گور ایرانی

گورخر ایرانی که گور آسیایی نیز نامیده می‌شود، یکی از حیوانات ایران است که به طور جدی در آستانه انقراض قرار دارد. در حال حاضر تعداد محدودی از این گونه در حیات وحش ایران زندگی می‌کند که با مراقبت‌های محیط‌بانان در حال تکثیر است. در این مقاله به بیان مشخصات ظاهری، طبقه‌بندی، گونه‌ها، تغذیه، پراکنش، زیستگاه‌ها، رفتارشناسی، تعداد، علل کاهش جمعیت، برنامه محیط زیست برای احیای آن و کاربرد گور خر ایرانی در ادبیات می‌پردازیم.

مشخصات ظاهری گور ایرانی

افرادی که با شنیدن نام گورخر انتظار دیدن یک موجود اسب ‌مانند راه‌راه را دارند، با مشاهده گورخر ایرانی دچار سردرگمی خواهند شد. زیرا گور ایرانی پستانداری شبیه به الاغ است و با گورخرهای راه‌راه آفریقایی تفاوت بسیاری دارد. پوست این حیوان به رنگ قهوه‌ای روشن مایل به زرد با دست و پا و شکمی سفید است. تنها خط سیاهی که در بدن گور ایران مشاهده می‌شود، در انتهای بدن نزدیک به دم قرار دارد که با رنگی سفید احاطه شده‌ است.

معرفی گور ایران

در قسمت پایین فیلم حرکت دسته جمعی گور ایرانی را مشاهده می‌نمایید.

گور ایرانی یال‌های تیره‌ای دارد و لکه سیاه کوچکی نیز در قسمت داخلی دست، زیر بدن حیوان به چشم می‌خورد. رنگ پوست آن در تابستان پررنگ شده و به قرمز نزدیک می‌شود. اما در زمستان روشن‌تر و مایل به زرد و نخودی است. وزن گور ایرانی از 200 تا 290 کیلوگرم و طول بدن آن از ابتدای پوزه تا انتهای دم از 108 تا 260 سانتی‌متر گزارش شده ‌است. ارتفاع آن را نیز حدود 100 تا 150 سانتی‌متر تخمین زده‌اند. حیوان نر این گونه از ماده درشت‌تر و دارای رنگ تیره‌تری است.

طبقه ‌بندی گور ایران

گور ایرانی با نام علمی Equus Heminus Onager از رده پستانداران و راسته فردسمان است. در تیره اسب سانان و زیر شاخه گورخر آسیایی می‌گنجد.

گونه

گورخرها دارای گونه‌های متعددی در آسیا و آفریقا هستند. گونه‌های آفریقایی Zebra اکثریت بدنی راه‌راه دارند. حال آنکه گونه‌های آسیایی Onager بدون خط هستند. از گونه‌های آسیایی 6 گونه در گذشته در بیابان‌های کشورهای مختلف آسیا از سوریه گرفته تا مغولستان و چین وجود داشتند که یک گونه منقرض شده و بقیه نیز در خطر انقراض هستند.

به گورخر آسیایی، خر وحشی نیز گفته می‌شود که شامل گونه‌های «کولان» در ترکمنستان، تاجیکستان، سیبری و افغانستان، «ژیگتای» در چین، مغولستان، قزاقستان، «کیانگ» در چین و هندوستان، «خور» در هند و پاکستان و گورخر ایرانی است. خر وحشی سوریه که در کشورهای سوریه، اردن و عراق وجود داشته، به طور کلی منقرض شده ‌است.

گونه‌های گور ایرانی

گونه‌های موجود در ایران از دو جمعیت متفاوت تشکیل شده‌اند. گونه‌ای که در شمال شرقی ایران زندگی می‌کند و به صورت مهاجر از ترکمنستان وارد ایران ‌شده، با گونه ساکن جنوب شرقی تفاوت ژنتیکی دارد. مسئولان محیط زیست اعلام کرده‌اند که در امر تکثیر گور ایرانی، به عدم اختلاط این دو گونه اهتمام ویژه‌ای دارند.

