گل های بومی ایران

گل های بومی ایران با توجه به موقعیت خاص جغرافیایی و توپوگرافی،‌ بسیار متنوع و جذاب است. ایران کشوری چهار فصل و دارای آب و هوای متنوع، همین ویژگی سبب بوجود آمدن تنوع زیستی و گیاهان در آن شده است. به گونه‌ای که آن را به زیستگاهی برای گونه‌های مختلف جانوری و گیاهی تبدیل کرده‌ و زمینه را برای رویش انواع گیاهان منحصر به فرد به وجود آورده‌است. به همین سبب ایران از جمله کشورهای غنی و خواستگاه اصلی بسیاری از گل ها و گیاهان بومی است. در‌واقع منابع با ارزشی از گیاهان بومی در این کشور وجود دارد. در ادامه ابتدا توضیحاتی در خصوص گل های بومی ایران و تجارت جهانی آن ارائه می‌دهیم. سپس به معرفی برخی از گلهای بومی ایران از جمله سوسن چراغ، لاله واژگون، جام زرین، زعفران ایرانی، زنبق ایرانی، گل نگونسار، بنفشه ایرانی، ارکیده زنبور، گل رز ایرانی، گل سگ دندان و سنبلک چالوس می‌پردازیم.

در واقع در طبقه‌بندی کلی گل های ایران به صورت کامل به گلهای ایران پرداخته‌ایم. به صورت کلی گیاهان بومی ایران در سه دسته درختان بومی ایران، گیاهان علفی بومی ایران و گلهای بومی ایران قرار دارند.

آشنایی با گیاهان و گل های بومی ایران

تنوع اقالیم و شرایط آب و هوایی در ایران علت بوجود آمدن تنوع زیستی و گیاهی در این کشور چهار فصل شده است. از شمال تا جنوب ایران سرشار از این شگفتی‌ها و تنوع پوشش گیاهی ست. گیاهان همانند دیگر موجودات زنده با آب و هوا و شرایط اقلیمی که در آن زندگی می‌کنند سازگار می‌شوند.

این سازگاری تا جایی پیش می‌رود که برخی گیاهان بومی و خاص همان منطقه می‌شوند. برای مثال گیاهانی که شورپسند هستند به منای این است که در درجه بالای شوری می‌توانند به زندگی خویش ادامه دهند. این نوع گیاهان غالب پوشش گیاهی مناطق بیابانی و کویری ایران را تشکیل می‌دهند.

شاید بتوان برخی گیاهان بومی ایران را در جاهای دیگر دنیا تکثیر کرد اما ای بدین معنا نیست که ماهیت خاستگاه آنان تغییر پیدا کند.

گل های بومی ایران

همان گونه که گفتیم گستردگی گونه‌های گیاهی و گل های بومی ایران آن را در میان سایر کشورهای منطقه متمایز ساخته‌است. هر نقطه از این کشور، آب و هوای خاص و گل‌ها و گیاهان مخصوص به خودش را دارد. کوهپایه‌های شمالی و جنوبی از یک سو گیاهان خودروی مخصوص به خود را دارند. از سوی دیگر کویر و فلات مرکزی هم به نوبه خود گیاهان شورپسند را پرورش داده‌اند.

دشت‌های خوش آب و هوا هم که جای خود را دارند. تا به امروز بیش از 2500 گونه از گیاهان و گل‌های بومی در ایران شناسایی شده‌اند. اما متاسفانه تحقیقات جدی فقط بر بخش اندکی از این گیاهان بومی صورت گرفته است. همچنین کمبود امکانات و زیرساخت‌های لازم هم بسیاری از این گیاهان اصیل بومی را در معرض خطر انقراض قرار داده‌است.

امروزه بسیاری از تجارت‌های جهانی در زمینه گل‌های زینتی، از گل‌های اصلاح شده بومی ایرانی سرچشمه گرفته‌است. در واقع این گل‌های متمایز که اعجاب جهانیان را بر انگیخته‌اند، در رویشگاه اصلی خود فقط به صورت وحشی و خودرو می‌رویند. جالب است بدانید مصرف جهانی گل‌ها و گیاهان زینتی در حدود 150 میلیارد یورو در سال برآورد شده‌است. به همین علت هم تجارت این گیاهان در سال‌های اخیر افزایش چشمگیری داشته است.

