گوزن زرد ایرانی

گوزن زرد ايراني از پستانداران نادر و زيباي جهان است. دو نوع گوزن زرد در جهان شامل گوزن زرد ايراني و اروپايي زيست مي‌كنند. گوزن زرد ايراني از حيوانات بومي ايران است كه در حال حاضر در جهان فقط در ايران و اسرائيل زيستگاه دارد. در اين محتوا سعي شده است تا به معرفي انواع گوزن ايران، تفاوت گوزن زرد ايراني با گوزن زرد اروپايي، پراکنش گوزن زرد ايراني، معرفي زیستگاه گوزن زرد ایرانی، انواع گوزن های ایران، مشخصات گوزن زرد ايراني، شاخ گوزن زرد ايراني، دندان‌هاي گوزن زرد ايراني، تغذيه گوزن زرد ايراني، شكارچيان طبيعي و طول عمر اين حيوان زيباي حيات وحش ايران، طرح احیا و حمایت از گوزن زرد ایرانی و تحقیق در مورد ژن گوزن زرد ایرانی پرداخته‌ایم.

همینطور به گوزن زرد ايراني در مناطق حفاظت شده ايران، تهديدات از گوزن زرد ايراني، ريشه يابي نام گوزن زرد ايراني، گوزن در باور و فولكلور مردم ايران، گوزن در ادبيات پارسي ايران‌، گوزن در تاريخ ايران باستان و در آثار باستاني ايران و حفاظت از گوزن زرد ايراني پرداخته شود.

خانواده‌ي گوزن ها شانزده جنس و بيست و هفت گونه است، در ايران زيبا سه گونه گوزن زيستگاه دارند. تقريبا در همه‌ي گونه‌هاي گوزن‌ها به جز گوزن شمالي، فقط نرها شاخ دارند. در تصاوير و عكس گوزن شمالي به راحتي به ساير گوزن‌ها شناسايي مي‌شود. در ميان انواع گوزن‌هاي جهان، گوزن زرد ايراني زيباترين گونه در جهان است كه زيستگاه اصلي آن ايران است. براي همين اين حيوان بومي حيات وحش ايران از نمادهاي ملي و حيوان ملي ايران به شمار مي‌رود.

• عکس‌ های گوزن زرد ایرانی را جناب آقای حسن مقیمی، جناب آقای علی ثقفی،جناب آقای حجت تیموری،جناب آقای حامد تیزرویان، جناب آقای سید باقر موسوی، جناب آقای سیامک ساداتی، جناب آقای حمید دهویی، جناب آقای علیرضا شهرداری، جناب آقای حسین خادمی، جناب آقای رضا محمدپور، جناب آقای سجاد آذرنوش، جناب آقای حمید بیگی، جناب آقای سبحان رنگ ریز و حناب آقای جعفر پناه پور عزیز هستند.

انواع گوزن ایرانی

خانواده گوزن ها در ايران شامل مرال (گاو کوهی يا گوزن قرمز)، گوزن زرد ایرانی (میان‌رودانی يا بين النهرين) و شوكا است.

در عکس زیر عکس گوزن قرمز ایرانی را مشاهده می‌نمایید.

تفاوت گوزن زرد ايراني با گوزن زرد اروپايي

بين جانور و زيست‌شناسان در مورد طبقه‌بندي دو زير گونه گوزن زرد جهان يعني گوزن زرد ايراني و اروپايي اختلاف نظر است. برخي گوزن زرد ايراني و اروپايي را يك گونه دانسته‌اند و تفاوت‌هاي اين دو گوزن را ناشي از تفاوت در جغرافيايي و فاصله آنها از يكديگر دانستند. برخي نيز اين دو گوزن را دو زير گونه مجزا دانسته‌اند. اين جانورشناسان هر دو گوزن زرد ایرانی و اروپایی یک گونه و از جنس Cervus معرفي كرده‌اند، زیر گونه اروپایی را Cervus dama dama و زیرگونه ایرانی را Cervus dama mesopotamica معرفي كرده‌اند. طبقه‌بندي دوم مورد تاييد زيست و جانورشناسان ايراني است.

