یخچال خشتی ابرکوه یکی از یخچال‌های قدیمی ایران است که در دوران حکومت قاجاریه، در ورودی شهر ابرکوه یا ابرقو در استان یزد شناخته شده است. این یخچال از دیدنی های ابرکوه که در تاریخ 27 اسفند ماه سال 1381 به شماره 7752 در لیست آثار ملی ایران ثبت شده است. مانند دیگر یخچال‌های قدیمی در آن دوران از مصالحی چون خشت و سنگ و چوب و گل و با پلانی دایره‌ای ساخته شده است. یخچال خشتی ابرکوه از بیرون ظاهری مطبق و پله پله دارد. که این به دلیل کاستن فشار وارده از طرف وزن گنبد یخچال می‌باشد. در ادامه به معرفی بنای یخچال‌ها، پیشینه تاریخی و ویژگی‌های معماری یخچال‌های قدیمی، بررسی ویژگی‌های یخچال خشتی ورودی ابرکوه و در نهایت به معرفی تعدادی از بناهای یخچال معروف ایران می‌پردازیم.
بنای یخچال چیست؟
یخچال‌ها که به یخدان نیز معروف بودند، در گذشته به بناهای بزرگ دایره‌ای می‌گفتند. که عموماً با خشت و گل ساخته می‌شدند. از این یخچال‌ها مانند یخچال خشتی ابرکوه، در زمستان برای ساختن و فرآوری یخ استفاده می‌کردند. در نتیجه در تابستان‌ها و در گرمای زیاد هوا، به مقدار کافی یخ داشتند. تا امورات زندگی خود را با آن میزان یخ سپری کنند. یخچال‌ها از اهمیت تاریخی بسیار بالایی برای ما ایرانی‌ها برخوردار هستند. چرا که نمونه این سازه‌ها را در هیچ کجای دنیا نمی‌توان پیدا کرد. از طرفی به دلیل هوشمندی بالای طراحان این سازه‌ها و ویژگی‌هایی که در پلان و معماری این یخچال‌ها رعایت شده‌اند. این بناها را در ایران و جهان خاص و متمایز کرده است.
پیشینه تاریخی یخچال ها
متاسفانه اطلاعات دقیقی از نحوه‌ی فرآوری و تولید یخ در یخچال‌های قدیمی تا قبل از حکومت صفویان موجود نیست. تنها در برخی از متون تاریخی به اهمیت و استفاده از یخ در زندگی ایرانی‌ها اشاراتی شده است. تنها سند و مدرک تاریخی که به طور دقیق و شفاف به این موضوع به خوبی اشاره کرده است، سفرنامه شاردن، سفرنویس فرانسوی است. ایشان در سفر خود به ایران، در زمان حکومت صفویه با این سازه‌ها مواجه میشود. و مشاهدات خود را بر روی کاغذ مکتوب می‌کند. شاردن که در سال 1076 هجری شمسی یعنی در حکومت صفویان به استان اصفهان سفر کرده است. در سفرنامه خود به نحوه تهیه یخ اشاراتی می‌کند.
به طور کلی قدمت اکثر یخچال‌های قدیمی ایران به زمان قاجاریه برمی‌گردد. چرا که در آن دوران زندگی‌ها کمی پیچیده‌تر شده و نیاز به یخ رو به روز افزون می‌گشت. اما یخچال‌هایی هستند که مربوط به زمان پیشرفت و پر تردد شدن جاده ابریشم باشند. از دیگر نکات مهم در مورد یخچال‌ها نحوه‌ی درست کردن و تهیه یخ در آن‌ها است که در ادامه به چگونگی این امر می‌پردازیم.