تفاوت با الاغ و اسب

هر چند گور خر ایرانی به الاغ و اسب شباهت دارد، اما تفاوت‌هایی را نیز در ظاهر این چرندگان می‌توان ملاحظه کرد. گور ایرانی از الاغ درشت‌تر و قوی‌تر ولی از اسب کوچک‌تر است. بدن و پوزه‌ای کشیده داشته و گوش‌های باریک و نوک ‌تیزش، بین گوش‌های اسب و الاغ قرار می‌گیرد. این جانور در مقایسه با اسب، پاهای کوتاه‌تری دارد. دم گورخر حدود 50 سانتی‌متر بوده و در انتها دارای موهای بلندی است.

حس بویایی، شنوایی و بینایی گور ایرانی بسیار قابل توجه است. بر عکس اسب و الاغ، به هیچ وجه اهلی نمی‌شود. در مسافت‌های کوتاه تا سرعت 60 تا 70 کیلومتر بر ساعت می‌تواند بدود. اما در مسافت‌های کوتاه، سرعتی بالغ بر 40 تا 50 کیلومتر بر ساعت دارد.

در بخش بالا حرکت گله گور ایرانی را مشاهده می‌نمایید.

بینایی و چشمان تیزبین گور ایرانی

در محیط بیابان برای بقای بیشتر، نیاز به قدرت بینایی بالایی است. این به معنای تیزبین بودن و قدرت تفکیک و تشخیص اجسام است. از این رو گور خر ایرانی با محیط زیست خویش، کاملا سازگار شده است. چشم در صورت این حیوان به گونه‌ای قرار گرفته تا میدان دید را افزایش ‌دهد. این میدان دید وسیع، به این جانور امکان دید سه بعدی می‌دهد. به عبارتی کامل‌تر این حیوان تنها پشت سر خویش را نمی‌بیند.

تغذیه گور ایران

از آن جا که گور ایرانی در بیابان و دشت زندگی می‌کند، به سهولت می‌توان حدس زد که هر بوته و گیاهی که در اطرافش بروید، را خواهد خورد. بنابراین گیاهان رایج مناطق بیابانی ایران مانند: تاغ، گز، درمنه و قیچ، منبع اصلی تغذیه گور ایران هستند. گورخر وابستگی شدیدی به آب دارد و هر روز باید آب بنوشد. این پستاندار برای پیدا کردن آب می‌تواند روزانه تا 20 کیلومتر را طی کند.

در واقع گور خر ایرانی قادر است از گیاهانی که برای سایر چرندگان غیر قابل خوردن است، تغذیه کند. در معده گور ایرانی تعدادی پروتوزوا وجود دارد که هضم دیواره سلولزی بیشتر گیاهان را ممکن می‌سازد.

گور ایران تشنه به دنبال آب

این موجودات وابستگی بسیاری به آب دارند. گورخر ایرانی سعی می کند، آب بدن خویش را از گیاهان تامین کند. آنها برای نوشیدن آب گاهی ۲۰ کیلومتر از محیط چرایشان دورتر می‌شوند. این وابستگی تا جایی است که اگر به آب شیرین نرسند، آب‌های شور را نیز می‌نوشند. از آنجایی که این موجودات به مانند بز کوهی بسیار اجتماعی هستند، با گله حرکت می‌کنند. با کشف اولین منبع آب نوشیدنی به نوبت چند گور نگهبانی داده و مابقی گله به نوشیدن مشغول می‌شوند.

