گراز (خوک وحشی)

گراز از حيوانات بومي ايران است كه به راسته جفت‌سمان تعلق دارد. اين حيوان در اکثر مناطق ايران پراکنده و از جمله حیات وحش ایران است. این حیوان از حیوانات ایران نیز با نام خوک وحشی نیز شناخته می‌شود. در اين مقاله به مشخصات ظاهري، رژيم غذايي، توليدمثل، پراكنش آن، زيستگاه، رفتار و عادات، ارتباط و ادارک، شکارچیان طبیعی و تاثیرات آنها در طبیعت و تهدیدات این حیوان پرداخت شده است. همچنین در این مقاله به ریشه‌یابی نام گراز، عکس گراز، حضور گراز در ادبیات فارسی و تاریخ تمدن ایران، نماد گراز در دنیا و آثار تاریخی باقی‌مانده از گراز پرداخت شده است.

گراز، حیوانی مفید برای جنگل

خوک‌های اهلی، گونه اهلی‌شده گرازها هستند که بسته به مناطق جغرافیایی گوناگون در حدود نه هزار سال قبل در مناطقی مثل آناتولی، بین‌النهرین و شمال عراق اهلی شدند. شواهد DNA از بقایای زیر فسیل دندان‌ها و فک‌های خوک‌های نئولیتیک نشان می‌دهد که اولین خوک‌های خانگی در اروپا از خاور نزدیک آورده شده است. گراز وحشی (Sus scrofa)، همچنین به عنوان خوک وحشی شناخته می‌شود.

فیلم گراز

در کلیپ کوتاه زیر یک گراز را در پارک ملی گلستان مشاهده می‌نمایید.

مشخصات ظاهری گراز

این حیوانات سر بزرگ، چشم‌هایی کوچک، پوزه‌ای بلند و پاهای نسبتاً کوتاهی دارند. جنس موهای این حیوان زبر و مایل به سیاه و قهوه‌ای است. رنگ موی گرازها در نوجوانان و بچه‌ها روشن‌تر همراه با خطوط قهوه‌ای است. اما با بالا رفتن سن این خط‌ها کمرنگ‌تر و رنگ موها تیره می‌شود. ارتفاع بدن این حیوان تا شانه 90 سانتی متر (35 اینچ) است. طول دم آنها ۱۰ تا ۲۰ سانتیمتر است. میانگین وزن گرازها بین ۶۰ تا ۷۰ کیلوگرم می‌باشد. اما تفاوت وزن در میان گرازها زياد دیده شده است. بطوری گرازهايي به وزن 150 تا 300 کیلوگرم در پراکنش جهاني این حیوان گزارش شده است.

دندان‌های نیش در نرها رشد زیاد دارد. به طوری که دندان‌ها از لب‌ها خارج می‌شوند. اين دو دندان وسيله دفاعی گرازها است. گرازها داری گوش بزرگ و نوک‌دار هستند. گوش‌ها با موهای نرم به طول 5 سانتیمتر پوشیده‌ شده است.

رژیم غذایی گراز

به طور عمده از طلوع خورشید تا غروب گرازها در جستجوی مواد غذایی هستند. آنها در میان بستر برگ‌ها و خاک مرطوب مناطق جنگلی با پوزه سخت خود ریشه‌ها را جستجو و می‌خورند. رژیم غذایی اصلی گرازها از مواد گیاهی مانند دانه‌ها، میوه‌جات، ریشه‌ها و گیاهان جوان تشکیل شده است. با اين وجود، آنها تقریبا هر چیزی را می‌خورند. غذاهای حیوانی آنها شامل انواع بی‌مهرگان مثل حشرات، کرم خاکی، حلزون و مهره‌دارانی مانند ماهی، جوندگان، قورباغه‌ها و مارمولک‌ها و لاشه حیوانات بزرگ نيز است.