معماری یخچال های قدیمی چگونه است؟
بنای یخچال‌های قدیمی ایران از جمله یخچال خشتی ابرکوه، با استفاده از خشت ساخته شده است. این یخچال‌ها عموماً پلانی گرد و دایره‌ای شکل دارند و راس آن‌ها مخروطی یا گنبدی شکل است. دلیل نامگذاری آن‌ها به یخچال، چاله بودن کف آن‌ها و غیر همسطح بودن قسمت داخلی آن‌ها نسبت به بخش بیرونی است که یخ در داخل این چاله تشکیل می‌شد.
یخچال‌ها معمولا دارای دو درب بودند یک درب در قسمت شمالی و دربی دیگر در قسمت جنوبی. درب شمالی را در زمستا‌ن‌ها برای درست کردن یخ باز می‌کردند و درب جنوبی را برای در آوردن یخ‌ها در فصل تابستان باز می‌کردند.
از دیگر ویژگی‌ها معماری یخچال‌های قدیمی سقف بلند این یخچال‌ها است. دلیل بلند ساختن سقف یخچال‌ها مانند یخچال خشتی ابرکوه، این است که در فصل تابستان، هوای گرم در بالا قرار می‌گیرد و حرارت پایین نمی‌آید. در نتیجه یخ‌ها که در درون گودال یا همان چاله قرار دارند، تا مدتی طولانی می‌مانند.
یخچال‌ها به طور کلی از ویژگی‌های معماری مشترکی برخوردارند که به واسطه آن، این سازه‌ها را نشانگر نبوغ و ذکاوت ایرانیان در آن زمان‌ها می‌دانند. از دیگر ویژگی‌های معماری یخچال‌های قدیمی می‌توان به داشتن دیوارها بلند که به آن حصار یا دیوارهای سایه انداز نیز می‌گویند، عایق بندی مناسب، استفاده از خشت و گل در ساخت بنا، حوضچه یخ و مخزن یخ نیز می‌باشند.
بخش های تشکیل دهنده ی یخچال های قدیمی
درواقع یخچال‌های قدیمی از بخش‌های مختلفی تشکیل می‌شدند. بخش‌های اصلی این یخچال‌ها شامل: حوض بند، انباره یخ، دیوار سایه انداز و گنبد روی انباره می‌باشند.
یخچال خشتی ورودی ابرکوه
درواقع یخچال خشتی ابرکوه را که با نام‌ها یخچال آقا یا یخچال آقازاده نیز می‌شناسند. از بناهای تاریخی با ارزش شهرستان ابرکوه استان یزد می‌باشد. یخچال خشتی ابرقوه در ورودی این شهرستان قرار دارد و به همین دلیل در منابع تاریخی به آن یخچال خشتی ورودی ابرکوه نیز می‌گویند. علاوه بر آن 3 یخچال قدیمی دیگر نیز در این شهرستان وجود دارند اما این یخچال خشتی از سایر یخچال‌ها از شهرت بیشتر برخوردار است. قدمت این یخچال به دوران حکومت قاجاریه برمی‌گردد این سه یخچال دیگر را با نام‌های برزن، هک و مریم آباد می‌شناسند.
یخچال خشتی ابرکوه مانند بیشتر یخچال‌های قدیمی دیگر از مصالحی چون گل، خشت خام، آهک و چوب ساخته شده است. این بناها به قدری محکم در این سازه به کار رفته‌اند که بعد از نزدیک به 200 سال همچنان این یخچال را محکم نگهداشته‌اند. در یخچال خشتی ابرکوه به ویژگی‌هایی چون سرمایش و داشتن برودت کافی که بتواند مانع از ذوب شدن یخ‌های درون گودال بشود، نحوه‌ی به کار گرفتن مصالح در ساخت، چگونگی فرآوری و درست کردن یخ و عایق بندی مناسب درب و دیواره‌های این یخچال توجه زیادی شده است.
