پرنده باکلان

پرنده باکلان از پرندگان آبزی و شيرجه‌رو با جثه متوسط تا بزرگ است. در اين محتوا تلاش شده است تا به معرفي باکلان‌ها و تیره‌ي آنها، زيستگاه و پراكنش، مشخصات ظاهري، رفتار و عادات، تغذيه و تولید مثل، شکارچیان طبیعی و طول عمر باکلان‌ها، استفاده از مهارت‌های ماهیگیری باکلان‌ها توسط انسان‌ها، ريشه‌يابي نام پرنده‌ي باکلان، انواع گونه‌های باکلان در ایران (باکلان بزرگ، باکلان کوچک و باکلان گلو سیاه) پرداخته شود.

تیره باکلان

خانواده‌ي باکلان‌ها دارای چهل گونه هستند كه در خانواده‌ي باکلانان (Phalacrocoracidae) قرار مي‌گيرند. در بين چهل گونه باکلان‌ها در حیات وحش ایران سه گونه با نام باکلان بزرگ، باکلان کوچک و باکلان گلو سیاه زيستگاه دارند.

زيستگاه و پراكنش باکلان‌ها در ايران

 اين پرندگان در سراسر جهان، به جز جزایر مرکزی اقیانوس آرام پراكنش ‌دارند. اين پرندگان در مصب‌ها، دریاچه‌ها، تالاب‌ها، سواحل صخره‌ای و شنی و رودخانه‌های بزرگ آب شور و شیرین زيستگاه دارند.

در ايران اين پرندگان در تالاب‌هاي د‌اخلي، سواحل جنوبي درياي خزر و سواحل جنوبي كشور زيستگاه دارند. اين پرندگان در تالاب‌ها ‌ و منطقه حفاظت شده‌ ها مانند تالاب‌هاي بین المللی کلاهی و تیاپ در تنگه هرمز، منطقه حفاظت شده‌ي مند در استان بوشهر، تالاب بين المللي امير كلايه، پارک ملی بوجاق، تالاب بین المللی انزلی و غيره زمستانگذراني مي‌كنند.

کلیپ باکلانها

مشخصات ظاهري پرندگان باکلان

پرندگان باکلان نوک انحنادار یا داسی‌شکل دارند که نوک آنها به سمت پایین خمیده شده است. در بين انگشتان پاهای آنها پرده‌ي کامل به هم پیوسته وجود دارد که از مشخصات پرندگان دريايي است.

 ظاهر اين پرندگان بسیار شبيه پرندگان باستانی است. شكل اين پرندگان شبيه به پرندگان زمان دایناسورها است. اين پرندگان رگه‌دار، خاکستری یا قهوه‌ای رنگ هستند و گردن بلند و پاهای نسبتا بلندي ‌دارند. اين پرندگان به دلیل نیاز به شنا، بال‌های نسبتا کوتاهی دارند. به همین دلیل، آنها بیش از هر پرنده دیگری در پرواز انرژی مصرف می‌کنند.

بسیاری از گونه‌هاي اين پرندگان دارای پوست رنگی در بخش‌هایي در روی صورت هستند که اين رنگ‌ها می‌تواند آبی روشن، نارنجی، قرمز یا زرد باشند. معمولاً در فصل تولید مثل رنگ‌ها روشن‌تر و مشخص‌تر مي‌شوند.

وزن بدن اين پرندگان در حدود 0.35تا 5 کیلوگرم (0.77تا 11.02 پوند) است. گستردگي طول بال آنها 60 تا 100 سانتی متر (24 تا 39 اینچ) است. بيشتر گونه‌ها اين پرندگان پرهای تیره رنگي دارند.

رفتار و عادات باکلان

پس از ماهیگیری اين پرندگان به ساحل می‌روند. اغلب مشاهده شده است که بال‌هایشان را زیر نور خورشید نگه مي دارند تا خشك شود. همه‌ي باکلان‌ها دارای ترشحات غده پیشین هستند که برای ضد آب نگه داشتن پرها استفاده می‌شود.

اين پرندگان گلوله‌ساز نيز هستند. به معنی که استخوان‌ها و فلس‌های ماهی‌ها که خورده‌اند ر‌ا گلوله‌هایی ایجاد می‌کنند و مانند برخی از جغدها آنها را بیرون می‌اندازند.

ویدیوی باکلان و دیگر پرندگان

غذای باکلان

همه‌ي گونه‌هاي اين پرندگان ماهی‌خوار هستند و با غواصی از سطح آب ماهی را می‌گیرند. اين پرندگان غواصان بسیار خوبی هستند و در زیر آب با کمک بال‌ها‌يشان خودشان را به جلو می‌برند.

