قنات های ایران

قنات های ایران بخشی از جاذبه‌های گردشگری کشور را شکل می‌دهند. هزاران سال قبل کاریز یا قنات به عنوان راهکاری برای مقابله با بی‌آبی برای نخستین بار توسط ایرانیان به وجود آمد. این سازه ساده اما کاربردی، نشانی از هوشمندی مردم ایران و تلاش برای بهبود شرایط زندگی است. علاقمندان به سفر در ایران در گوشه گوشه این سرزمین به ویژه در استان های جنوبی، شرقی و استان های مرکزی ایران می‌توانند از قنات‌های مختلف بازدید کنند. در این نوشتار به معرفی، تاریخچه و انواع قنات‌های ایران، چگونگی حفر قنات و قدیمی‌ترین قنات دنیا در ایران اشاره می‌کنیم.

قنات های ایران؛ راه حلی برای زندگی در کویر

بسیاری از اختراعات بشر در گذر زمان، کارایی خود را از دست می‌دهند. دستاوردهای قدیمی جای خود را به فناوری‌های نوین می‌دهند و علم، تازه‌های خود را به مردم عرضه می‌کند. در این میان برخی از اختراعات به قدری دقیق و هوشمندانه هستند، که فناوری‌های نو باید در برابر آنها سر تعظیم فرود آورد. قنات یکی از دستاوردهای مهندسان ایرانی است که با گذشت زمان، سودمندی و فواید خود را بیش از پیش عیان می‌سازد. قرن‌ها و هزاره‌ها از اختراع اولین کاریز در ایران می‌گذرد. راهکارهای جدید برای مبارزه با کم آبی و در عین حال آسیب کمتر به محیط زیست ارائه شده است. اما کاریز همچنان بهترین راه حل برای سازگاری با شرایط اقلیمی بسیاری از مناطق کویری ایران است.

عکس هوایی قنات
عکس هوایی قنات

قنات چیست؟

کاریز یا قنات به مجموعه‌ای از چند چاه گفته می‌شود که توسط یک کانال به یکدیگر متصل شده‌اند. این کانال در انتهای مسیر خود به سطح زمین می‌رسد و آب از این طریق از عمق خاک به سطح آن راه می‌یابد.

مبانی قنات
مبانی قنات

ساختمان قنات های ایران از چه اجزایی تشکیل یافته است؟

قنات از یک مادر چاه، چندین چاه به نام میله، یک کانال با عنوان کوره و یک دهانه یا خروجی آب تشکیل شده است. به دهانه، مظهر یا هرنج قنات گفته می‌شود. انتهای کاریز را نیز پیشکار قنات می‌نامند. همچنین به بخش‌های خشک و بی‌آب، خشکه کار و به قسمت‌های دارای آب، آبده گویند. اجزا قنات در گویش‌های مختلف، ممکن است با نام‌های گوناگون خوانده شوند. اما آنچه در زبان فارسی معیار ثبت شده، همان هرنج (مظهر)، کوره، میله و مادر چاه است.

استادکار قنات
استادکار قنات

اهمیت قنات های ایران در کشاورزی

با توجه به اینکه بیشتر مساحت ایران را مناطق خشک و کم آب فراگرفته است، از گذشته‌های بسیار دور ایرانیان همواره با مشکل کم آبی برای زراعت و دامپروری روبه‌رو بودند. از این رو با ایجاد کاریز، آب را از منطقه پرآب به نقطه مناسب کشت منتقل می‌کردند. بدین شکل آب از دل زمین به سمت مورد دلخواه هدایت می‌شد و همیشه در دسترس قرار داشت.

مسیر آب قنات
مسیر آب قنات

چگونگی حفر قنات های ایران

برای ایجاد یک کاریز، ابتدا از دهانه یا هرنچ قنات شروع به حفر کوره می‌کنند. پس از اینکه مقداری از کوره، شکل گرفت، میله‌های اولیه که تعدادی چاه خشک هستند، حفر می‌شوند. این میله‌ها علاوه بر اینکه برای خروج نخاله‌های حاصل از حفاری استفاده می‌شوند، عمل مهم جریان هوا در کوره را نیز بر عهده دارند. زیرا بدون وجود جریان هوا، امکان مرگ مقنی وجود دارد. میله‌ها در فواصل مساوی ایجاد می‌شوند.