جثه‌‌ي گوزن زرد اروپایی کوچک‌تر از گوزن زرد ایرانی است. مهمترين تفاوت اين دو گوزن، داشتن شاخه‌های پهن‌ و بلند در گوزن زرد اروپايي است. رنگ بدن گوزن زرد ایرانی قهوه‌اي روشن با خال‌های سفید به صورت منظم است. در حالي كهً رنگ بدن گوزن زرد اروپایی قهوه ای بلوطی است، در زي گونه اروپايي رنگ‌های بدن تمام سفید و یا سیاه نيز وجود دارد.

تهیگاه گوزن زرد اروپایی رنگ قهوه‌ای بلوطی است. كفل شکم و بخش‌هاي زيرين گردن سفيد رنگ است. بخش‌هاي داخلی ساق‌ها روشن‌تر از گوزن زرد ايراني است. موهاي سیاه بالاي دم گوزن زرد ايراني نسبت به اروپايي روشن‌تر است. همچنين صورت گوزن اروپايي پهن‌تر است.

پراکنش گوزن زرد ايراني

در زمان‌هاي گذشته منطقه پراکندگی اين نوع گوزن، شمال آفریقا از مرز تونس تا دریای سرخ و در آسيا از سوریه و اردن به عراق و غرب ایران بوده است. در گذشته مهمترين و اصلي‌ترين زیستگاه‌ گوزن زرد ایرانی در ایران در زاگرس، استان‌هاي غرب و جنوب‌غرب در خوزستان، چهارمحال و بختیاری، ایلام، كرمانشاه، کهگیلویه و بویراحمد، لرستان و فارس بوده است.

زیستگاه گوزن زرد ایرانی کجاست؟

زيستگاه گوزن زرد در جنگل‌های برگ ریز زاگرس، بوته‌زارهای جنگلی، جنگل‌های گز حاشیه رودخانه‌هاي مناطق دز و کرخه در استان خوزستان، جنگل‌های بلوط و پسته وحشی يا بنه زاگرس و پارک‌های طبیعی از جمله پارك طبيعي پردیسان تهران است. طبق شواهد بهترين و مطلوب‌ترين زيستگاه قديم گوزن‌هاي زرد ايراني، جنگل‌های باز است. در حال حاضر بيشترين جمعيت گوزن زرد ايراني در جزيره اشك پارك ملي درياچه اروميه زندگي مي‌كنند.

مشخصات گوزن زرد ايراني

وزن گوزن نر زرد ايراني 80 الي 130 کیلوگرم و وزن در ماده‌ها 70 الي 80 كيلوگرم است. جثه آن كوچك‌تر از گوزن قرمز يا مرال ايران است. طول بدن نر از 180 الي 220 سانتی‌متر و در ماده 160 الي 180سانتي‌متر است ارتفاع از شانه اين حيوان نر 100 الي 110 سانتی‌متر و در ماده‌ها 70 الي 95 سانتی‌متر است. دم اين حيوان 16 الي 20 سانتي‌متر است.

 پوشش بدن گوزن زرد ايراني، قهوه‌اي روشن است. در زمستان‌ها به دليل رشد و بلند شدن موها، رنگ بدن به صورت قهوه‌اي تيره با مخلوطي از رنگ خاكستري در مي‌آيد. در تابستان موها كم‌پشت شده و رنگ بدن آنها به نارنجی مایل به قرمز مي‌گرايد.

پشت و پهلوهاي گوزن‌هاي زرد ايراني داراي لكه‌هاي سفيد رنگ در زمينه رنگ قهوه‌اي پوست بدن است. در زمستان‌ها خال‌هاي سفيد محو و نامشخص مي‌شوند. دم و كفل شكم سفيد رنگ است. گوش‌هاي اين حيوان بلند و كاملا مشخص هستند، گوش‌ها در انتها گرد هستند. پوزه گوزن زرد تیره رنگ و حالت چروکیده دارد.

