مسجد جامع ورامین از مساجد ایران اوج هنر معماری ایلخانی را به رخ بیننده می‌کشد. این مسجد را با نام مسجد جمعه ورامین نیز می‌شناسند. بنا از لحاظ تاریخی یکی از مهمترین بناهای مذهبی ایران محسوب میشود. این بنا از مساجد جامع ایران یکی از جاذبه‌های تاریخی و دیدنی استان تهران است. در این مطلب از تاریخچه و معماری و تزئینات مسجد جامع ورامین تهران از مساجد جامع ایران می‌گوییم. حال و روز امروز آن را برای شما توصیف خواهیم کرد و در انتها راهنمای مسیر رسیدن به این مکان را برایتان ترسیم خواهیم کرد.
مسجد جامع ورامین زمان حال
در حال حاضر دور ساختمان مسجد دیوار کشیده‌اند. این دیوار نقش حفاظ را به عهده دارد که البته این حفاظ در گذشته وجود نداشته است. در ایوان جنوبی کتیبه‌ای وجود دارد که شرح مرمت‌ها و تعمیرات شاهرخ تیموری در آن نوشته شده است. این بنا در طول زمان از گزند حوادث دور نمانده است. دو مناره آن از بین رفته است. رواق‌های غربی تا حدی ویران شده است. در وضعیت فعلی پیرامون میانسرای مربع شکل مسجد که حوضی در میان دارد، چهار ایوان به همراه رواق‌های آن باقی مانده است.
مادام دیولافوا همسر مارسل دیولافوا، باستانشناس معروف فرانسوی است. او بارها به ایران سفر کرده است. سفرنامه معروفی نیز دارد که روایت سفرهای وی به شهرهای مختلف ایران را بیان می‌کند. او طرح‌های جالب و خوبی از ایوان شرقی و نمای بیرونی مسجد زده است. این طرح یک نمای کلی از تصویر مسجد جامع آن روزگاران ورامین به ما می‌دهد. در سفرنامه مادام دیولافوا به پوسته مینایی خارجی گنبد مسجد اشاره شده است. اما در حال حاضر هیچ اثری از آن گنبد باقی نمانده است.
تاریخچه مسجد جامع ورامین
سلطان محمد خدابنده معروف به الجایتو، از دوران سلطنت خود آثار معماری کم نظیری در ایران به جای گذاشته است. یکی از آن آثار، مسجد جامع ورامین است. که وی در زمان حیاتش دستور ساخت آن را صادر کرد. اما عمر وی قد نداد تا بتواند تمام شدن بنا را ببیند. پس از مرگ وی، پسر و جانشین او سلطان ابوسعید بهادرخان در سال ۷۲۲ هجری قمری دستور داد تا ساخت مسجد را به پایان برسانند. اما ظاهرا به دلیل جنگ‌هایی که سلطان سعید درگیر آن بوده است، بنا باز هم توفیق تکمیل پیدا نمی‌کند. بخش‌های پایینی محراب و گچبری‌های آن قسمت، ناتمام باقی مانده است. البته بعضی معتقدند که گچبری‌ها پایان یافته و بعدها تخریب شده است.
مسجد جامع ورامین در سال ۸۱۵ هجری به دستور شاهرخ تیموری مرمت شده است. در دوران معاصر نیز پدر معماری سنتی ایران، یعنی محمد کریم پیرنیا به مرمت این مسجد همت گماشت. اما شدت تخریب در آن بالا بوده است. امروزه تنها کاری که برای جلوگیری از تخریب این بنا صورت گرفته است، نصب یک داربست است. جالب است بدانید، زمانی که خیلی از بناهای مهم کشور هنوز به ثبت ملی نرسیده بودند، این بنا در سال ۱۳۱۰ ثبت ملی شد.
نقش مساجد جامع در گذشته
مساجد جامع در دوران اسلامی نشان از عظمت و آبادانی یک شهر داشته است. یعنی هر چه مسجد جامع یک شهر باشکوهتر و با عظمتتر بنا می‌شده است، بر اعتبار آن شهر افزوده میشد. از همین رو بهترین معماران و هنرمندان را برای ساخت این مساجد انتخاب می‌کردند.