اما متاسفانه سهم ایران از این تجارت جهانی بسیار ناچیز است. این در حالیست که اگر به ظرفیت بومی ایران پرداخته شود، قابلیت‌های تجاری سازی و حضور در عرصه بازارهای جهانی به راحتی میسر می‌شود. در ادامه این مطلب به معرفی برخی گونه‌های منحصر به فرد و گل‌های بومی ایرانی می‌پردازیم.

• سوسن چهل چراغ (Lilium Ledebourii)

سوسن چهلچراغ تنها گونه نادر گل های بومی ایرانی از تیره سوسنیان است که اغلب در شمال ایران در استان‌های گیلان، مازندران، اردبیل و همچنین قسمت‌هایی از کشور آذربایجان می‌روید. اما رویشگاه اصلی آن روستای داماش از توابع رستم آباد گیلان است. ارتفاع این گل ایرانی بین 50 تا 150 سانتیمتر است. زمان گل دهی آن معمولا در خرداد ماه است و تقریبا تا دو ماه به طول می‌انجامد. سوسن چراغ معمولا بین 4 تا 10 گل می‌دهد. اما گویا نمونه‌هایی از این گل عجیب با بیش از 15 گل هم دیده شده‌اند. گل‌ها معمولا در محدوده‌ای 7 سانتیمتری از این گل در کنار هم می‌شکفند. بسیاری از افراد بر این باورند که این نوع سوسن شبانگاهان نورافشانی می‌کند و به همین علت نام چلچراغ را بر آن نهاده‌اند. برخی دیگر هم تشابه آن را با چلچراغ دلیل نامگذاری‌اش دانسته‌اند.

 امروزه تنها شمار اندکی از این گیاه عجیب و در حال انقراض در ایران باقی مانده‌اند. به همین سبب با تدابیر شدید تحت حفاظت محیط زیست قرار گرفته‌اند. سوسن چراغ نخستین بار در سال 1354 در کتاب فلور شرق معرفی شد و از همان زمان در فهرست آثار زیست محیطی کشور به ثبت ملی رسید. در واقع سوسن چراغ تنها گل ملی ایران است که به ثبت آثار ملی رسیده‌است.

در مطلبی جداگانه و بطور کامل به گل سوسن چلچراغ داماش پرداخته‌ایم. برای مشاهده آن اینجا را کلیک(لمس) نمایید.

• لاله واژگون (Fritillaria)

در واقع لاله واژگون یکی از گل‌های بومی ایرانی است که نقش بسزایی در تاریخ غنی این کشور ایفا کرده‌است. این گل منحصر به فرد سرده‌ای از راسته سوسن سانان است که بر خلاف دیگر گل‌ها رو به پایین رشد می‌کند. نقش لاله واژگون همواره در بناهای تاریخی ایران از جمله سرستون‌های بناهای ساسانیان و طاق بستان در کنار شاهان ساسانی آمده‌است.

در افسانه‌های اساطیری ایران سرمنشا سوگ لاله واژگون را در مرگ سیاوش پسر کیکاووس می‌دانند. می‌گویند لاله واژگون شاهد مرگ سیاوش به دست تورانیان بوده‌است. بر اساس این داستان‌های اساطیری این گل پس از مرگ سیاوش سر به زیر افکنده و با شیره‌های بی رنگی که به زمین می‌چکد، بر بی گناهی فرزند ایران زمین گریسته‌است. به همین علت لاله واژگون را گل افسانه‌ای ایران، اشک مریم و لاله اشک هم می‌نامند.

لاله واژگون طول عمری بسیار کوتاه و کمتر از یک ماه در سال دارد. زیستگاه اصلی این گل اسطوره‌ای در دامنه کوه‌های زاگرس و استان‌های چهارمحال و بختیاری، اصفهان و لرستان است. تاکنون بیش از 60 نوع از این گل شناسایی شده‌است که 15 گونه آن در ایران هم پرورش می‌یابد.

اما از این میان فقط 4 گونه لاله واژگون ایرانی، لاله واژگون کردی، لاله واژگون ترکی و لاله واژگون اشک مریم بومی ایران هستند.