عکس چاه قنات
عکس چاه قنات

سپس حفاری کوره ادامه پیدا می‌کند تا به پیشکار قنات و مادر چاه منتهی گردد. شیب کوره باید به صورتی باشد تا آب به راحتی در آن جریان یافته و به سمت دهانه حرکت کند. از این رو کاریز را در اطراف کوه و دامنه‌ها احداث می‌کنند تا زمین به صورت طبیعی دارای شیب باشد. وسایل حفر قنات و تمام اشیا قدیمی مرتبط با قنات را می‌توان در خانه تاریخی کلاهدوز یا همان موزه آب یزد مشاهده کرد.

ابزارهای حفر قنات
ابزارهای حفر قنات

تفاوت چاه و قنات

شاید این سوال برای بسیاری از افراد ایجاد شود که کاریز با چاه چه فرقی دارد؟ در پاسخ به این پرسش ابتدا باید به چند مورد اشاره کرد. به طور کلی تفاوت قنات و چاه در نحوه ساخت، کاربرد و طرز کار است. نحوه ساخت قنات همان طور که بیان شد، از سطح زمین یا دهانه کاریز به سوی مادر چاه است. در این مسیر تعدادی میله نیز حفر می‌شود. اما در ساخت چاه تنها یک استوانه به صورت عمودی از سطح خاک، گود برداری می‌شود تا در عمق مناسب به آب برسد.

از جنبه کاربرد نیز باید گفت چاه برای دستیابی به آب موجود در عمق زمین در یک نقطه مشخص حفر می‌شود. اما کاریز، آب یک چاه اولیه یا همان مادر چاه را به مناطق بی آب منتقل کرده و سبب سیراب شدن چاه‌های خشک متصل به کوره می‌گردد. از این رو با چاه نمی‌توان آب یک منطقه را به نقطه‌ای دیگر انتقال داد. در حالی که با کاریز این امر محقق می‌شود.

تفاوت سوم نیز در طرز کار چاه و کاریز است. بسیاری مواقع آب چاه با دستگاه‌های مکنده آب به سطح زمین می‌رسد. در حالی که آب قنات با استفاده از شیب طبیعی کوره و بدون صرف انرژی و هزینه‌های زیاد، از عمق به سطح می‌آید.

چاه قنات
چاه قنات

طرز کار قنات های ایران

آب کاریز در اثر نیروی جاذبه زمین از جای بلندتر به جای پست‌تر جریان می‌یابد. برای این منظور باید بین هرنج قنات و مادر چاه، اختلاف ارتفاع وجود داشته باشد.

تاریخچه ایجاد قنات های ایران

گویا قنات ابتدا برای تسهیل در استخراج از معادن مختلف به کار می‌رفته است. به این شکل که هر گاه در مسیر حفر معدن، آبی وجود داشت، با ایجاد قنات، آب خارج شده و دسترسی به کانی مورد نظر ممکن می‌شد. به مرور قنات در مناطق گوناگون برای انتقال آب و آبیاری مزارع کاربرد یافت. گفته می‌شود قدمت ساخت قنات در ایران به 3800 سال قبل بازمی‌گردد.

مسیر قنات
مسیر قنات

قدیمی ترین قنات دنیا

از بین کاریزهای موجود در ایران، باید در استان خراسان رضوی به دنبال قدیمی‌ترین قنات ایران و جهان بود. قنات قصبه یا کاریز گناباد با داشتن قدمتی بیش از 2500 سال، عنوان قدیمی ترین قنات دنیا را به خود اختصاص داده است. این قنات هنوز فعال است و تنها تامین کننده آب گناباد محسوب می‌شود.

خانه مورچه، شباهت با قنات...
خانه مورچه، شباهت با قنات…

طولانی ترین قنات ایران

کاریز زارچ از استان یزد عنوان طولانی‌ترین قنات ایران را از آن خود کرده است. این قنات بیش از 71 کیلومتر طول دارد. البته اعداد مختلفی برای طول این کاریز درج شده است.