شاخ گوزن زرد ايراني

گوزن ماده فاقد شاخ است. شاخ در گوزن‌هاي نر زرد ايراني از یک سالگی شروع به رشد مي‌كند. در دو سالگی شاخ‌ها قابل مشاهده هستند. شاخ‌ها دائمي نيستند. هر ساله در اواسط بهمن ماه شاخ‌ها مي‌افتند و پایه شاخه باقي مي‌ماند. پايه شاخ‌ها در روزهاي اول پر خون و متورم مي‌شود و سپس به پوشش مخملي تبديل مي‌شود. در فصل بهار شاخه جدید دوباره رشد مي‌كند و پوششی مخملی با مویرگ‌های خونی با ساييدن سر به درختان مي‌افتد. در فصل تابستان شاخ‌ها تکميل می‌شوند و شاخ‌ها در قاعده ضخیم هستند.

طول و شکل شاخ‌هاي گوزن‌هاي زرد ايراني به عواملي مثل ارث، تغذیه، سن و ترشح هورمون بستگی دارد. در گوزن‌هاي پیر فقط یک شاخک کوتاه مشاهده می‌شود و در آنها انشعابي وجود ندارد. در واقع تعداد انشعاب‌های شاخ‌ها به سن حیوان بستگی دارد. بلندترین طول شاخ براي اين حيوان 56، سانتي‌متر است و پیرامون بن شاخ 14 سانتي‌متر است. طول انشعابات شاخك‌ها بین 7 الي 20 سانتی‌متر است.

دندان هاي گوزن زرد ايراني

گوزن‌ها در گروه نشخوارکنندگان قرار مي‌گيرند و دندان‌هاي آنها براي نشخواري سازگار يافته است. دندان‌ها در اين حيوانات شامل دندان‌هاي پیشین، نیش، پیش آسیا و آسیا هستند. در گوزن زرد بالغ در کل سي و دو دندان و در بچه گوزن بيست دندان وجود دارد.

عادات و رفتار گوزن زرد ايراني

گوزن‌ زرد ایرانی معمولا شبگرد است. مزاحمت‌هاي انساني اين حيوانات را به شبگردي سوق داده است. اين حيوانات در صبح زود یا غروب به علف خوردن مشغول هستند و بقيه روز را به استراحت می‌پردازند.

گوزن زرد ايراني نسبت به خانواده گوزن‌ها داراي حس بينايي قوي است. اين گوزن‌ها به خوبي شنا مي‌كند. به طوری که در زيستگاه پارك ملي درياچه اروميه، فاصله‌ي دوازده کیلومتری بین جزیره اشک و جزیره کبودان را شنا مي‌كنند.

گوزن هاي زرد ايراني زندگي اجتماعي دارند و در گروه متشكل از ماده‌ها و بچه‌ها‌، گروه نرهای بالغ و گروه گوزن‌هاي نابالغ زندگي مي‌كنند. البته در فصل جفت‌گيري گله‌ها به هم مي‌پيوندند و نرها براي خودشان در اين فصل قلمرو تعيين مي‌كنند.

تغذيه گوزن زرد ايراني

گوزن زرد ايراني علفخوار است و نوع تغذيه گوزن زرد ايراني به نوع زيستگاه، منطقه زندگي آنها و فصول سال بستگي دارد. در تابستان به دليل كافي بودن علف و برگ درختان از گياهان تغذيه مي‌كنند. در واقع در تابستان شصت درصد تغذيه اين حيوانات از علوفه و گياهان است. اما در فصل زمستان اين حيوانات از پوست درختان، خزه و لجن تغذيه مي‌كنند.

تغذيه با توجه به زیستگاه

با توجه به زيستگاه‌هاي احیای گوزن زرد ايراني در مناطق متفاوت ايران، تغذيه آنها نيز با گياهان منطقه صورت مي‌گيرد. به عنوان مثال در منطقه دز و کرخه در استان خوزستان تغذيه با ترشک، تایوتا و تمشک ، علف‌هاي یک ساله و چند ساله است. در جزیره اشک در پارك ملي درياچه اروميه اين حيوان زيبا از زرشك وحشي، قيچ، پسته وحشی و آلبالوي وحشی تغذيه مي‌كند. تغذیه گوزن در دشت ناز در استان مازندران از انگور وحشی، برگ‌ها و میوه‌هاي بلوط و شبدر است.