• جام زرین (Sternbergia sp)

جام زرین یکی از گیاهان پیازدار و متعلق به تیره نرگس سانان است که زیستگاه اصلی آن واقع در آسیای مرکزی و بومی مدیترانه است. و جام زرین با نام‌های دیگری از جمله نرگس پاییزه، سوسن دشت، سرده، نرگس زمستانه و گل حسرت زرد پاییزه هم شناخته می‌شود. این گیاه که از زیباترین سوخوارهای جهان است، دارای 7 گونه مختلف است که از جنوب غربی اروپا تا جنوب غربی آسیا گسترده شده‌اند. البته از این هفت گونه فقط گونه‌های جام زرین کورش، جام زرین پاییزه و جام زرین گلستانی گل‌های بومی ایران هستند.

رویشگاه اصلی این گیاه در استان‌های شمالی و غربی کشور است. گل‌های طلایی رنگ جام زرین و زمان به گل نشستن در پاییز، آن را به یکی از منحصر به فردترین گیاهان تبدیل کرده‌است. البته دو گونه از این گیاه در پاییز به گل می‌نشینند و یکی از آن‌ها در بهار گل می‌دهد. گل‌های جام زرین حدود 4 سانتیمتر قطر دارند و اغلب به صورت تکی می‌رویند.

هر پیاز این گیاه دو تا سه گل جدا از هم به وجود می‌آورد. اگرچه گل‌ها اغلب زرد رنگ هستند، اما گویا گونه‌هایی از این گیاه با گل سفید رنگ هم دیده شده‌اند. گل‌های زرد رنگ جام زرین شباهت زیادی به گل زعفران دارند.

• زعفران (Crocus sativus)

در واقع زعفران یا زرپران از دیگر گل‌های بومی ایران و از تیره زنبقیان است که به عنوان طلای سرخ ایران معروف است. ریشه تاریخی زعفران به ایران برمی‌گردد و امروزه به عنوان گران‌ترین ادویه جهان به فروش می‌رسد. برای استفاده از زعفران، کلاله و خامه گیاه را جمع آوری و خشک می‌کنند و سپس از رنگ، عطر و طعم مست کننده، آن در غذاهای مختلف استفاده می‌کنند. البته از خواص دارویی این گیاه ارزشمند هم نباید به سادگی گذشت. اگرچه زیستگاه اصلی زعفران در مناطق معتدل و گرمسیری است. اما گویا در شهرهای سردسیری از جمله همدان و حتی گیلان هم شناسایی شده‌است. پاییر فصل به ثمر نشستن و برداشت زعفران است. این گیاه اصیل ایرانی ارزش صادراتی زیادی هم دارد. در واقع امروزه در حدود 90 درصد سهم صادرات زعفران در جهان، به ایران تعلق دارد.

• زعفران ایرانی ( crocus gilanicus)

یک دگر از گل‌های ایرانی که خاستگاه آن کشور عزیز ما ایران است، زغفران ایرانی ست. این گل همانگونه که از نامش پیداست، خاص منطقه گیلان است. این گل از خانواده زعفران بوده و از نظر ظاهری شباهت شباهت بسیاری به زعفران معمولی دارد با ای تفات که گلبرگ های این گیاه سفید رنگ است. و این گلدر زمان پیری به بنفش بسیار کمرنگ تغییر می‌دهد.

• زنبق ایرانی (Iris Meda)

زنبق سرده‌ای از گیاهان خوشبوی تاریخی است که با حدود 300 گونه گلدار مختلف شناخته شده‌است. این گل زیبا اغلب در خاک‌های قلیایی و سبک رشد می‌کند و از جایگاه ویژه‌ای در اساطیر زرتشتی برخوردار بوده‌است. در میان گونه‌های مختلف زنبق گونه‌ای به نام زنبق ایرانی یا گل نوروزی وجود دارد که از گل‌های بومی ایران است و در دسته زنبق‌های ریش دار ریزومی قرار گرفته است.

رویشگاه اصلی این گل اساطیری در شمال ایران و از ساری تا مازندران گسترده شده‌است. زنبق ایرانی اغلب در خرداد ماه در دامنه کوه‌ها و از میان سنگ‌ها می‌روید. به همین سبب اغلب آن را در ارتفاعات مشاهده می‌کنند. زنبق ایرانی گیاهی کوتاه با حدود 10 سانتیمتر ارتفاع و برگ‌های صاف با پهنای 5 تا 15 میلیمتر است. ارتفاع گل‌ها ی زرد و کرم رنگ آن  اغلب به 5 سانتیمتر می‌رسد. این گل‌ها در تناژهای مختلف وجود دارند و اغلب با سفید ترکیب می‌شوند. گل آذین زیبایی هم در انتهای آن به چشم می‌خورد که جذابیت آن را دو چندان ساخته است. زنبق ایرانی و تفاوت‌های آن با دیگر انواع زنبق‌ها توسط یک توریست ایتالیایی به نام پولاک کشف شد.