مراکز مهم شهر همچون بازار، ارگ حکومتی و ساختمان‌های مهم شهر در اطراف مساجد جامع ساخته میشد. این مساجد هسته مرکزی شهر را تشکیل می‌دادند و قلب شهر در این قسمت تپیده میشد. در واقع مساجد در سرزمین‌های اسلامی به جز نقش مذهبی، نقش سیاسی و اجتماعی نیز در جامعه آن دوران داشته‌اند.
مسجد جامع ورامین نیز از این قاعده مستثنا نیست. این مسجد در دوران ایلخانیان در شهر ورامین که چهل کیلومتر با تهران فاصله دارد، ساخته شد. شهر ورامین همیشه مرکز کشاورزی بوده است. ورامین برعکس خیلی از شهرهای دیگر ایران زمان حمله مغول از گزند حملات در امان ماند. از آنجا که به عنوان یکی از شهرهای مهم مغول‌ها انتخاب شده بود، آبادتر نیز شد. به همین دلیل خیلی از مردمان ری و اطراف، به ورامین کوچ کردند. با گسترده‌تر شدن آن، ورامین از قریه‌ای بزرگ به یک شهر تبدیل گشت.
این مسجد کاملا در محور طولی خیابان ورامین قرار گرفته است. ورامین در گذشته روی دشتی هموار قرار داشته است. ارتفاع ساختمان ها در آن دوره کوتاه بوده است. گنبد بزرگ و باشکوه مسجد راهنمای خوبی برای مسافران در راه، محسوب می‌شده است.
معماری مسجد جامع ورامین
مسجد جامع ورامین نمونه‌ای از معماری مسجد سنتی در ایران می‌باشد. می‌توان تکامل معماری اسلامی را در این مسجد مشاهده نمود. در ایوان رفیع و زیبای مسجد، کتیبه‌های نفیسی وجود دارد، کتیبه‌های سوره جمعه در متن و در پیرامون، کتیبه‌های کوفی و گچبری آن دوره حک شده است. کتیبه‌ها شامل انواع نقشهای اسلیمی و خطهای عربی و کوفی و فارسی می‌باشد. در بالای محراب تا قسمت گوشواره‌ها هیچ کاشیکاری دیده نمی‌شود.
کاشی‌کاری‌ها در قسمت سردر اصلی مسجد و در زیر قوس اصلی آن دیده می‌شوند. دو ستون تزیینی که از دو طرف قوس تا بالا و راس آن کشیده شده است. در سردر حرم هم زیر قوس نیم گنبد، از پایه قوس تا راس آن از دو طرف و به صورت کامل کاشیکاری شده است.
گچبری‌های این بنا بسیار جالب توجه است. نقشهای تزئینی و ترکیبی متنوع و بی نظیری که از ترکیب نقشهای اسلیمی، هندسی و گیاهی با هم به وجود آمده‌اند. داخل هر نقش نیز با نقشهای تزئینی دیگر پر گشته است. تزئینات بنای مسجد تنها از نقشهای دوره اسلامی بهره نگرفته است، بلکه تلفیقی از کهنترین نقشهای باستانی ایران مثل چلیپا و نقوش دوره اسلامی است.
مصالح به کار رفته در مسجد جامع ورامین
در ساخت مسجد جامع ورامین از مصالح محلی استفاده شده است. این مصالح به کار رفته در بنا، شامل آجر تراشدار و آجرهای مخصوص، ملات و ساروج می‌باشد. آجر از مصالح با ارزش دوره مغول و تیموری به حساب می‌آمده است. عموما آجرها را از گل رس معمولی تهیه می‌کرده‌اند. آجر تراشدار، خشت تری است، که در قالب معمولی می‌تراشند و با چاقو یا سیم، شکل آن را تغییر میدهند و بعد می‌پزند.
آجرهای مخصوص نیز به شکل‌های مختلفی هستند که برای بخش‌های مختلف و ویژه بنا، قالبگیری می‌شوند. آجرهای قالبگیری شده نشان‌دهنده این هستند که این آجرها یا در خود بنا یا در نزدیکی آن قالب گرفته شده‌اند. همچنین آنها را با کمال دقت پیشبینی و طراحی کرده‌اند.