تولید مثل گراز

سن 18 ماهگی از نظر جنسی بلوغ جنسی این جانور شناخته می‌شوند. اما نرها تا سن حدود چهار سالگی معمولاً جفت‌گیری نمی‌کنند. در طول فصل جفت‌گیری كه معمولا پاییز است که یک ماه و نیم طول می‌کشد. نرها پس از آماده شدن برای تولید مثل، به گله‌ی ماده‌ها می‌پیوندد. یک نر می‌تواند با 5 تا 10 ماده جفت‌گیری کند. نرها برای تصاحب ماده‌ها با هم می‌جنگند. گرازهای نر از دندان‌های نیش‌شان در نبرد با هم استفاده می‌کنند. با وجود پوست ضخیم و لایه درشت موهای روی شانه‌ها، گاهی اوقات زخم‌های عمیقی در آنها ایجاد می‌شود. بعد از جفت‌گیری، گراز نر گله را ترک می‌کند. گراز نر هیچ مسئولیتی در پرورش بچه‌ها ندارد. نرها اغلب بعد جفت‌گیری بدخواب می‌شوند و 20٪ از وزن بدنشان را از دست می‌دهند.

پس از 112 تا 115 روز از دوران حاملگی گزاز ماده، 3 تا 12 بچه در بهار به دنیا می‌آورد. ساخت لانه با چمن برای نوزادان آماده می‌شود و نوزادان در روي آن متولد می‌شوند. مادر 8 تا 14 پستان دارد. هر بچه گراز دارای یک پستان است که از آن شير می‌مکد. بچه‌ها حدود 10 روز در لانه می‌ماند و بعد این مدت به دنبال مادر راه می‌افتند و به بچه‌های قبلی گله می‌پیوندد.

موهای بچه گرازها قهوه‌ای روشن است اما در یک سالگی موهای آنها نیز قهوه‌ای تا سیاه رنگ می‌شود. میزان تولید مثل سریع آنها، وجود زیستگاه‌های ایده آل از نظر تغذيه و فقدان زياد شکارچیان طبیعی، در رشد جمعیت آنها در پراکنش‌هاي آنها نقش دارد.

پراکنش جهانی گراز

این حیوان عجیب بومی جنگل‌های جنوب و مرکز اروپا، شوروی سابق تا دریای سیاه و ترکستان و سیبری، مغولستان، ژاپن، چین، پاکستان، افغانستان و ایران است.

پراکنش گراز در ایران

گرازها در مناطق جنگلی، بیشه‌زار‌ها، بوته‌زارها و دشت‌های مناطق يريان از جمله گیلان، مازندران، گرگان، خراسان، آذربایجان، کردستان، کرمانشاه، همدان، لرستان، خوزستان و سیستان و بلوچستان پراکنش دارند.

زیستگاه گراز

گرازها مناطق پر آب با پوشش گیاهی بلند را ترجیح می‌دهد. در ایران گرازها بیشتر در مناطق باتلاق‌ها جنگل‌های برگریز، بیشه‌زارها، نیزارها و بوته‌زارها، کنار رودها و مرداب‌ها دیده می‌شوند.

همچنین در بوته‌زارهای جنوب شرق ایران و به ویژه در جنگل‌های بلوط رشته کوه البرز و رشته کوه زاگرس این حیوان بومی ایران زیستگاه نیز دارد. علیرغم این که گرازها مناطقی با پوشش گیاهی متراکم و باتلاقی را ترجیح می‌دهد، اما این حیوان در جنوب ایران در دشت ارژن در دشت‌های نسبتاً باز و در بین درختان پسته وحشی نیز دیده شده است.

عادات و رفتار گراز

این حیوانات سریع و با زندگی شبانه هستند. آنها شناگرهای خوبی هستند. بدن آنها بسيار تنومند است. اگر چه به طور معمول آنها بی‌آزار هستند، اما آنها در صورت تهديد و خطر می‌توانند بسيار خطرناک شوند. بخصوص گزار زخمي بسيار تهاجمي و خطر‌آفرين است.

ناخن‌های گراز دراز است، در صورت مواجهه با خطر کشیدن ناخن روي زمين آماده نبرد می‌شود. به غیر از نرهای مسن که انفرادی زندگی می‌کنند، سایر گرازهای وحشی در گروه‌ها زندگی می‌کنند.

آنها معمولاً حیوانات اجتماعی هستند. قلمروی گراز مساحتی در حدود 10 تا 20 کیلومتر مربع است. گله‌های اين حيوانات تا حدود 50 گراز نیز می‌رسد. این گروه‌ها متشکل از گزارهای ماده و گرازهای جوان نر و ماده و بچه‌ها هستند. این گروه به رهبری یک گراز قدیمی در کنار هم تغذیه، استراحت و می‌خوابند. در فصل پاییز در زمان جفتگیری، نرهای مسن به این گروه می‌پیوندد. پس از جفت‌گیری، ماده به تنهایی زندگی خواهد کرد. طول عمر آنها بیش از 15سال است.