رفتار شناسی

گور ایرانی به صورت اجتماعی و گله‌ای زندگی می‌کند. این رفتار خود تدبیری است که برای در امان ماندن در دشت‌های باز به حکم غریزه اتخاذ می‌کند. در فصل جفت‌گیری، گله به رهبری نرهای جوان، شامل نرها و ماده‌ها و کره‌های سال‌های قبل است. در سایر مواقع ماده‌ها همراه کره‌ها در گروه‌های کوچک در کنار هم حرکت کرده و نرها جدا از آنان می‌مانند. آنها برای جفت‌گیری و انتخاب همسر نزاع می‌کنند.

در واقع گور ایرانی روزگرد بوده و صبح و عصر او را در حال چرا می‌توان دید. اما هنگام احساس ناامنی، شب‌ها را برای فعالیت می‌پسندد. به شدت از انسان دوری کرده و امکان اهلی شدن آن نیز وجود ندارد. از آنجا که بویایی و بینایی خوبی دارد، از مناطقی که بوی انسان را استشمام کند، به سرعت می‌گریزد. در برخورد با انسان بسیار ستیزه‌جو و غیر قابل مهار است.

گور ایران در 3 سالگی بالغ می‌شود. عمر طبیعی آن 40 سال است. ماده‌ها هر دو سال یکبار به صورت تک‌زا صاحب کره می‌شوند. مدت بارداری نیز در حدود 340 روز است. این زمان نسبت به سایر پستانداران هم‌ اندازه گور، قدری طولانی به حساب می‌آید. کره در هنگام تولد حدود 25 کیلوگرم وزن دارد. او کمی بعد از تولد، مادر خود را تعقیب می‌کند. کره تا 8 ماه به تغذیه از شیر نیاز دارد.

حیوان نر برای جفت‌یابی با سایر نرهای گله به مبارزه می‌پردازد. گاه دیده شده که بخشی از دم خود را در این مبارزه از دست داده‌ است. زمان جفت‌گیری گورخر اواخر خرداد ماه است. نرها تا 4 سالگی امکان تولید مثل ندارند.

پراکنش

در گذشته گور ایرانی در تمام دشت‌ها و مناطق استپی ایران مانند اطراف ورامین، قزوین، اصفهان، نی‌ریز استان فارس، سیرجان استان کرمان، کالمند بهادران، ابرقو و هرات استان یزد و نایبندان طبس و سرخس استان خراسان، حضور داشت.

بعد از کاهش جمعیت این پستاندار، اکنون به صورت حفاظت ‌شده، در برخی نقاط زندگی می‌کند. در حال حاضر در چهار منطقه اصلی بهرام گور در استان فارس، خارتوران و پارک ملی کویر در استان سمنان و پارک ملی سیاه‌کوه اردکان در استان یزد به صورت آزاد و در مناطق گوراب، پنج‌انگشتی، تنگ‌حنا در استان یزد، خبر در استان کرمان و دره‌باغ در استان فارس و توران در استان سمنان به صورت نگهداری در مناطق محصور شده، وجود دارد.

زیستگاه

زیستگاه طبیعی گور ایرانی مناطق نیمه ‌بیابانی، دشت، تپه ماهور، استپ و بیابان است. گورخر گاهی در زمستان به مناطق گرم‌تر و در تابستان به مناطق ییلاقی می‌رود. پارک‌های ملی و مناطق تکثیر این حیوان در حال حاضر نیز با زیستگاه طبیعی گور ایرانی مطابقت دارد. پارک ملی کویر و منطقه حفاظت شده خارتوران در استان سمنان و پارک ملی قطرویه و منطقه حفاظت‌شده بهرام گور در استان فارس و پارک ملی سیاه‌کوه در استان یزد، در گذشته نیز زیستگاه طبیعی گور ایران بودند. در منطقه پنج انگشت اردکان نیز سایت تکثیر گورخر ایرانی وجود دارد.