ساروج نوعی ملات است که از گرد آهک، خاکستر، خاک رس، ماسه بادی و آب تشکیل میشود. البته جالب است که بدانید، گفته میشود در ساخت این ملات از شیره انگور و تخم پرندگان استفاده کرده‌اند. این ملات را کاملا با هم مخلوط کرده و ورز می‌دادند، تا بعد از استفاده آن در بنا جمع نشود و به اصطلاح نترکد. این ملات استحکام زیادی دارد. برای همین در خیلی از بناهای آن دوران از این ملات استفاده می‌نمودند.
از دیگر مصالح به کار رفته، چوب است. بیشتر این چوبها به شکل قطعات دراز و مدور به کار رفته‌اند. در بناهای دوره‌های قبل از ایلخانیان، استفاده از چوب در بناها به این صورت، متداول بوده است. این چوبها ساختمان را حفظ می‌کردند و در مقابل خطرات و آسیب‌های ناشی از زلزله حفظ می‌کردند. همچنین از فرو نشست بنا بر روی پی خود جلوگیری می‌نمودند.
پلان مسجد جامع ورامین
ساختمان این مسجد مستطیل شکل است. طول آن حدود ۶۶ متر و عرض آن ۴۳ متر می‌باشد. نقشه و پلان این بنا ساده طراحی شده است. سردر ورودی آن در ابتدای محور طولی و در بخش شمالی مسجد قرار گرفته است.
این مسجد به صورت چهار ایوانی بنا شده است. ضلع شمالی به وسیله ایوان های شرقی و غربی به ضلع جنوبی مسجد راه دارد. نمازخانه نیز در ضلع جنوبی مسجد قرار گرفته است. اما امروزه اطراف مسجد کاملا خالی می‌باشد و مشخص نیست که در گذشته معماری اطراف چطور بوده است.
در میان هر کدام از اضلاع چهارگانه صحن یک ایوان بنا شده است. در اطراف هر کدام از این ایوانها، رواق‌هایی موجود است. این رواقها مسیر دسترسی به داخل ایوانها و صحن هستند. راهرو ورودی به ایوان شمالی ختم میشود و بعد آن، وارد حیاط مرکزی مسجد می‌گردد.
صحن مسجد حیاطی مستطیل شکل دارد و در وسط حیاط حوضی مشابه حوض‌های وسط قلعه‌ها و رباط‌ها وجود دارد. دور تا دور حوض، دارای پاشویه می‌باشد.
سقف مسجد با گنبدی دو پوسته پوشیده شده است. در حال حاضر خود گنبد تقریبا فرو ریخته است. از آن آهیانه ای به جای مانده که گنبد ناری نامیده میشود. طاق‌های آهنگ، چهار بخش شبستان مسجد را پوشانده است.
طاق‌های این بنا اصولا به صورت استوانه‌ای و جناغی ساخته شده‌اند. فضای زیر گنبد را محرابی تشکیل داده است که دارای گچبری مفصلی می‌باشد. این محراب در زمان مرمت‌های میرزا شاهرخ ساخته شده است. البته ساخت آن ناتمام مانده است.
تزئینات مسجد جامع ورامین
تمامی تزئینات مسجد جامع ورامین شامل نقوش گیاهی، هندسی و خوشنویسی می‌شوند. اکثر آنها با کاشی معقلی به رنگ لاجوردی و فیروزهای تزئین شده‌اند. این تزئینات شکوه مسجد را چند برابر کرده است. آرایه‌های مسجد پیرو اصول شیوه آذری می‌باشد. شیوه آذری در واقع کاربرد ترکیبی آجر-کاشی معقلی و آجر مهری است.
پیچیدگی نقوش هندسی و تنوع آن به واسطه اجرا با آجر و یا ترکیب آجر و کاشی بسیار زیاد است. تزئینات هندسی به صورت ریز و درشت به شکل نوارهای باریک در ایوانها و سردر مسجد به کار رفته است. همچنین نقش هشت ضلعی و نماد شمسه نیز در جای جای مسجد به کار رفته است.