این حیوانات مناطق گل‌آلود و تالابی را دوست دارند. این محیط مرطوب و گل‌آلود در از بین بردن انگل‌هاي آنها، خنک نگه‌داشتن بدن آنها در گرما و محافظت از پوست حساس آنها در برابر اشعه‌های مضر خورشید نقش مهمی دارد.حس بویایی آنها به خوبی توسعه یافته است، تا جایی که از اين حیوان در آلمان برای تشخیص مواد مخدر استفاده می‌شود. حس شنوایی آنها عالي است. بینایی آنها نسبتاً ضعیف است و فاقد بینایی رنگی است. گرازها یکی از چهار گونه پستانداران شناخته شده در دنیا هستند که دارای بدن مقاوم در برابر زهر مار هستند.

ارتباطات و ادراك گرازها

 نوع وحشی این حیوان با استفاده از طیف گسترده‌ای از صدای ناله و تماس با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند. صدای گرازها اغلب به شکل خرناس و دندان قروچه است.

گراز صداهای مختلف تولید می‌کند که به سه دسته عمده تقسیم می‌شوند:

صداي تماس بين هم

صداهای ناخوشایند با توجه به شرایط با شدت متفاوت هستند. مردان بالغ معمولاً ساکت هستند، در حالی که ماده‌ها و بچه‌ها غالباً ناله می‌کنند. هنگام تغذیه، گرازها احساس خشنودی خود را از طریق صدا بیان می‌کنند. مطالعات نشان داده است كه بچه گرازها از صداهای مادرشان تقلید می‌كنند.

صداي هشدار

در زمان به تهدید يا وحشت‌زده، با صدای بلندي فریاد می‌زنند. اين صدا شبيه خرناس است.

صداهای جنگ و مبارزاتی

اين صداي گرازها شامل فریادهای پشت سرهم و دندان قروچه است.

شکارچیان طبیعی گراز

ببر، گرگ، پلنگ، خرس و کفتار راه‌راه شکارچیان طبیعی گرازها هستند. شکارچیان طبیعی بچه گرازهای کوچک معمولا مارهای بزرگ، پرندگان شکاری بزرگ و بسیاری از گربه‌سانان وحشی هستند. روی هم رفته در ایران به دلیل زادولد زیاد و تعداد کم شکارچیان طبیعی این حیوان، فراوانی آنها در زیستگاه‌هاشان زیاد است. همچنین حرام بودن گوشت این حیوان در اسلام، شکار به خاطر گوشت صورت نمی‌گیرد. این عامل نیز در افزایش جعمیت آنها نيز نقش داشته است.

تاثیر گراز بر طبیعت

نقش گراز در طبيعت هم مثبت است هم منفي. نقش منفي آنها، به خاطر دخالت بشر در طبيعت ايجاد شده است. با کم بودن شکارچیان طبیعی آنها مانند ببرها، جمعیت گرازها، در بعضي از مناطق پراكنش به سرعت افزایش یافته است. اين امر در بازسازی و بازیابی جنگل‌ها تأثیر منفی دارد. تعداد زیاد گراز همچنين مي‌تواند تنوع زیستی محلی را نيز کاهش دهد. اين به علت رفتار طبیعی آنها برای حفر خاک به منظور پیدا کردن غذا است. اين رفتار، منجر به آسیب رساندن به ريشه نهال‌های درختان جوان در جنگل‌ها مي‌‌شود. در صورت عدم کنترل جمعیت گرازهای وحشی، اين حيوانات بومي ايران می‌توانند تأثیرات منفی بر روی جنگل‌ها داشته باشند.

از سوي ديگر گرازها با حفر خاك براي تغذيه بخصوص در زمستان، با از بین بردن پوشش یخ و برف زمین برای حیوانات دیگری مثل قرقاول و گوزن نيز غذا فراهم می‌کنند. در کوه‌های البرز گاهی قرقاول‌ها را در حال چریدن در کنار گرازها می‌توان دید. هرچند گرازها مقدار زیادی از بذر درختان بلوط و مازو را می‌خورند اما تعداد متعادل آن‌ها در عمل به حفاظت از جنگل منجر می‌شود. همچنين آنها زیر و رو کردن خاك موجب مي‌شوند مواد گیاهی در خاک ادغام شود. بخصوص با همكاري اين حيوان، در جنگل‌هاي زاگرس بلوط‌هاي مخفي شده توسط سنجاب ايراني در خاك كاشته مي‌شود. همچنين زیر و رو کردن خاك توسط گرازها به خارج شدن لارو حشرات مضر برای درختان منجر مي شود. اين حشرات توسط حیوانات دیگر از جمله پرندگان خورده می‌شوند یا از سرما می‌میرند.