ورودی انبار یخ یا همان قسمتی که یخ‌ها در آنجا جمع میشود، به سمت شمال باز شده است. در نزدیک آن یک سطح شیب‌دار به طور هوشمندانه‌ای تعبیه شده است. به وسیله‌ی آن بتوان به راحتی یخ‌هایی که قرار است در گودال تشکیل شود به حوضچه‌های یخچال مرتبط شوند و کار انتقال یخ‌ها راحت‌تر انجام شود. یخچال خشتی ابرکوه در تاریخ 27 اسفند سال 1381 با شماره 7752 در فهرست آثا ملی ایران به ثبت رسیده است.
ویژگی های معماری یخچال خشتی ابرکوه
از ویژگی‌های بارزی که در یخچال خشتی ابرکوه به کار رفته است می‌توان به شکل مخروطی این بنا اشاره کرد. این یخچال مخروطی شکل نزدیک به 22 متر ارتفاع دارد که ساخت سازه‌ای با این ارتفاع آن‌هم در آن زمان بسیار جالب توجه است. چیزی که بلند بودن ارتفاع را نه تنها در یخچال خشتی ابر کوه بلکه در سایر یخچال‌ها با اهیمت می‌کند حکمتی است که قدیمی‌ترها به ان اشراف داشته‌اند.
همانطور که گفته شد، دلیل بلند ساختن یخچال‌ها بالا رفتن حرارت در فصل گرما است تا این حرارت را از یخ‌های ذخیره شده در گودال مصون نگه‌دارد. نحوه‌ی ساخت این یخچال به گونه‌ای است که در ابتدا نزدیک به 50 سانتیمتر از آن را با سنگ و ملات و ماسه و به همراه آهک بنا کردند. ادامه‌ی بنای یخچال خشتی ابرکوه را با خشت و گل ساختند که این کار باعث تقویت پایه‌های یخچال شده است.
از دیگر ویژگی‌های یخچال خشتی ابر کوه پلان گرد و مدور آن است. این یخچال سازه‌ای پلکانی دارد، که دلیل پلکانی بودن آن یا طبقه طبقه بودن آن این است. به دلیل نداشتن ستون، فشار کمتری به گنبد این سازه وارد بیاید. در نتیجه از فرو ریختن سقف آن جلوگیری به عمل آید. گنبد یخچال خشتی ابر کوه از ضخامت و قطر بسیار زیادی در قسمت پایینی برخوردار است. که از این قطر هر چه به نوک گنبد نزدیک‌تر می‌شوید، کم می‌گردد. اما ضخامت دیواره‌ی آن از پایین تا نزدیک به گنبد 3 متر است. عمق انباره یخ در یخچال خشتی ابر کوه از سطح زمین در خارج از محیط این یخچال پایین‌تر بوده و نزدیک به 4 متر است. محیط یخچال خشتی ابر کوه 64 متر بوده و نزدیک به 12 متر ژرفا دارد. که همان قطر پلان دایره‌ای شکل این یخچال است.
آدرس یخچال خشتی ابرکوه
یخچال خشتی ابر کوه در ورودی غربی این شهرستان و در نزدیک میدان ولیعصر ابرکوه قرار دارد. با این حال در بخش پایین لوکیشن دقیق این یخچال خشتی برای سهولت قرار داده شده است.
نحوه ی درست کردن یخ در یخچال های قدیمی
در گذشته برای درست شدن یخ از ابتکارات جالبی استفاده شده است. درست کردن یخ در آن زمان و در یخچال‌های به این عظمت کار چندان راحتی نبوده اما همانطور که ذکر شد. روشی فرآوری یخ در این یخچال‌ها مانند یخچال خشتی ابر کوه از اهمیت تاریخی بسیاری برخوردار است.
