هوای شهر لازم است. به همین منظور در بخش زیر پیشبینی وضع آب و هوای دامغان را در پنج روز آینده مشاهده مینمایید.
لوکیشن دقیق مسجد جامع دامغان
در بخش بالا آدرس این مسجد جامع آورده شد. برای سهولت در دسترسی لوکیشن دقیق مسجد جامع دامغان را آوردهایم.
اگر در استفاده از گوگل مپ سوال یا ابهامی دارید، مقاله راهنمای استفاده از گوگل مپ را از اینجا مشاهده نمایید.
امتیاز شما به این صفحه:
مسجد جامع دامغان
مسجد جامع دامغان از جاهای دیدنی دامغان بشمار میرود. در مطلب بالا به معرفی، تاریخچه، عکس، دیدنی های دامغان و آدرس مسجد جامع دامغان پرداختیم.