قنات زارچ یزد
قنات زارچ یزد

بیشترین تعداد قنات در کدام حوضه آبریز ایران است؟

بخش‌های مرکزی و شرقی کشور بیشترین تعداد از قنات های ایران را در خود جای داده‌اند. در بین استان های ایران، استان‌های سیستان و بلوچستان، خراسان شمالی، خراسان جنوبی، خراسان رضوی، یزد، اصفهان، کرمان، سمنان و استان مرکزی بالاترین تعداد قنات را به نام خود ثبت کرده‌اند. همچنین شهرستان بم با 35 درصد استخراج آب‌های زیرزمینی با کاریز، بالاترین میزان بهره برداری از قنات را به خود اختصاص داده است. قنات‌های این شهر بسیار پرآب است.

استاد حسین هاتمی یکی از قنات کنان اردکانی
استاد حسین هاتمی یکی از قنات کنان اردکانی

فنجان؛ واحد اندازه گیری آب قنات های ایران

دبی واحدی است که برای اندازه‌گیری آب رودخانه استفاده می‌شود. اما برای آب قنات در گذشته‌های دور، واحدی به نام فنجان در نظر گرفته شده بود. برای این منظور یک ظرف مسی مخصوص که در کف آن سوراخی وجود داشت، را بر روی آب قنات قرار داده و مدت زمان پر شدن ظرف و غرق شدن آن را ثبت می‌کردند. برای تقسیم آب نیز از همین روش استفاده می‌شد و به آن تقسیم فنجانی می‌گفتند. مسئول تقسیم آب را نیز میرآب می‌نامیدند.

چراغ کارپیت، وسیله روشنایی قنات ها
چراغ کارپیت، وسیله روشنایی قنات ها

انواع قنات های ایران

ایران بیش از 37 هزار قنات فعال دارد. این قنات‌ها سالانه 7 میلیارد متر مکعب معادل 10 درصد آب‌های زیرزمینی استخراج شده ایران را از عمق زمین خارج می‌کنند. این کاریزها در عین شباهت، تفاوت‌هایی نیز با یکدیگر دارند. متخصصان این امر تفاوت‌هایی در سازه و روش ساخت را بیان کرده‌اند. برخی معتقدند قنات های استان یزد از نظر سازه، بسیار متنوع‌تر از قنات های ایران در سایر نقاط کشور است. سازه‌های مختلف کاریز با عنوان‌های اشترگلو، پایاب، آسیاب آبی و پل‌های آب‌بر نامیده می‌شوند.

به طور کلی می‌توان قنات های ایران را به سه دسته تقسیم کرد:

– قنات ساده: که از یک تونل و میله‌های متعدد به وجود آمده است.
– قنات دو طبقه: تنها نمونه این نوع از کاریز، قنات مون اردستان است که از دو قنات موازی در دو عمق متفاوت ساخته شده است.
– قنات‌ منشعب از رودخانه: این نوع از قنات‌ها انشعابی از رودخانه هستند. در شهرهای رامهرمز، شوشتر و شهداد این گونه از قنات، همانند یک تونل آب رودخانه را به سوی اراضی کشاورزی هدایت می‌کند.

11 رشته از قنات های ایران که ثبت جهانی شده‌اند

تاکنون بسیاری از آثار باستانی و بناهای تاریخی ایران در میراث جهانی یونسکو ثبت گشته‌اند. از این آثار می‌توان به چغازنبیل، میدان نقش جهان اصفهان، تخت جمشید، تخت سلیمان، ارگ بم، پاسارگاد، سلطانیه، بیستون، مجموعه کلیساهای آذربایجان، سازه‌های تاریخی و آبی شوشتر، بازار تبریز، بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، مجموعه باغ‌های ایرانی، گنبد قابوس، مسجد جامع اصفهان، کاخ گلستان، شهر سوخته، محوطه باستانی شوش و میمند اشاره کرد. در سال 2016 نیز کمیته میراث جهانی یونسکو، یازده قنات از قنات های ایران را به عنوان آثار ارزشمند میراث کشاورزی در پرونده‌ای به نام قنات ایرانی ثبت جهانی کرد. در ادامه به این فهرست نگاهی گذرا خواهیم داشت.

سازه های ساخت قنات
سازه های ساخت قنات
  • قنات قصبه گناباد

تنها قنات ثبت شده از استان خراسان رضوی، قنات قصبه است که همان طور که اشاره شد، قدیمی ترین قنات ایران و جهان و عمیق‌ترین کاریز ایران است. این کاریز به طول 70 کیلومتر کشیده شده است. عمیق ترین مادر چاه قنات قصبه حدود 350 تا 400 متر عمق دارد. این کاریز دو شاخه دارد تا در صورت ریزش سقف، جریان آب قطع نشود. همچنین در مسیر این کاریز 470 حلقه چاه حفر شده است. دالان‌های گنبدی شکل این کاریز از دیدنی های گناباد به شمار می‌آید.