برخی از گونه‌های اين پرندگان تا عمق 45 متری (150 فوت) شیرجه نيز می‌زنند. علاوه بر ماهي، اين پرندگان از خرچنگ‌ها، دوزيستان و نرمتنان نيز تغذيه مي‌كنند.

تولید مثل باکلان ها

باکلانها در حدود دو تا سه سالگی از نظر جنسی بالغ می‌شوند. بلوغ البته تا حدی به در دسترس بودن غذا بستگی دارد. در دسترس بودن غذای بیشتر، منجر به سنین تولید مثل جوان‌تر می‌شود.

اين پرندگان در گروه‌هایي در اطراف ساحلي، روی درختان، جزایر یا صخره‌ها در لانه‌هاي‌ استعماری تخم می‌گذارند. تخم‌گذاری حدود یک ماه پس از جفت‌گيري اتفاق می‌افتد. جوجه‌ها پس از دو ماه لانه را ترك می‌كنند.

اين پرندگان سه تا پنج تخم می‌گذارند. تخم به رنگ گچی آبی است. معمولاً یک بار در سال تخمگذاري صورت مي‌گيرد. والدین غذا را قورت داده و سپس پس می‌دهند تا به بچه‌هایشان غذا بدهند.

شکارچیان طبیعی باکلان‌ها

پرندگان جوان و تخم‌های‌ آنها، طعمه‌ي پرندگان شکارچی بزرگتر مانند عقاب، مرغ دریایی و نيز کلاغ مي‌شود. لانه‌هاي اين پرندگان روی زمین در برابر روباه‌ها و راکون‌ها آسیب‌پذیر هستند.

طول عمر باکلان‌ها

اين پرنده‌ها حدود بيست و پنج سال در طبیعت عمر می‌کنند.

استفاده از مهارت‌های ماهیگیری باکلان‌ها توسط انسان‌ها

انسان‌ها از مهارت‌های ماهیگیری اين پرندگان در نقاط مختلف جهان استفاده مي‌كردند. شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد که صید ماهی از طريق اين پرنده در مصر باستان، پرو، کره و هند انجام می‌شد. اما در حال حاضر اين سنت ماهیگیری در چین و ژاپن باقی مانده است.

در اين تکنیک ماهیگیری، حلقه‌ای در گلوی پرنده بسته می‌شود تا پرنده فقط ماهی‌های کوچک را ببلعد. وقتی اين پرنده، ماهی بزرگی را می‌گیرد و می‌خواهد ببلعد، ماهی در گلوی پرنده گیر می‌کند. سپس پرنده به قایق ماهیگیر باز گردانده مي‌شود تا ماهی از گلوی پرنده خارج شود.

وضعیت حفاظتي باکلان

اين پرندگان در فهرست سرخ کمیته بقای گونه‌ها در اتحادیه جهانی حفاظت از طبيعت و منابع طبيعی در ليست كمترين نگراني قرار دارند. در ايران اين پرندگان در شمال كشور در سال‌هاي اخير در فصل صید فصلی به خاطر پهن تورهای ماهیگیری، با مرگ دسته جمعي رو به رو هستند.

این پرندگان در زمان بالا کشیدن تورهای ماهیگیری توسط صیادان، در گروه‌های پانصد تا هزار تایی به تورهای صیادان حمله مي كنند و در نتيجه تعداد زيادي از آنها در اثر گیر افتادن در تورها خفه می‌شوند.

اگر چه جمعيت آنها در سواحل جنوبی دریای خزر فراوان است اما با كشتار دسته جمعي این پرندگان در تورهای ماهیگیری جمعيت آنها نيز رو به انقراض خواهد گذاشت.

کلیپ

در کلیپ زیر مشاهده می‌کنید که تورهای ماهیگیری به بالهای این پرنده زیبا گره خورده است.

ريشه‌يابي نام پرنده‌ي باکلان

نام علمی خانواده‌ي پرنده‌ي باکلان phalakros است كه از كلمه‌ي یونان باستاني (φαλακρός) گرفته شده است، korax به معني طاس κόραξ، به معني کلاغ سیاه است.

در زبان پارسي اين پرنده باکلان نام دارد. باکلان نام روسي است. نام‌هاي ديگري اين پرنده در زبان فارسی قره ‌غاز، دارغاز، قره‌ قار و آب ‌قنبل است. باکلان بزرگ در زبان ترکی بویوک قارا قاز و در کردی قهل مراوی گهوره نام دارد. باکلان گلو سیاه در زبان ترکی قارا بوغاز قارا قاز و در کردی ق‌هل مراوی گه ردن ره‌ش نام دارد.