توليد مثل گوزن زرد ايراني

جفتگیری از اواسط شهریور ماه شروع مي‌شود. در فصل جفت‌گيري نرها صدای فریاد مانند سر مي‌دهند. بیشترین رشد شاخ نرها به علت افزایش میزان تستوسترون در فصل جفت‌گيري است. بين نرها جدالي سخت آغاز مي‌شود و صداي شاخ‌ها تا چند كيلومتر شنيده مي شود. گردن نرها متورم نيز مي‌شود و رايحه‌ي از نرها متصاعد مي‌شود.

نزديك شدن در اين فصل به اين حيوانات مخاطره‌انگيز است. قلمرو گوزن نر يك پنجم تا صد متر با ساير گوزن‌ها فاصله دارد و فریادهای بلند ماده‌ها را به قلمروش مي‌كشاند. يك نر معمولا با چندين ماده در قلمروش جفت مي‌شود.

مدت بارداري در اين گوزن حدود هشت ماه است. در اردیبهشت ماه یک بچه به دنيا مي‌آيد. دو قلوزایی در گوزن‌هاي زرد ایرانی نادر است. وزن بچه‌ها بين 3 الي 4 كيلوگرم است. بچه‌ها تا نه ماهگي از شير مادر تغذيه مي‌كنند. سن بلوغ گوزن‌هاي زرد ايراني در حدود شانزده ماه است، البته نرها تا چند سال قدرت باروري ندارند.

شكارچيان طبيعي گوزن زرد ايراني

گوزن‌هاي زرد ايراني توسط شكارچياني مثل گرگ، شغال، پلنگ ايراني، كفتار راه راه، خرس قهوه‌اي و كاراكال شكار مي‌شوند. گربه‌سانان كوچك مثل گربه‌جنگلي و گربه‌وحشي بچه‌ها و گوزن‌هاي زرد نابالغ را شكار مي‌كنند.

طول عمر گوزن زرد ايراني

طول عمر گوزن زرد ايراني در طبيعت شانزده سال است اما در اسارت بيست سال هم زندگي مي‌كند. به نظر مي‌رسد در ايران به دليل كمبود علوفه، خشكسالي و غيره، طول عمر اين حيوان كمتر شده است.

طرح احیا و حمایت از گوزن زرد ایرانی

در سال 1335 با تهديد شدن گوزن زرد ايراني به انقراض، یک راس گوساله نر و یک راس ماده‌ي گوزن زرد ايراني براي تكثير به باغ وحش شخصی جورج فون اپل آلمانی انتقال يافت. طبق توافق قرار شده بود پس از تكثير نصف گوزن‌ها به ايران بازگردانده شود. همچنين در سال 1343 کانون شکار ایران، دشت ناز در شمال شرق ساري در استان مازندران را زيستگاه احياي اين حيوان انتخاب نمود و چهار راس گوزن به اين زيستگاه منتقل شد. سپس در سال 1351 پنج راس ماده و دو راس نر از آلمان به تهران انتقال یافتند و در سمسکنده ساری در استان مازندران قرار گرفتند.

کلیپ گوزن زرد ایرانی در جزیره اشک دریاچه ارومیه

سومين منطقه براي احياي و نجات گوزن ايراني در سال 1356 توسط سازمان حفاظت محیط زیست جزيره اشک در دریاچه ارومیه انتخاب شد. در سال 1368 براي ازدياد و تكثير اين گوزن به مناطق جزیره کیش، جزیره سیری، زردلان در استان کرمانشاه، جزیره کبودان در استان آذربایجان شرقی و حاشیه رود کرخه در استان خوزستان انتقال يافتند. متاسفانه به دليل عدم سازگاري در اين مناطق و شكارچيان طبيعي و انساني زياد، اين پروژه به شکست منجر شد.

پروژه احياي گوزن زرد ايراني در استان‌هاي مازندران و آذربايجان غربي جواب داد و جمعيت اين حيوان بومي زيباي ايران در مناطق مورد نظر در اين استان‌ها رو به رشد گذاشت. به طوري كه افزايش جمعيت گوزن زرد در جزيره اشک در پارك ملي درياچه ارومیه بحران تراكم را در مقابل زيستگاه محدود بوجود آورد كه اين خود مي‌تواند منجر به تلفات گوزن زرد در اين جزيره نيز شود.