تعداد

درباره آمار دقیق گور ایرانی، مسئولان محیط زیست در سال‌های اخیر اعداد متفاوتی را اعلام کرده‌اند. آنچه مشخص است، رشد و تکثیر این گونه در مناطق حافظت‌شده و سایت‌های پرورش حیوانات ایران است. طبق اعلام یکی از مسئولان محیط زیست حدود 1000 گورخر ایرانی در زیستگاه‌های طبیعی و مناطق حفاظت‌شده و حدود 200 راس در سایت‌های تکثیر و پرورش وجود دارد.

علت کاهش جمعیت

از مهم‌ترین علل کاهش جمعیت گور ایران، اشغال زیستگاه طبیعی و شکار غیرقانونی را می‌توان برشمرد. در سال‌های پایانی دهه 50 و ابتدای دهه 60 با بی‌توجهی مسئولان محیط زیست در آن دوران، پارک ملی کویر در استان سمنان که به علت تنوع گونه‌های زیستی و داشتن مرتع‌های مناسب به آفریقای کوچک شهرت داشت، تبدیل به مرتعی برای چرای حیوانات اهلی و استفاده دامداران شد.

با کاهش منابع تغذیه حیوانات، در رقابت گونه‌های مختلف برای به دست آوردن خوراک، این گورخرها بودند که شکست خوردند. سپس خشکسالی و شکار توسط افراد محلی که باور داشتند استخوان گورخر ایرانی برای درمان برخی بیماری‌ها مفید است، این گونه را در پارک ملی کویر به صفر رساند.

با توجه به اینکه گورخر ایرانی یکی از منابع تغذیه پلنگ است، با کاهش جمعیت گور، پلنگ نیز با کاهش جمعیت روبه‌رو شد. امیدوارم با مدیریت مناسب از این گونه از حیات وحش با سرانجامی مشابه گوزن زرد ایرانی و شیر ایرانی مواجه نشویم.

برنامه احیای گور ایرانی

از دهه 70 در سازمان محیط زیست برنامه‌ای برای احیا و تکثیر گور ایرانی آغاز شد. طی این برنامه چند گور از منطقه خارتوران زنده‌گیری شده و به استان یزد برای تکثیر ارسال شد. در دهه 80 در چند استان، سایت‌های تکثیر و پرورش حیوان‌های ایران به تکثیر گور مشغول شدند. مناطق حفاظت ‌شده بهرام گور و خارتوران نیز به طور ویژه، وظیفه احیای این گونه را در دستور کار خود قرار دادند. در سال 92 یک سایت حفاظتی با مساحت 700 هکتار در خارتوران راه‌اندازی شد. این سایت وظیفه داشت تا بتواند بعد از تکثیر گور، این گونه را آماده آزاد سازی در پارک ملی کویر کند.

تلف شدن گور ایرانی

در مهر ماه سال 97، هنگام انتقال 10 راس گورخر از سایت خارتوران به پارک ملی کویر، 5 راس در طول فرایند انتقال تلف شدند. این مسئله به قدری بازتاب پیدا کرد که مدیر محیط زیست استان سمنان به طور رسمی از مردم و دوست‌داران طبیعت عذرخواهی کرد. وی معاون زیست طبیعی خود را برکنار نمود.

درباره علت این واقعه مواردی مانند خطای انسانی، مناسب نبودن جعبه‌های انتقال، حساسیت گورخرها به مواد بیهوشی و وارد شدن ضربه به سر حین انتقال، ذکر شد.

بعد از این حادثه، تعداد دیگری از گورخرها در استان فارس جابه‌جا شدند که با روش زنده‌گیری و تله انتظاری، با موفقیت انجام شد. بعد از این انتقال موفق، مسئولان محیط زیست عنوان کردند که دیگر از مواد بیهوشی و انتقال در جعبه برای انتقال گورخر استفاده نخواهند کرد.

در سال 97 و 98 خبر تلف شدن سه راس گورخر ایرانی نیز در توران و بهرام گور بر اثر گرفتاری در تله شکارچیان و تصادف با اتومبیل‌های عبوری در جاده کنار منطقه حفاظت‌شده، گزارش شد.