تهدیدات گزار

به‌دلیل گستردگی، تعداد زیاد و سازگاری با انواع زیستگاه‌ها، گرازها با کمترین نگرانی در لیست قرمز اتحادیه بین‌المللی حفاظت از محیط زیست (IUCN) ارزیابی شده‌اند. در ايران به دليل منقرض شدن ببرها، اين امر تأثیر عمده‌اي بر جمعیت گرازها داشته است. با اين حال در پارک ملی ساریگل در خراسان شمالي، گرازها دومین گونه شكار، پس از قوچ و ميش اوريال هستند.

نام گراز

نام علمی گراز Susscrofa و Wild Boar نام انگليسي اين حيوان است. این حیوان در اوستا ورازا، در پهلوی وراز، در ارمنی ورز، در هند باستان وراها و در کردی براز است. نام برخی شهرهای ایران، از قبیل برازجان، نشان می‌دهد که در آن منطقه قبلا گراز وجود داشته است. در بين نامداران و شاهزادگان ایران قدیم و ارمنستان، ناهايي با ورازه ترکیب شده است. از جمله‌ي آنها ميتوان به ورازبنده ، ورازدات، ورازدخت ، ورازسون ، ورازپیروز، ورازمهر، ورازنرسی اشاره كرد. در ايران باستان و قديم نام براز يا گراز نشان دهنده‌ي قدرت، دليري و شهامت بود.

به دلیل برخی ویژگی‌های رفتاری این جانور در هنگام حمله، نام گراز در ترکیب اسمی برخی از شخصیت‌های تاریخی و سران جنگی آمده است. مخصوصا در شاهنامه فردوسی، در آغاز داستان بیژن و منیژه، نام تعدادی از پهلوانان و شخصیت‌های تاریخی با نام گرازه آمده است.

نماد گراز در ایران و جهان

در فرهنگ غربی گراز يا خوك نماد ثروت اندوزی، جمع‌آوری پول و زندگی آزمندانه است. در فرهنگ ایرانی اسلامی، گراز و خوک تصویر مثبتی ندارد. اين حيوان از دسته جانوراني است كه نه اهلی است نه سودمند و نه محبوب است. در اسلام اين حيوان نجس است و خوردن گوشت آن حرام است. در اروپا این حیوان نشانه‌ی متمایز ریچارد سوم، پادشاه انگلیس بود. نماد گراز در ايران باستان به معني شكار است. در ايران جنس نر نماد قدرت، ثبات قدم، شجاعت، حمله جسورانه و وحشيگري و درنده خويي نيز است.

این جانور در چیــن نیــز نمــاد ثــروت جنگل‌هــا و یکــی از دوازده حیــوان تقویــم چیــنی اســت.

گراز در ادبیات ایران

در ادبیات فارسی گراز که نامش از ریشه اوستایی وُراز گرفته شده، همان خوک نر است. در ادبيات فارسی این حیوان در معناني متناقص بكار رفته است. به طوري كه گاه مظهـر قدرت، دلیـری و زورمندی است و گاه به معني پلیدی، حقارت، حريص و شـکم بارگـی است. همچنين در ادبیات کلاسیک ایران این حیوان کنایه از ظالم و ستمگر است.

کلمه گراز در ابیات شاعران مختلف مانند فردوسی، اسدي، فرخی، منوچهری، ناصرخسرو و غیره به وفور به چشم می‌خورد.

تن مرد و سر همچو آن گراز/ به بیچارگی مرده بر تخت ناز (فردوسی).

به چهره سیاه و به بالا دراز /به دیدار دیو و به دندان گراز (اسدی گرشاسب‌نامه ).

علما را که همی علم فروشند ببین/پر و بالش چو عقاب و به حریصی چو گراز (ناصرخسرو).

گراز در تاریخ و تمدن جهان و ایران

یکی از جانوران مورد علاقه‌ی پادشاهان ایران در شکارگاهها، به دلیل سرعت بسیار زیاد، تعقیب و گریز بوده است. در بعضی از مناطق اروپا و هند هنوز هم با سگ این حیوان شکار می‌شود.