هر کدام از این تزئینات در مفاهیم اسلامی دارای معانی و مفاهیم زیادی هستند. برای مثال شمسه نمادی از خورشید است. در واقع بیان کننده الوهیت و نور وحدانیت می‌باشد که در مسجد تجلی یافته است. نقوش شمسه در این مسجد به صورت پنج پر و هشت پر طراحی شده است. عدد پنج در زندگی انسان و در سنت اسلامی دارای اهمیت بوده است و نشان‌دهنده اصول پنجگانه دین اسلام است. نماز یومیه پنج نوع است. احکام اسلام پنج دسته هستند و….. عدد هشت نیز عدد آسمانی دین اسلام می‌باشد. چرا که گفته میشود بهشت هشت درب دارد و هشت فرشته عرش الهی را حمل می‌نمایند.
زیباترین گچبری‌های این مسجد در بالا و بدنه اطراف محراب به کار رفته است.
این گچبری‌ها با نقشهای گل و بوته، و به شکل برجسته ایجاد گشته‌اند. این نقوش اسلیمی ترکیبی از معماری ایران باستان و معماری ایران دوران اسلامی هستند.
ساعات بازدید از مسجد جامع ورامین
با توجه به این موضوع که، مسجد مرمت شده و امروزه محل برپایی نماز برای نمازگزاران است، بازدید از این مسجد با شکوه همه روزه امکانپذیر است. در نتیجه هزینه‌ای نیز در بر ندارد. شما می‌توانید به صورت رایگان داخل این مکان مذهبی شوید و از تماشای هنر معماری به کار رفته در اینجا حظ کافی ببرید.
مسیر دسترسی به مسجد جامع ورامین
برای رفتن به این مسجد تاریخی که در استان تهران واقع شده است، باید به ورامین بروید. سپس خود را به خیابان شهید بهشتی برسانید. در تقاطع خیابان مسجد جامع، نمای مسجدی بزرگ و آجری را خواهید دید. با این حال در بخش زیر لوکیشن دقیق مسجد جمعه ورامین آورده شده است.
مساجد جامع ایران
از دیگر مسجدهای جامع ایران می‌توان مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع یزد، مسجد جامع فهرج، مسجد جامع نایین، مسجد جامع ارومیه، مسجد جامع گلپایگان، مسجد جامع اردکان، مسجد جامع قائن، مسجد جامع اردستان، مسجد جامع عتیق شیراز، مسجد جامع کاشان و مسجد جامع ابرکوه اشاره کرد.
آب و هوای شهر ورامین
استان تهران در پهنه‌ی خود شهرها و اقالیم مختلفی را جای داده است. در این بخش به آب و هوا و شرایط جوی شهرستان ورامین اشاره شده است. برای اطلاع از شرایط آب و هوایی این شهر در هر روز، می‌توانید به این بخش مراجعه کرده تا از شرایط دمایی این شهر در هر روز آگاهی یابید.
لوکیشن دقیق مسجد جامع ورامین
در بخش‌های بالا به آدرس و مسیرهای دسترسی به این مسجد تاریخی اشاره شده است. با مراجعه به این بخش و با کمک نرم افزار گوگل مپ گوشی همراه هوشمندتان تا رسیدن به این مسجد زیبا را مسیریابی کنید.
اگر روش استفاده از گوگل مپ را نمی‌دانید، بر روی این لینک کلیک(لمس) کرده تا شما را در روش استفاده از این نرم افزار یاری رساند.
منابع
برای نوشتن و نگارش مطالب مهمی همچون مسجد تاریخی ورامین، نیاز به بررسی و مطالعات بسیاری ست. در این محتوا سعی شده تا از منابع مرجع و معتبری استفاده شود. در زیر به برخی از این منابع اشاره شده است.
- تاریخ مغول، نوشته عباس اقبال آشتیانی
- سبک شناسی معماری ایرانی، نوشته محمد کریم پیرنیا
- سفرنامه مادام دیولافوا، نوشته جین دیولافوا
- معماری مساجد جهان، نوشته پروچازکا
امتیاز شما به این صفحه:
مسجد جامع ورامین
مسجد جامع ورامین یادگاری از دوران الیخانان از جاهای دیدنی استان تهران است. در مطلب بالا به معرفی، تاریخچه، ساعت بازدید و آدرس مسجد جامع ورامین پرداختیم.