رهاسازی گور در طبیعت

با توجه به تغییرات محیط‌های طبیعی و نامساعد بودن برخی از این محیط‌ها و تغییرات به وجود آمده در اکوسیستم، امکان رهاسازی گور ایرانی در طبیعت در هر نقطه‌ای وجود ندارد. اما استان سمنان و بخش‌هایی از استان یزد از این نظر مناسب‌تر به نظر می‌رسند. امکان دارد که در آینده نزدیک تعدادی از گورهای تکثیر شده در سایت‌های پرورش گور به طبیعت خارج از مناطق حفاظت‌شده، معرفی شوند.

گور در ادبیات و فرهنگ ایران

از دیر باز در شعر و ادب فارسی به دفعات از گور یاد شده است. در گذشته شاعران نامی ایران زمین همواره سعی در توصیف شکارگاه‌های این حیوان در ایران داشته‌اند. شاید معروف‌ترین شعری که در ادبیات ایران به گورخر اشاره‌ای کرده، دوبیتی معروف خیام است که به بهرام گور و شهرتش در شکار گورخر پرداخته ‌است.

آن قصر که جمشید در او جام گرفت

آهو بچه کرد و رو به آرام گرفت

بهرام که گور می‌گرفتی همه عمر

دیدی که چگونه گور بهرام گرفت

در شاهنامه فردوسی نیز از بهرام گور و رستم و شکار گور بسیار یاد شده ‌است.

دلیل صحنه‌پردازی‌های بی‌شمار شاعران در زمان شکار گور را می‌توان این ‌طور تشریح کرد که چون گور قوی و سریع است، پس تنها پهلوانان و جنگ‌آوران زبده توان جنگیدن و شکار کردن آن را داشتند. از این رو شکار گور همچون تاجی از افتخار بر سر یلان دوران قدیم می‌درخشید.

از سوی دیگر نکته‌ای که می‌توان از تکرار نام گور ایرانی در اشعار به جای مانده از شعرای زمان‌های دور، درک کرد، وجود گله‌های بی‌شمار گورخر در شکارگاه‌های ایران بوده که با شکار بی‌رویه به وضعیت در حال انقراض کنونی مبدل شده ‌است.

پارک ملی کویر

هدف محیط زیست در حال حاضر، راه‌اندازی اولین مرکز ملی تکثیر و پرورش گورخر ایرانی در پارک ملی کویر است. این پارک از گذشته، زیستگاه اصلی گورخر محسوب می‌شد. تمام انتقال‌ها از سایت‌های تکثیر گورخر به این پارک نیز برای آزادسازی گورهای پرورش یافته در اسارت است. تا به تدریج تعداد گورها در زیستگاه‌های طبیعی افزایش یابد. و چرخه اکوسیستم حالت طبیعی خود را بیابد. ضلع شمالی سیاه کوه در پارک ملی کویر به علت بارش‌های کافی، منطقه مناسبی برای زیست گورخر به شمار می‌رود.

تلاش برای حفاظت از این گونه در حال انقراض

در نتیجه گسترش شهرها و افزایش جاده‌ها و فعالیت انسان مانند اکتشاف معدن و شکار، محیط زندگی حیوانات وحشی روز به روز محدودتر می‌شود. برای حفظ گونه‌های مختلف حیات وحش ایران لازم است تا در مناطق حفاظت‌شده و پارک‌های ملی تدابیری اندیشید. تا گونه‌هایی همچون گور ایرانی، پلنگ، خرس و سایر حیوان‌های ایران، به تکثیر پرداخته و از خطر انقراض در امان بمانند. زیرا هر بار که موجودی از طبیعت حذف شود، به چرخه اکوسیستم ضربه‌ای غیر قابل جبران وارد می‌آید.