و باکلان کوچک در ترکی كیچیک قارا قاز، در کردی قهل مراوی بچووک، درگیلانی كاتیک اوبون- مرزیل ودر سیستانی سندک نام دارد. غاق اسم عربی باکلان در بندرعباس است.

انواع گونه‌های باکلان در ایران

از انواع گونه‌های بومی اين پرندگان در ایران باکلان بزرگ، باکلان کوچک و باکلان گلو سیاه است.

باکلان بزرگ (Great Cormorant)

طول بدن این گونه هشتاد الی صد سانتی‌متر است و گستردگی طول بال‌ها در آنها صد و سي تا صد و شصت سانتی‌متر است. این گونه داراي جثه‌ي بزرگ با گردن كلفت است. منقار در این پرنده دراز، قوی و در انتها خمیده است. نر و ماده دارای تغییرات فصلی هستند.

در پرنده‌ي بالغ در فصل تولید مثل پوست زیر چشم نارنجی، پوست گلویی زرد رنگ، چانه و گونه سفید است و سایر بخش‌های بدن سیاه با درخششی از رنگ آبی و سبز است. تاج کوچکی در پس سر و خالي سفید بزرگ بر روی ران‌ها در فصل تولید مثل در آنها مشاهده مي‌شود. در پرند‌ه‌ي نابالغ، زیر تنه سفید، رو تنه قهوه‌ای و بخش پایینی گردن و سینه زرد نخودی است.

این گونه در به صورت فراوان در فصل تولید در نواحي جنوبي دریاي خزر (تالاب عباس آباد، تالاباميركلايه و فرودگاه رامسر) مشاهده مي‌شود. همچنین در تالاب‌هاي نواحي مركزي و شرقي، نواحي جنوبي دریاي خزر و سواحل جنوبي نيز زمستانگذراني مي‌كنند. این گونه به صورت نادر و نامنظم در تالاب‌هاي حوضه ارومیه نيز زمستانگذراني مي‌كند.

فصل تولید مثل این گونه در ايران از اوایل فروردین شروع مي‌شود. آشيانه در درخت زارها یا نیزارهای حاشیه است. این گونه تک همسر است. معمولا سه تا پنج و به ندرت شش تخم مي‌گذارد. تخم‌ها‌ بیضی کشیده و به رنگ آبی کمرنگ با پوشش سفید گچی هستند.

جوجه‌كشي‌‌ تخم‌ها بيست و ‌هشت تا سي و يك روز به طول مي‌كشد. در روزهاي اول غذای نیمه هضم شده توسط والدین بر كف لانه از طريق دهان برگردانده می‌شود و جوجه‌هاي تغذیه می‌كنند. پس از چند روز تغذیه توسط والدین با قرار دادن غذا در منقار جوجه‌ها صورت مي‌گيرد. جوجه‌ها در حدود پنجاه روزگی مستقل می‌شوند.

باکلان کوچک (Pygmy Cormorant)

این گونه حدود 50 سانتی متر (20 اینچ) طول دارد. منقار این گونه باریک‌تر و در انتها خمیده است. پرنده‌ي بالغ در فصل تولید مثل دارای پرهای سیاه و درخشان با لکه های سفید است. در پرنده نابالغ، پرها قهوه‌ای است. گاهی اوقات یک لکه سفید کوچک و مشخص روی گلو در این گونه قابل مشاهده است. جنسیت در این پرندگان قابل تشخیص نیست، اما نرها بزرگتر هستند.

این پرندگان در زیر آب شنا می‌کنند تا طعمه خودشان را که عمدتاً ماهی است، بگیرند. این گونه در آبی با عمق کمتر از یک متر ماهیگیری می‌کند این گونه ماهی‌هایی با طول حدود 2 تا 8 سانتی‌متر (79/0 تا 15/3 اینچ) را شکار می‌کند. اغلب این گونه ماهی‌های گرفته شده را به سطح زمین می‌آورند تا آنها را ببلعند. در این زمان پرندگان دیگر از جمله سایر باکلان‌های کوچک، لک‌لک‌ها، مرغان دریایی می‌توانند اقدام به سرقت ماهی‌های گرفته شده توسط آنها را بکنند.

فصل تولید مثل باکلان‌های کوچک در ايران، از اواخر فروردین شروع مي‌شود. در فصل تولید مثل نرها در محل لانه با بال زدن‌ها‌ در حالی که سر خود را به عقب نگه مي‌دارند و غذا را بلند مي‌كنند، ظاهر می‌شوند. در خواستگاری پرنده‌ي غذا را پایین می‌آورد و به ماده می‌دهد. هر دو والدین در ساختن لانه شرکت می‌کنند.