نتايج به دست آمده از احياي گوزن زرد ايراني در مناطق مختلف ايران نشان مي‌دهد كه بهترين مكان براي تكثير اين حيوان در حيات وحش ايران، احياي زيستگاه آن در استان خوزستان است. خوشبختانه در سال‌هاي اخير پروژه احياي آن در كرخه و دز شروع شده است.

تحقیق در مورد ژن گوزن زرد ایرانی

از آنجا كه برخي از گوزن‌ها تكثي يافته در باغ وحش آلمان به ايران بازگردانده شده است. اين سوال در ذهن زيست‌شناسان مطرح بوده است كه آيا ژن گوزن زرد ايراني خالص مانده است يا نه؟ براي همين تحقیق در مورد گوزن زرد ایرانی و خالص بودن ژنوم آن صورت گرفت. نتايج تحقيقات نشان داد كه گوزن‌هاي موجود در ايران كاملا ژن خالص و ايراني دارند و اختلاط ژنتيكي و هيبريدي با گوزن‌هاي منتقل شده از آلمان ندارند.

گوزن زرد ايراني در مناطق حفاظت شده ايران

در حال حاضر گوزن زرد ايراني در منطقه حفاظت شده دز و کرخه در استان خوزستان، پناهگاه حیات وحش دشت ناز ساري در استان مازندران، مناطق حفاظت شده دنا در استان كهگيلويه و بويراحمد، پناهگاه حيات وحش سمسکنده جنوب شرقی شهر ساری در استان مازندران، محدوده امن میانکتل در استان فارس و جزیره اشک درياچه اروميه زيست مي‌كند.

تهديدات گوزن زرد ايراني

در فهرست اتحادیه بین‌المللی حفاظت از محیط زیست (IUCN ) گوزن زرد اروپایی در رده LC يعني نگرانی کمتر قرار دارد. چون كه اين گونه گوزن در اروپا گستردگی فراوانی دارد و جمعيت آن پايدار است. اما در فهرست اتحادیه بین‌المللی حفاظت از محیط زیست (IUCN ) گوزن زرد ايراني در رده EN ( در معرض خطر انقراض ) قرار دارد. چون كه جمعیت آن به خصوص در زادگاه اصلي‌اش ( ايران ) روز به روز در حال كاهش است.

دلايل متعددي براي كاهش شديد جمعيت گوزن زرد ايراني و رو به انقراض گذاشتن آنها وجود دارد. برخي از علل كاهش جمعيت گوزن زرد ايراني جنگ بين ايران و عراق، تخریب زيستگاه‌ها و محدودیت ايجاد شده براي اين حيوانات توسط حيوانات اهلي از جمله گاوميش‌ها در زیستگاه‌هاي اصلي آنها و چراي بيش از حد توسط حيوانات اهلي در استان خوزستان، اكتشافات معادن و ساخت زير ساخت‌ها به خصوص ساخت جاده‌ها و سد سازي، خشکسالی پي‌در پي و كمبود علوفه، شكار غيرقانوني و قاچاق اين حيوان زيباي ايران، آتش‌سوزی در جنگل‌ها، آمیزش با گونه‌هاي ديگري در اسارت و درون آميزشي به دليل كوچك بودن زيستگاه‌ها كه منجر به يكنواخت شدن ژن اين حيوانات شده است.

گوزن‌هاي نر در هنگام جفت‌گيري، قلمروي براي خودشان تشكيل مي‌دهند و ماده‌ها را به صدا به قلمروشان دعوت مي‌كنند. كوچك بودن زيستگاه باعث كوچك شدن قلمرو نرها مي‌شود، حيوان ماده‌ي با بچه‌هايش وارد قلمرو نري مي‌شود كه با آن سال قبل جفت شده است، احتمال آميزش بين ماده‌هاي جوان با پدرشان است. اين آميزش تنوع ژنتيكي را در بين اين نوع گوزن‌ها كاهش مي‌دهد. كاهش تنوع ژنتيكي منجر به آسيب‌پذيري جمعيت گوزن‌هاي زرد ايراني مي‌شود.