  • جوپار کرمان

گوهرریز نام قناتی 750 ساله در جوپار استان کرمان است. این کاریز در دوران صفویه ساخته شد. گوهرریز تنها با 5/3 کیلومتر طول، 330 هکتار زمین کشاورزی را آبیاری می‌کند.

بلده فردوس

این کاریز در استان خراسان جنوبی قرار دارد. بلده یک مجموعه پیچیده از 15 رشته قنات و 2 چشمه است که از 2 هزار سال پیش بر جای مانده است. این قنات 35 کیلومتری بیش از 2 هزار هکتار زمین کشاورزی را آبیاری می‌کند. 1800 باغ از آب این کاریز بهره می‌برند. شگفتی این کاریز در این است که آب‌های سطحی منطقه‌ای کویری را همچون یک شبکه جمع آوری کرده تا نیاز کشاورزی فردوس را برآورده ‌کند.

  • زارچ یزد

همان طور که اشاره شد، قنات زارچ طولانی ترین قنات ایران و جهان است. این کاریز در عمق 23 متری زمین، مسیری طولانی را می‌پیماید. زارچ که یادگاری از دوره ساسانیان است، دارای 3 سرشاخه به نام‌های شور، شیرین و ابراهیم خویدکی است. اکنون تنها شاخه شور فعالیت دارد. دو شاخه دیگر خشک شده‌اند. مسیر این کاریز از روستای فهرج آغاز می‌شود. بعد از گذر از چند روستا وارد شهر یزد شده و در انتها به زارچ می‌رسد.

مسجد جامع یزد در کنار زارچ ساخته شد تا از آب قنات برای وضو گرفتن نمازگزاران استفاده شود. پایاب مسجد، دارای 60 پله است. یعنی اگر فردی از مسجد جامع قصد ورود به قنات را داشته باشد، بایستی 60 پله را پایین رفته تا به آب دسترسی پیدا کند. موزه آب یزد نیز با داشتن پایاب اختصاصی به کاریز زارچ راه دارد. این کاریز به دلیل مسیر طولانی و پیچیدگی‌های ساخت آن از شاهکارهای مهندسی ایران باستان خوانده می‌شود.

  • آسیاب آبی میرزا نصرالله و قنات حسن آباد مهریز

شهرستان مهریز واقع در استان یزد مکان قرارگیری قنات حسن آباد و آسیاب آبی میرزا نصرالله است. آب این قنات با گذر از باغ پهلوان پور یکی از باغ های ایرانی، به روستاهای دهنو، مریم آباد و حسن آباد می‌رسد. این قنات و آسیاب کنار آن 700 سال قدمت دارند. در کانال‌های قنات حسن آباد لایه‌های گچ و نمک رسوب نمی‌کند و آب آن فاقد املاحی چون کلسیم و منیزیم است.

مون در اردستان

هر یک از قنات های ایران ویژگی‌های خاص خود را دارند. مون نیز با ساختار دو طبقه خود از سایر قنات‌ها متمایز می‌شود. به گونه‌ای که مون به تنها قنات دو طبقه جهان شهرت یافته است. این دو قنات در دو عمق متفاوت ساخته شده و مادرچاه و مظهر جداگانه‌ای دارند. آب دو قنات هیچ اختلاطی با یکدیگر ندارند. جزئیاتی که در ساخت این دو کاریز رعایت شده، آن را به یک شگفتی در مهندسی تبدیل کرده است. کاریز مون در شهرستان اردستان از استان اصفهان جریان دارد.

  • وزوان

استان اصفهان کاریزهای باستانی متعددی را در خود جای داده است. یکی از این کاریزها در نزدیکی شهر وزوان قرار دارد. ویژگی منحصر به فرد کاریز وزوان در این است که در بالادست این قنات سدی قرار گرفته که در طول مدت زمستان آب را ذخیره می‌کند. بعد از باز شدن دریچه‌های سد، به صورت خودجوش آب وارد قنات شده و جریان می‌یابد. این کاریز تنها 1800 متر طول داشته و مادرچاه آن نیز 18 متر عمق دارد.