• گل نگونسار یا سیکلامن (Cyclamen persicum)

گل نگونسار یا سیکلامن یا سیکلمه با 23 گونه مختلف از گل‌های بومی قفقاز، مدیترانه و ایران و از تیره پامچال سانان است. سیکلامن پرسیکوم یکی از مشهورترین انواع گل‌های نگونسار و از گل‌های بومی ایران است که در فصل زمستان در استان‌های شمالی کشور می‌روید. نگونسار یا پامچال ایرانی رنگ‌های مختلفی از جمله قرمز، سفید، صورتی، خرمایی،قرمز و ارغوانی دارد که به صورت وارونه در میان برگ‌های پهن و قلبی شکل آن قرار گرفته‌اند. این گیاه اغلب در پای درختان پهن برگ یافت می‌شود. برخی از افراد بر این باورند که حضرت مریم در زمان زایمان زیر درخت خرمایی به این کل خودرو چنگ زده‌است. به همین سبب نگونسار را به پنجه مریم و یا شجره مریم هم می‌شناسند.

• بنفشه ایرانی (Viola)

در واقع بنفشه گیاهی از تیره بنفشگان است که بومی اروپا و شمال غرب آسیا است و  بیشتر در نواحی معتدل می‌روید. این گل بهاری با ترکیب رنگ‌های بنفش و زرد، بیش از 500 گونه مختلف دارد که 19 گونه آن از گل‌های بومی ایران شناسایی شده‌اند. گونه‌های بومی بنفشه ایرانی بیشتر در مناطق مرطوب و کوهستانی مانند استان‌های شمالی، شمال غربی و غرب ایران به صورت خودرو می‌رویند. البته گونه‌هایی از بنفشه هم در حاشیه خلیج فارس به رنگ‌های سفید و بنفش روشن دیده شده‌اند.  اگرچه اغلب بنفشه را با رنگ بنفش می‌شناسیم اما گونه‌های مختلف آن در رنگ‌های زرد، سفید، ارغوانی و … هم مشاهده شده‌اند.

بنفشه گیاهی خوش عطر و چند ساله است که در اواخر تابستان کاشته می‌شود و از اواخر زمستان تا اواخر بهار به گل می‌نشیند. از آن‌جا که این گل زیبا در فصل زمستان هم کاشت می‌شود به گل زیر برف هم مشهور شده است. برای مشاهده این تک گل‌های زینتی زیبا، حاشیه جویبارها و پای درختان مرطوب و سایه‌دار را دنبال کنید. بنفشه علاوه بر مناظر جالبی که در پارک‌ها و تراس خانه‌ها به وجود می‌آورد، به مصارف دارویی مختلف هم می‌رسد.

• ارکیده زنبور

ارکیده یا ثعلبیان تیره‌ای بزرگ و جهانی از مارچوبه سانان است که با بیش از 850 سرده و 17 هزار گونه در واقع دومین تیره بزرگ گیاهان گلدار را تشکیل می‌دهند. و ارکیده در میان کالاهای صادراتی ارزشمند از اهمیت بسزایی برخوردار است. به گونه‌ای که می‌تواند در سودآوری با صادرات نفت رقابت کند. به گفته وزیر جهاد کشاورزی هر 5 کوزه ارکیده می‌توانند به اندازه یک بشکه نفت سودآوری ارزی برای کشور داشته باشند. ارکیده‌ها اغلب در مناطق گرمسیری و جنگل‌های مرطوب می‌رویند. در شمال ایران انواع مختلفی از گونه‌های وحشی ارکیده می‌رویند که از آن میان می‌توان به ارکیده زنبور اشاره کرد. این گل زیبا و گران قیمت که از معدود ارکیده‌های ایرانی است، از گل‌های بومی ایران در روستای کجور استان مازندران است.