تهديد جمعيت گوزن هاي زرد ايراني در درياچه اروميه

هر چند بيشترين تعداد گوزن‌هاي زرد ايراني در جزيره اشك درياچه اروميه زيستگاه دارند اما تهديد براي كاهش جمعيت آنها نيز به صدا درآمده است.

تهديد جمعيت گوزن‌هاي زرد ايراني در درياچه اروميه با خشك شدن درياچه اروميه، ايجاد مشكلات زيست محيطي و تبديل شدن درياچه به باتلاق نمك شروع شده است. خشك شدن درياچه اروميه منجر به گیر افتادن گوزن زرد در نمك‌ها مي‌شود و سرانجام منجر به مرگ اين حيوان مي‌شود.

تراكم جمعيت در زيستگاه محدود جزيره اشك عامل بعدي در آسيب‌پذير نمودن اين گونه در اين زيستگاه است. تراكم جمعيت تنوع ژنتيكي را در اين زيستگاه كاهش مي‌دهد و اين حيوانات را در برابر بيماري آسيب‌پذير مي‌كند. نتايح بررسي آماري در مورد تعداد گوزن زرد ايراني در جزيره اشك نشان مي‌دهد، اين حيوان در سال‌هاي اخير به شدت در حال كاهش در اين زيستگاه است. خشك شدن درياچه اورميه بزرگترين عامل در كاهش تعداد جمعيت اين حيوانات بومي ايران است.

ريشه‌يابي نام گوزن زرد ايراني

نام انگلیسی گوزن زرد ايراني Persian Deer Fallow است و نام علمي Dama mezopotamica است. کلمه‌ي Mesopotamica به معني بین النهرین يا بين رودان است كه نشان دهنده‌ي زيستگاه اين حيوان در قديم است. در واقع نوار باریک حاشیه‌هاي دز و کرخه در استان خوزستان باقی‌مانده جنگل‌های چهارصد هزار ساله بين رودان يا بین النهرین هستند.

واژه گوزن از زبان پهلوي ريشه گرفته شده است. در اين زبان گوزن به صورت gavāzan نوشته شده است. در برهان قاطع براي اين حيوان نام گاو كوهي ذكر شده است كه شاخ‌هاي اين حيوان به شاخه‌هاي درختان تشبيه شده است. برخي از مردم بومي در زيستگاه اين حيوان، آن را گاو و صداي آن را گاو بانك گويند.

گوزن در باور و فولكلور مردم ايران

در گذشته برخي از مردم معتقد بودند، با سوزاندن شاخ گوزن، حشرات و جانوران سمی از اطراف دور مي‌شوند. همچنين چرک گوشه‌ي چشم‌هاي گوزن برای مقابله با زهر مار به عنوان پادزهر استفاده می‌شد. البته هيچ كدام يك از اين مطالب از نظر علمي مورد تاييد نيستند.

گوزن در ادبيات پارسي ايران

متاسفانه گوزن از جمله حيواناتي است که شكارچيان به شکار آن افتخار می‌کردند، چون كه بر اين باور بودند كه تنها شكارچي گوزن، شیر ايراني است. شير ايراني با اين حيوان زيباي ايران روبه رو مي‌شد و آن را شكار مي‌كرد. براي همين بيشتر شاهان ايراني علاقمند به شكار اين حيوان بودند.

در شعر شاعران پارسي‌گو و ادبيات ايران نيز مواجهه شير با گوزن بارها ذكر شده است:

گوزن جوان گر چه باشد دلیر / نیارد زدن پنجه با شیر پیر (امثال و حکم).

شب گوزن افکنده گویی شاخش اینک در هوا / خونش از نیلوفر چرخ ارغوان انگیخته (خاقانی).

گوزنی بس قوی بنیاد باید / که بر وی شیر سیلی آزماید (وحشي بافقي).

کرده در آن خرم فضا صید گوزنان چند جا / شاخ گوزن اندر هوا اینک نگون سارآمده (خاقاني).

گوزن و شیر بازی می نمودند / تذرو و باز غارت می ربودند (نظامي).