  • مزدآباد اصفهان

شهرستان میمه از قناتی باستانی به نام مزدآباد برای آبیاری مزارع سود می‌برد. این کاریز 18 کیلومتری از دو قنات آب سرد و گرم تشکیل شده است. از جذابیت‌های معماری این کاریز، وجود 3 سد زیرزمینی است. یکی از این سدها، ارتفاعی 9 متری دارد. کاربرد آب بند برای این بوده تا در زمستان آب را ذخیره کند. با آغاز تابستان و کاهش منابع آب زیرزمینی، از آب پشت این سدها استفاده می‌شد. شکل ساخت این کاریز و روش ذخیره سازی آب، نشان از درایت و هوشمندی سازندگان آن دارد. قنات مزدآباد یکی از پرآب ترین قنات های ایران نامیده می‌شود.

ابراهیم آباد اراک

کوهستان هفتاد قله منبع تامین کننده آب قنات ابراهیم آباد اراک است. این قنات بعد از 11 کیلومتر در روستای ابراهیم آباد به پایان می‌رسد. در طول مسیر قنات، 350 میله حفر شده است. مادرچاه عمقی در حدود 110 متر دارد. با توجه به قدیمی بودن قنات و کوهستانی بودن منطقه، باید اذعان داشت ساخت این کاریز با مهارت و ریزه‌کاری‌های شگفت آوری همراه بوده است. این قنات حدود 100 هکتار زمین زراعی را آبیاری می‌کند.

  • اکبرآباد و قاسم آباد در بروات بم

قنات‌های دوقلوی اکبرآباد و قاسم آباد در شهر بروات از توابع بم، از دیگر قنات های ایران هستند که به ثبت جهانی رسیده‌اند. مادر چاه‌های این دو کاریز تنها 100 متر با یکدیگر فاصله دارند. همچنین مسیر این دو و مظهر آنها در باغشهر نیز در کنار یکدیگر قرار گرفته است. عمر تقریبا 200 ساله کاریزهای دوقلو بروات، آنها را به جوان‌ترین کاریزهای فهرست قنات های ایران که ثبت جهانی شدند، تبدیل کرده است. پرآب بودن، جوانی و دوقلو بودن سبب کسب این امتیاز برای این دو قنات شد. این دو قنات برای آبیاری نخلستان‌های مشهور بم مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرند. قنات پاکم بم نیز یکی دیگر از کاریزهای مهم شهرستان بم است که با قدمتی دیرینه برای امور زراعی استفاده می‌شود. به طور کلی قنات های استان کرمان، بخشی مهمی از کشاورزی این استان را تامین می‌کنند.

سایر قنات های ایران

علاوه بر 11 قناتی که به ثبت جهانی رسیده‌اند، سایر قنات های ایران نیز برای علاقمندان به گشت تاریخی در ایران می‌تواند مقصد جالب توجهی باشد. در ادامه این مقاله به چند نمونه از این موارد به تفکیک استان نگاهی خواهیم داشت.

قنات های یزد

قنات های ایران در استان یزد، نه تنها در بقاء مزارع نقش دارند، بلکه جایگاه ویژه‌ای در تداوم زندگی شهری نیز دارند. در شهر یزد قنات‌ها علاوه بر تامین آب شرب ساکنین، در تلطیف و خنک کردن دما نیز موثر هستند. از گذشته بادگیرها را بر روی مسیر قنات می‌ساختند تا هوای خنک کانال قنات وارد خانه و بادگیرها شود. بدین ترتیب در تابستان و گرمای جانفرسای کویر، افراد از هوای خنک برخاسته از قنات بهره می‌بردند.

از قنات های استان یزد علاوه بر زارچ و حسن آباد، باید به موارد دیگری چون قنات های صدرآباد، زردگ، عیش آباد، قاسم آباد، زین آباد، قطب آباد، جعفرخان و علی آباد در اردکان، قنات اهرستان، غیاث آباد پشتکوه و دولت آباد مهریز اشاره کرد.