نقش گور در طبیعت

در طبیعت هر موجودی، هدفی خاص و والا دارد. گور ایرانی در طبیعت طعمه بسیار مناسبی برای گوشتخواران است. آنها طعام لذیذی برای یوزپلنگ‌ها و پلنگ‌ها هستند. از این جهت کم شدن این جانوران سبب به خطر افتادن دیگر گونه‌ها نیز می‌شود.

عکس‌های این پست را محیط‌بان عزیز جناب آقای مجتبی نخعی بزرگوار عکاسی نموده‌اند.

توضیحات تکمیلی راجع به گور ایرانی، از زبان محیط بان عزیز، مجتبی نخعی

مدیر کل حفاظت محیط‌ زیست استان سمنان از آماده‌سازی یک سایت جدید برای نگهداری و زایمان و تکثیر گورخرهای ایرانی در پارک ملی کویر خبر داد. قرار است گورخرهای ایرانی بعد از زایمان به این سایت جدید منتقل ‌شوند.

انتقال پر سروصدای گورخرهای ایرانی به پارک ملی کویر و تلف شدن برخی از آنها، در مهرماه 97 بازتاب گسترده‌ای در رسانه‌ها داشت. با وجود خاطره بد انتقال گورها در آن زمان، اینک و بعد از حدود دو سال امیدها به احیای مجدد زیستگاه گورخر ایرانی در پارک ملی کویر و تکثیر در اسارت این گونه با ارزش و در خطر بیشتر شده است.

گورخر ایرانی در اسارت

گورخرهای ایرانی در اسارت فعلا در سلامت کامل هستند. انتظار می‌رود، امسال چهار زایمان در این مرکز صورت گیرد. فرزندآوری گورخر ایرانی از اوایل اردیبهشت تا اواخر خرداد ماه انجام می‌گیرد. ماده گوری که زادآوری موفقی داشته تا دو سال جفتگیری نمی‌کند. تا کره بزرگ شده و مهارت‌های زیستن در دشت را بیاموزد. امیدواریم که با زادآوری موفق گورخرهای ایرانی،  در سایت تکثیر  در اسارت استان سمنان صدای کوبش پای این گونه در خطر انقراض را در پارک ملی کویر دوباره شاهد باشیم.

سال 98 یک تولد موفق در مرکز تحقیقات تکثیر و احیای گورخر پارک ملی کویر صورت گرفت. با تمهیداتی که اندیشیده شد، امسال زایمان‌های در اسارت در مرکز تحقیقات تکثیر و احیای گورخر پارک ملی کویر افزایش خواهد یافت. حال پرسش اینجاست که انتقال و جابه‌جایی مجدد گورخرهای پارک ملی کویر و همچنین شرایط ساخت سایت مهیا شده جدید، مطابق استانداردهای بین‌المللی است یا خیر؟؟

گورخرهای ایرانی این سایت در حال حاضر در مرحله نگهداری هستند. سایت قبلی از همه استانداردهای لازم برای تکثیر برخوردار نبود. چرا که فاقد قابلیت جداسازی فضا برای گورخرها بود. برای انتخاب ژنتیک گورها و به طور مثال بررسی اینکه کدام گور نر با کدام گور ماده بهتر است جفت‌گیری کند، نیازمند یک فضای مجزا در سایت تکثیر و مرکز تحقیقاتی است. این مهم در سایت قبلی تعبیه نشده بود. لذا در سایت جدید به همه این نیازها و ملزومات و امکانات توجه شده است.

گور ایرانی در پارک ملی بهرام گور

ایجاد فضایی با موقعیت بهتر برای بازدید علاقمندان به حیات‌ وحش به‌ عنوان مزیت دیگر سایت استاندارد جدید از مشخصه‌های بارز این سایت است. مکان و موقعیت سایت جدید به گونه‌ای است که گردشگران بیشتری امکان بازدید از آن را پیدا می‌کنند. چرا که در مسیر دو جاذبه گردشگری دیگر منطقه ایجاد شده است. پارک ملی قطروییه ( بهرام گور) در استان فارس بیشترین تعداد از گور ایرانی را در فضای آزاد و غیر محصور  در خود جای داده است. همچنین از نظر آمار جمعیتی گور، رتبه اول کشور را دارد.