ساخت لانه در حدود دو هفته طول مي‌كشد. جوجه‌کشی با گذاشتن اولین تخم آغاز می‌شود. این امر منجر به جوجه‌کشی ناهمزمان می‌شود. جوجه‌ها در یک لانه می‌توانند به طور قابل توجهی از نظر سن متفاوت باشند. اندازه کلاچ می‌تواند از دو تا شش تخم باشد. جوجه‌ها پس از 15 تا 21 روز از تخم خارج می‌شوند. پرندگان جوان پس از حدود یک ماه، قادر به ترک لانه هستند.

باکلان‌های کوچک در ايران

این گونه بيشتر مهاجر زمستان گذران در سواحل جنوبی دریای خزر هستند و به تعداد اندک در تالاب‌های استان‌های آذربایجان غربی، فارس و خوزستان نيز مشاهده و گزارش شده است. همچنین این گونه جوجه‌آور در برخي تالاب‌هاي نواحي جنوبي دریاي خزر و شمال غرب نيز هستند.

باکلان گلو سیاه (Socotra Cormorant)

 این گونه پرنده‌ بومي ايران است و در جزایر خلیج فارس به خصوص تنگه هرمز زندگي مي‌كند. این گونه تقریباً کاملاً سیاه رنگ است. طول آن در حدود 80 سانتی‌متر (31 اینچ) است. گستردگی طول بال‌ها صد و دو تا صد و ده سانتی‌متر است. این گونه جثه‌ي متوسط با منقاری نسبت بلندتر و نازكتر از سایر باكلان‌ها دارد.

پرنده‌ي بالغ این گونه در فصل تولید مثل یک دسته پر سفید در پشت چشم‌ها و لكه‌ي سفید بر روی گردن، رو تنه و بین بال‌ها دارد. پرنده‌ي نابالغ روتنه‌ي قهوه‌ای پر رنگ دارد.

فصل تولید مثل این گونه از اواخر بهمن تا اواسط فروردین است. لانه‌ي گلو سیاه چاله‌های کوچک و كم عمق بر روی زمین است. اندازه کلاچ دو تا سه تخم است. این گونه پرنده‌ی اجتماعی است و در تمام فصول سال در گروه‌های كم و بیش بزرگ مشاهده می‌شود. این پرندگان پروازی پرقدرت شبیه به گونه بزرگ دارند.

برخلاف دو گونه ديگر، گونه گلو سیاه در معرض تهدید گونه است و این گونه جز پرندگان آسیب پذیر در فهرست قرمز (IUCN) است. از عوامل تهدید كننده‌ي باکلان گلو سیاه می‌توان به توسعه‌ي مناطق ساحلی به ویژه مناطق جوجه‌آوری این گونه، مرگ این پرندگان به خاطر آلودگی به مواد نفتی و ساير مواد و سموم مخرب و برداشت تخم و جوجه این پرندگان را ذكر كرد.

در بين پرندگان آبزی و کنار آبزی ايران، پرنده‌ي به نام باکلان مارگردن (African Darter) وجود دارد. اين پرنده‌ به خانواده‌ي مار گردن تعلق دارد كه از نادر و كمياب‌ترين پرندگان آبزی و کنار آبزی ايران است. این پرنده به خانواده‌ي باکلان‌ها تعلق ندارد و فقط در نام آن باکلان ديده مي‌شود.

منابع

• ديباچه‌ای بر شناخت پرندگان آبزی و کنار آبزی ايران، افشين دانه کار، اسما رافعی، تنوع زيستي، رشد آموزش زيست‌شناسي، دوره‌ي سی و چهارم، شماره‌ي ٢، زمستان 1399
• كتاب اطلس پرندگان ایران، محمد کابلی، منصور علی آبادیان، محمد توحیدی فر، علیرضا هاشمی، سید بابک موسوی، كیس روزلار، چاپ اول 1395
• عکس‌ها و کلیپ‌های این مطلب را سرکار خانم ماهان غلامی، جناب آقای عدنان هاشمی، جناب آقای سعید حیدری، جناب آقای جاسم تمیمی، جناب آقای علی ثقفی، جناب آقای سلمان حمیدی، جناب آقای سید علی محترمی، جناب آقای محسن جاتوت، جناب آقای محمد رحیمی و جناب آقای کامران فلاحی ثبت نموده‌اند.