همچنين شاخ‌هاي گوزن نيز توجه شاعران بوده است:

یک سر و ده شاخ چون گوزن برآرد / هرچه در این شهر شهره باشد و عیار (سوزني).

گوزن در تاريخ ايران باستان

در کتاب بندهش- كتاب پهلوي در مورد آفرينش- گوزن در دسته گاو قرار گرفته است. همینطور در اين كتاب گاو شانزده سرده يا خانواده است كه گاوميش و گوزن در اين سرده قراردارند. گوزن سمبل و نمادي از نيک انديشي، پاكي و معنويت، طلوع و نور، باروري، پاكي، تولد دوباره و تجديد حيات است. اين سمبل‌ها بيشتر از زيبايي، وقار، شكل ظاهري و چابكي گوزن منشا گرفته است.

گوزن در آثار باستاني ايران

در سنگ نگاره هاي تيمره شاخ‌هاي گوزن به وضوح در سنگ‌ها حك شده‌اند. و در سفالينه‌هاي تمدن سيلك كاشان كشف شده در گورستان تاريخي اين منطقه، نقوش گوزن با شاخ‌هاي كاملا وضوح آن كشف شده است. در تمدن سيلك گوزن با مرگ و انتقال مردگان ارتباط داشته است. شاخ‌هاي گوزن سمبل احيا و زندگي بوده است. علاوه بر شبهات شاخ‌هاي گوزن‌هاي زرد ايراني به درختان، آنها مثل درختان دوباره در بهار پديدار مي‌شوند. اما در زمستان فرو مي‌افتند.

در طاق بستان در كرمانشاه در حكاكي‌ها، صحنه‌‌ي شكار انبوهي از گوزن‌ها توسط خسرو پرویز، پادشاه ساساني به نمايش گذاشته شده است. در اين حكاكي شاه بر روي اسب در حال شكار گوزن در شكارگاه است.

علاوه بر طاق بستان كرمانشاه، نقش اين حيوان در تخت جمشيد نيز جلوه‌گري مي‌كند. در فرش پازیریک – قدیمی‌ترین فرش بافته شده جهان- نيز تصوير گوزن ايراني نقش بسته است. اين آثار نشان دهنده وفور اين حيوان در حيات وحش ايران بوده است.

بيشترين نقش گوزن مربوط به دوره ساسانيان و اشكانيان است كه در مهره‌ها، ظروف نقره‌ي و جام‌ها مشاهده شده است. در همه‌ي اين نقوش، گوزن حالت زميني خودش را حفظ كرده است و بدون بال است. نمونه اين آثار باستاني‌، بشقاب نقره‌ي است كه شاه سر بر گوزن نر است و خنجري به دست دارد. اين بشقاب در موزه‌ آرميتاژ نگهداری مي‌شود.

در روي بطري عطر دان کوچک با قدمت دوره صفویه، نقش شير ايراني در حال شكار گوزن زرد ايراني حك شده است. همچنين در قاليچه‌هاي بلوچي نيز نقش گوزن مشاهده مي‌شود.

حفاظت از گوزن زرد ايراني

در بحبوحه انقلاب، اسرائيل طي عمليات مخفيانه موساد، چهار راس از گوزن زرد ايراني را به اسرائيل انتقال داد. به طوري اكنون گوزن زرد ايراني بعد از هفتاد سال در اين منطقه احيا شده است. جمعيت اين حيوان بومي ايران در زيستگاه جديدش نسبتا پايدار شده است.

در حالي كه اين حيوان زيبا در زادگاه اصلي و واقعي‌اش ايران، روز به روز در معرض تهديد به انقراض است. در حال حاضر گوزن زرد ايراني فقط در ايران و اسرائيل زيست مي‌كند. گوزن زرد ايراني در تورات به عنوان حیوانی پاک و حلال یاد شده است. اين حيوان غذاي مورد علاقه‌ي حضرت سليمان و مورد توجه او نيز بوده است. به طوري كه در تورات، در شرح ثروت حضرت سليمان، داشتن گله‌هاي گوزن و آهو نيز براي او اشاره شده است.