از جمله قابلیت‌های اعجاب برانگیز ارکیده زنبور نحوه گرده افشانی آن است. در واقع ارکیده زنبور برای گرده افشانی خود را به شکل یک زنبور ماده در می‌آورید و به این ترتیب زنبور نر را به سوی خود می‌کشاند. به این ترتیب گرده‌های گل به زنبور نر می‌چسبد و به گل‌های دیگر منتقل می‌شود.

• گل رز ایرانی

یکی دیگر از گلهای ایرانی گل رز که به نام‌های گل سرخ، گل محمدی، گل سوری و همچنین ورد شناخته می‌شود، سرده‌ای از خانواده سرخیان و تیره گل سرخ است که رویشگاه اصلی آن در خاورمیانه، اروپا و روسیه است. تاکنون بیش از 20 هزار گونه گل رز شناسایی و نام گذاری شده‌اند و همچنان سالیانه انواع دیگری از این گل معطر در سراسر جهان شناسایی می‌شوند. امروزه از اسانس گل رز استفاده فراوانی در صنعت عطر سازی و همچنین در فرآورده‌های خوراکی از جمله چای و مربا می‌شود. به همین سبب هم گران‌ترین اسانس دنیا را به خود اختصاص داده‌است. در واقع هر گرم از اسانس گل رز قیمتی معادل یک گرم طلا در بازار جهانی دارد.

گل رز ایرانی یکی از گل های بومی ایران است که گل‌های زردرنگ و گاهی قرمز رنگ معطری دارد. نحوه تکثیر رز ایرانی به صورت طبیعی دگر گرده افشانی است. به همین علت میان گل‌های زرد رنگ، ناحیه قرمزی وجود دارد که با تضاد رنگی حشرات را به سوی خود جذب می‌کند. ارتفاع رز ایرانی اغلب به 50 الی 60 سانت می‌رسد و قطر گل‌ها تقریبا 3 سانتیمتر است. در حدود 140 سال پیش پایه‌هایی از این گل زیبا برای تکثیر به پارک لوکزامبورگ در پاریس فرستاده شد. همین امر منجر به تکثیر این گیاه در اروپا گشت. به گونه‌ای که امروزه تقریبا تمام سهم تجارت جهانی گل رز، به کشور هلند اختصاص دارد.

• سنبلک چالوس

سنبلک یا کلاغک از گیاهان پیازدار تک لپه‌ای است که متعلق به سرده‌ای از تیره مارچوبگان و راسته مارچوبه سانان است. تاکنون در حدود 40 گونه مختلف از این گیاه در مناطق مدیترانه‌ای شناسایی شده‌اند. که 7 گونه آن در ایران هم می‌رویند. سنبلک گل‌های خوشه‌ای شکلی دارد که در انتهای ساقه قرار دارند. و در طیف رنگی بنفش و آبی در ترکیب با قرمز دیده می‌شوند. سنبلک چالوس یکی از انواع نادر گل های بومی ایران است. رویشگاه اصلی آن همان گونه که از نامش بر می‌آید در دره چالوس است. برای مشاهده این گل نادر باید در ماه‌های اسفند و فروردین به ارتفاع 300 تا 1100 متری صخره‌های چالوس بروید. از هر پیاز این گل نادر فقط یک گل می‌روید که ارتفاع آن گاهی به 30 سانتیمتر می‌رسد.

• گل سگ دندان

بنفشه سگ دندان یکی از گل‌های پیازدار تک لپه‌ای است، که متعلق به خانواده تیره سوسنیان است. سگ دندان حدود 25 گونه مختلف در اروپا، نواحی معتدل آسیا و آمریکای شمالی دارد. اما گل سگ دندان تنها عضوی از این خانواده است که به عنوان یکی از گل های بومی ایران در ارتفاعات جنگل‌های راش و شمال سلسله کوه‌های البرز می‌روید. زمان به گل نشستن این گیاه نادر در دی ماه و فروردین ماه است. سگ دندان گل‌های درشت و وارونه‌ای دارد که از قاعده زنگوله‌ای شکل به ارتفاع 10 تا 15 سانتیمتر برخوردارند. گل‌ها بعد از مدتی به کپسول‌های چند دانه‌ای تبدیل می‌شوند که در واقع میوه این گل زیبا هستند. دو گلبرگ با لبکه‌های قهوه‌ای رنگ زینت بخش و محافظ این گل‌های زیبا هستند.

بخشی از عکس‌های این پست را جناب آقای فرهاد کولیوند عزیز ثبت نموده‌اند.