همچنین پارک ملی کویر را نیز می‌توان به عنوان یکی از مهمترین و امن‌ترین زیستگاه‌های حیات‌وحش در کشور نام برد. با اشاره به سابقه زیست گورخر ایرانی در این پارک ملی متاسفانه آخرین گزارش مشاهده گورخر ایرانی در پارک ملی کویر به سال 1363 برمی‌گردد. گورخر تقریبا در این سال، در این پارک ملی به کلی منقرض شد. با تلاش مسئولین مربوطه در آینده‌ای نه چندان دور باز هم پارک ملی کویر همچون، پارک ملی قطروییه جولانگاه تعداد کثیری از گور ایرانی خواهد بود. تا چشم هر بیننده‌ای از حرکت دست جمعی گورهای ایرانی میخکوب شود.

حرکت دست جمعی گورخرهای ایرانی

اغراق نیست اگر بگویم حرکت دست جمعی گورهای ایرانی در پارک ملی بهرام گور، تداعی کننده حرکت با شکوه گوزن های یال‌دار (کل‌های یال‌دار) در دشت‌های آفریقا است. سازمان محیط زیست بعد از انجام مطالعات لازم و مشورت با متخصصین این امر تصمیم به انتقال گورخر به این پارک و احیای مجدد زیستگاه آن را گرفت. بعد از انجام مطالعات لازم تعدادی از گورخرهایی  که در اسارت در پارک ملی توران بودند، به این زیستگاه منتقل شدند.

پارک ملی کویر زیستگاه مناسب گور ایرانی

پارک ملی کویر یکی از مناسب‌ترین زیستگاه‌ها برای اجرای این طرح در کشور خواهد بود. با توجه به دور از دسترس بودن جوامع محلی، این زیستگاه یکی از بهترین و امن‌ترین زیستگاه‌ها در سطح کشور است. چرا که تا شعاع 50 کیلومتری هیچ ‌گونه تاسیسات یا روستایی در منطقه وجود ندارد. حیوانات‌ در این مکان در امنیت کامل هستند. هیچ تهدید غیر طبیعی آنها را در پارک ملی تهدید نمی‌کند. آب، علوفه و امنیت مهمترین نیاز حیات ‌وحش در هر زیستگاهی است. خدا رو شکر این سه مؤلفه در پارک ملی کویر به وفور یافت می‌شود.

به هر روی به ‌نظر می‌رسد با وجود شروع دلسردکننده اجرای طرح احیای زیستگاه گورخر پارک ملی کویر، اکنون و بعد از کمتر از دو سال، می‌توان به توفیق این طرح ملی امیدوار بود. به ویژه اینکه حساسیت محیط‌ زیست استان سمنان نسبت به موفقیت اجرای این طرح نیز بیشتر شده است. از این رو با احداث یک سایت استاندارد بین‌المللی ضریب احتمالی موفقیت اجرای طرح و تکثیر در اسارت گورخر ایرانی را دو چندان کرده است. به هر حال اینک بیش از گذشته می‌توان به بازگشت دوباره این گونه و طنین دوباره گام‌های گورخر ایرانی در کویر بی‌انتها امید داشت.

مجددا جا دارد، که از جناب آقای مجتبی نخعی، محیط بان عزیز کشورمان که ما را در تهیه این مقاله اعم از مطلب و عکس کمال همکاری را داشتند، تشکر و قدردانی نماییم. باشد که روزی بتوانیم در کشورمان به خوبی قدردان این محیط بانان عزیز باشیم.