گوزن زرد ايراني يک گونه بسيار مهم برای ایران است. بنابراين حفاظت و افزايش جمعيت آن بايستي اولويت ملي شود. با اطلاع‌رساني به مردمان بومي و معرفي اين گونه ‌نادر به آنها، شاهد انقراض آن شبيه شير ايراني نباشيم. شير ايراني از طريق مستشاران انگليسي به هندوستان راه يافت. قبل و بعد از انقلاب تلاش‌ها براي بازگردانش از هندوستان به زادگاه اصلي‌اش و احياي آن، با كارشكني‌هاي كشور هندوستان ناتمام مانده است. سرانجام شير ايراني به دليل انقراض در ايران و زيست آن در كشور هندوستان نام هندي به خودش گرفته است و از آن به عنوان شير هندي ياد مي‌كنند. در مورد گوزن زرد ايراني نيز قبل هزينه به فكر احياي آن، از انقراض آن جلوگيري كنيم.

پژوهش‌هاي احياي اين گوزن نشان داده است كه ساکنین محلی و بومی مناطق پیرامون و اطراف زيستگاه گوزن زرد ايراني، اطلاعاتي زيادي در مورد وضعیت زیستی گوزن زرد ایرانی و خطر انقراض آن ندارند. از اين مناطق مي توان به منطقه‌ي حفاظت شده‌ي دز و کرخه در استان خوزستان اشاره كرد.

راهكارهاي حمایت های مردمی براي حفاظت از گوزن زرد ایرانی

افزایش آگاهي مردمان بومي در زيستگاه اين حيوان، در مورد اهميت ملی و جهانی گوزن زرد ایرانی و انقراض آن از طریق رسانه‌های جمعی به ويژه منطقه‌ای و ملی، برگزاری کارگاه‌های آموزشی در مورد افزایش آگاهی افراد بومی در مورد خطر انقراض اين حيوان، آگاهي مردمان بومي با پژوره‌هاي مربوط با با افزايش جمعيت گوزن زرد، راه‌اندازی انجمن‌های محیط زیستی و حفاظتی مرتبط به اين حيوان، در نظر گرفتن نقش اقتصادي گوزن زرد ایرانی در ارتباط با گردشگری متکی بر حیات وحش ايران از جمله كارهايي است كه مي‌توان براي حفاظت از گوزن زرد ايراني انجام داد.

منابع

• كتاب اطلس پستانداران ایران، محمود کرمی، طاهر قدیریان،کاوه فیض الهی، چاپ اول 1395
• راهبرد مديريت و بهبود جمعيت گوزن زرد ايراني (Dama mesopotamica) در ايران،
• نقش جوامع محلی در حفاظت از گونه‌های در خطر انقراض حیات وحش (مطالعه‌ي موردی: گوزن زرد ایرانی در استان خوزستان)، محمدرضا اشرف زاده، سارا سالم، جغرافيا و پايداري محيط، شماره‌ي 23 ، تابستان 1396، صص 38-25
• تعيين خلوص ژنتيكي جمعيت‌هاي گوزن زرد ايراني، حبيب اله حقي،منصوره ملكيان،شهاب الدين منتظمي،صابر خدرزاده،حميد گشتاسب ميگوني، هفدهمين كنفرانس سراسري و پنجمين كنفرانس بين المللي زيست شناسي ايران
• تفسیر شمایل نگارانه‌ي صحنه‌هاي شکار در ظروف فلزي ساساني، ندا اخوان اقدم، فصلنانه‌ي كيمياي هنر، سال سوم، شماره‌ي 12، پاییز 1393
• عکاسان این مطلب جناب آقای حسن مقیمی، جناب آقای علی ثقفی،جناب آقای حجت تیموری،جناب آقای حامد تیزرویان، جناب آقای سید باقر موسوی، جناب آقای سیامک ساداتی، جناب آقای حمید دهویی، جناب آقای علیرضا شهرداری، جناب آقای حسین خادمی، جناب آقای رضا محمدپور، جناب آقای سجاد آذرنوش، جناب آقای حمید بیگی، جناب آقای سبحان رنگ ریز و حناب آقای جعفر پناه پور عزیز هستند.