خصوصیات این حیوان مانند آن در ادبيات، در تاريخ و تمدن ایران نيز ضدونقيض است. از یک سو نماد بي باكي و پیروزی است و از سوي ديگر به معناي بي بندوباري و لجام گسيختگي است. در آیین مهرپرستی این حیوان از جانوران مقدس بود، در نقاشی دیواری معبد میترا در دورا اروپوس (شهری در کنار فرات در زمان سلوکیان) تصویر خدای وجود دارد که به همراه حیوانات مقدس، یعنی مار، شیر و گراز سرگرم شکار گوزن است.

تصاویر حیوان‌های اسب، خرس، شیر، گراز و نوعی گاو نر مظاهر ایزدی زرتشتیان بودند. بطوري كه این جانور در اوســتا تداعی خورشــید اســت. بهــرام نیــز از مهمتریــن ایــزدان زرتشــتی اســت کــه گاه بــه شــکل گــراز تیزدنــدان نيز نمایــان می‌شــد. در ایران باستان، این حیوان بیشتر روی مهرها و گچ‌بری‌ها به صورت نیم‌تنه یا به صورت کامل در حال جنگ با سربازان یا با شاه ترسيم شده است. سر این حیوان تجسمی از ورثرغن، خدای جنگ و پیروزی است.

در دوره ساسانی این نقش علاوه بر روی مهر و گچ در ایوان سنگی طاق بستان هم ترسیم شده است که صحنه شکار گرازها به صورت جمعی توسط خسروپرویز را نشان می دهد. همینطور در صحنه شکار سنگ‌نگاره ایوان بزرگ طاق‌بستان، شاه و همراهان در حال شکار گرازهایی هستند که به‌وسیله فیلبانان از باتلاق‌ها به داخل نیزارها رانده شده‌اند. در قسمت پایین این قاب، خدمه در حال قطعه قطعه کردن گرازهای شکار شده‌اند. در ایران باستان گوشت این حیوان خورده می‌شود.

آثار باقیمانده از نقش گراز

در بشقابي تصوير خسرو دوم (628 -590م) در هنگام شكار ترسيم شده است. اين بشقاب در كتابخانه‌ي ملي پاريس نگهداری می‌شود. تصوير بشقاب خسرو ديهيم بالدار بر سر و جامه بسيار گران‌بها و گردنبندي از مرواريد بر گردن دارد. خسرو كمان به زه كرده و چهار نعل از پي جانوران گريزان مي‌تازد. نوارهاي سلطنتي اودر اثر وزش باد در اهتزاز است. چند گراز و گوزن و يک گاو وحشي با تير او از پاي درآمده و به زمين افتاده‌اند. در ایران بستان، از پوست پر از کاه این حیوان در تعلیم پرندگان شکاری استفاده می‌کردند، زیرا شکار این جانور مورد توجه شاهان ایرانی بوده است.

بشقابي دیگری كه در آن پادشاه بهرام اول با كلاهی مزين به شاخ‌های قوچ سوار بر اسب برگراز نري ضربه مي‌زند كه در ميان نيزارها پنهان شده است و قصد حمله به او را دارد. در اين جنگ شاه، شمشير خود را به پشت حيوان، همراه با يک نوع وقار واطمينان قرار داده است. این بشقاب اكنون در موزه ارميتاژ سن پترزبورگ روسیه نگهداري مي‌شود.

مجسمه گراز، دوره اشکانی، بدست آمده از پیر کوه عمارلو- از توابع شهرستان سیاهکل استان گیلان ، در گنجینه موزه ملی نگهداری می‌شود.

تبر به دست آمده از معبد کیریریشای شرقی چغازنبیل( نزدیکی شوش در استان خوزستان )، جای دسته آن مزین به مجسمه گراز است، تیغه آن دارای کتیبه ی بانام اونتاش گال است؛ تیغه از دهان مجسمه یک شیر خارج شده است.

مهر شکار گراز هخامنشی به اندازه 3.3*2.2 سانتمیتر در در موزه بریتانیا نگهداری می‌شود و نگین انگشتر خسروپرویز نیز به شکل گراز بوده است.

عکس‌های این پست را جنابان آقایان حسن مقیمی، علی ثقفی جعفر پناه پور و سینا پزشکی عزیز ثبت نموده‌اند.