روش درست کردن یخ در یخچال‌های قدیمی به این شکلی خاص صورت می‌گرفته است. در شب‌های بسیار سرد زمستانی آب برف‌هایی که ذوب می‌شدند را در داخل جوب‌هایی که کنار یخچال‌ها درست کرده بودند، در ارتفاع بسیار کمی نگه‌داری می‌کردند. این آب‌ها تا صبح روز بعد به دلیل سرمای زیاد در داخل جوب‌ها به خوبی یخ می‌زدند. در ادامه این یخ‌های تشکیل شده را می‌شکستند. سپس در داخل انباره یا همان گودال داخل یخچال قرار می‌دادند. و این کار را تا زمانی ادامه می‌دادند، که یخ‌های این گودال با زمین همسطح می‌شد. در نهایت روی این یخ‌ها گیاهی خشکی به نام پیزو می‌ریختند. و درب یخچال را به خوبی بسته و عایق بندی می‌کردند تا برای تابستانشان به مقدار کافی یخ داشته باشند
یخچال‌دار در تابستان‌ها برای دادن یخ به مشتریانش از درب جنوبی وارد می‌شد. بعد از شکستن یخ و تحویل آن به مشتری، درب را می‌بست. آن را با یک لایه گل و خشت می‌پوشاند، تا از ورود گرما به داخل فضای یخچال و آب شدن یخ‌ها جلوگیری کند.
بناهای یخچال معروف ایران
در ایران یخچال‌های زیادی به ویژه در شهرهای کویری ایران وجود دارند. که از معروف‌ترین آن‌ها به موارد زیر اشاره میشود:
- یخچال خلیلی تهران
- یخدان رحیم آباد در استان خراسان شمالی شهر بیرجند
- یخدان مؤیدی در استان کرمان
- یخدان سنگان در استان خراسان رضوی
- یخچال کلین در شهرستان ری تهران
- یخچال علی آباد در شهرستان اسلامشهر تهران
- یخچال پیرداغلان در شهرستان پاکدشت
- یخچال تاریخی میبد
- یخچال بحرود در استان خراسان رضوی
- یخچال بیارجمند در استان سمنان
- یخچال زواره در استان اصفهان
- یخچال نه پله در شهر ارومیه
دیگر دیدنی های ابرکوه
شهر ابرکوه با توجه به تاریخچه غنی خود، مملو از آثار تاریخی دیدنی است. از دیگر جاهای دیدنی ابرکوه می‌توان به سرو ابرکوه، گنبد عالی ابرکوه، خانه تاریخی آقازاده، خانه صولت، کویر ابرکوه، قلعه بداف، قلعه روستای شهرسب ابرکوه، مناره های نظامیه ابرکوه یا سردر نظامیه، سد تیزک، عمارت عزت آباد و مسجد جامع ابرکوه نام برد.
آب و هوای شهر ابرکوه
برای بازدید از زیبایی‌های شهرستان ابرکوه استان یزد، یکی از مهم‌ترین نکات، دانستن آب و هوای این شهر کویری ست. در این بخش برای آگاهی گردشگران، آب و هوای این شهر آورده شده است. با مراجعه به این بخش می‌توانید به سادگی از شرایط جوی این شهر در هر روز آگاهی یابید.
لوکیشن دقیق یخچال خشتی ابرکوه
در بخش‌های بالا به آدرس و ویژگی‌های این یخچال خشتی و دیدنی اشاره شده است. در این بخش برای دستیابی بهتر و ساده‌تر، لوکیشن این بنای تاریخی آورده شده است. با مراجعه به این بخش و با کمک نرم افزار گوگل مپ گوشی همراه هوشمندتان تا رسیدن به این بنای خشتی و دیدنی را مسیریابی کنید.
اگر روش استفاده از نرم افزار گوگل مپ را نمی‌دانید، بر روی این لینک کلیک کرده تا شما را در روش استفاده از این نرم افزار یاری رساند.
امتیاز شما به این صفحه:
یخچال خشتی ابرکوه
یخچال خشتی ابرکوه در ورودی شهر از جاهای دیدنی ابرکوه است. در مقاله بالا به معرفی، تاریخچه، یخچال های ایران، معماری و آدرس یخچچال خشتی ابرکوه پرداختیم.