قنات بهاءالدین اردکان

یکی از کاریز‌های معروف اردکان، قنات بهاء الدین است. این قنات با طول 695 متر در نزدیکی آثار تاریخی شهر جریان دارد. گنجینه قنات اردکان یا خانه تقدیری، با پایابی اختصاصی به این کاریز راه دارد. در خانه تقدیری که یکی از خانه های تاریخی ایران به حساب می‌آید، امکان دسترسی به قنات قدیمی اردکان و آشنایی با موضوعات مرتبط با کاریز وجود دارد. اطلاعات بیشتر درباره خانه تقدیری را در این پست مطالعه کنید. آب انبار آخوند، خانه طبایی و خانه مظلوم نیز از دیگر آثار تاریخی اردکان هستند که در مسیر قنات بهاءالدین قرار دارند.

قنات های اصفهان

استان اصفهان به عنوان یکی از استان های مرکزی ایران، بهره وافری از قنات برده است. 2800 رشته قنات، از سرمایه‌های کشاورزی و آبی این استان محسوب می‌شود. به جز سه قنات مشهور استان اصفهان که ثبت جهانی شده‌اند، کاریزهای شناخته شده دیگری نیز در این منطقه وجود دارد. به عنوان نمونه قنات‌های موغان، فضل آباد، معصوم آباد و فیض آباد در شهرضا، قنات‌های کهنو، گلستانه، چاه سرخ، وژه، همت آباد و مبارکه همچنان فعال هستند. شهرضا به دلیل دارا بودن تعداد بالای کاریز، به شهر قنات شهرت یافته است.

قنات های خوزستان

استان خوزستان نیز در شهرهای خود مانند رامهرمز و شوشتر تعدادی از قنات های ایران را در خود جای داده است. همچنین شهرستان دزفول دارای کاریزهایی باستانی همچون مومنون یا چوقابافان است. گفته می‌شود قدمت این قنات‌ها به دوره هخامنشیان بازمی‌گردد.

قنات های فارس

قنات های ایران در استان فارس نیز حضور پررنگی در رونق کشاورزی و گسترش شهرها داشته‌اند. شهرهای آباده، بوانات و خرم بید بیشترین تعداد کاریز را ثبت کرده‌اند. شهر شیراز نیز دارای 98 رشته قنات است که یکی از معروفترین آنها قنات حوض ماهی است که آب باغ دلگشا و حوض آرامگاه سعدی را تامین می‌کند. در سال 1397 در نزدیکی روستایی از توابع داراب یک قنات باستانی کشف شد که بر روی میله‌ها و مظهر آن سالیان درازی پوشیده شده بود. به نظر می‌رسد این قنات از دوره اشکانیان بر جای مانده باشد.

قنات اکبر آباد فسا

به گفته برخی کارشناسان پرآب ترین کاریز بین قنات های ایران را باید قنات اکبرآباد فسا دانست. فسا تعداد زیادی کاریز را در خود جای داده است. قنات اکبرآباد با 10 کیلومتر طول کانال و مادرچاهی با عمق 30 متری، از مهمترین کاریزهای فسا و استان فارس به حساب می‌آید.

قنات های تهران

هر چند قنات های استان تهران از لحاظ قدمت و پیچیدگی، با شاهکارهای ایرانیان در استان‌های خراسان و یزد قابل رقابت نیستند، اما با این حال می‌توان در فهرست دیدنی های تهران، قنات‌های این استان را نیز گنجاند. گفته می‌شود در حدود 572 رشته قنات در دوره‌های مختلف در تهران وجود داشته است. تا سال 1334، 29 قنات در تهران به صورت فعال، تامین آب شهر را بر عهده داشتند. با گذشت زمان، حفر زمین برای مترو و سایر تاسیسات شهری و همین طور ساخت و سازهای بی‌رویه، مسیر کاریزها مسدود شد. در سال‌های اخیر شهرداری تهران اقدام به مرمت و احیا تعدادی از قنات های تهران کرد. اکنون از آب این قنات‌ها برای آبیاری بوستان‌هایی مانند آب و آتش و قیطریه استفاده می‌شود.

معایب و نواقص قنات های ایران

کاریز مانند بسیاری از دست ساخته‌های بشری با محدودیت‌ها و معایبی روبه‌رو است. یکی از مهم‌ترین این نواقص را باید در منطقه ساخت قنات جستجو کرد. به این معنا که قنات را در هر منطقه و با هر شرایطی نمی‌توان ساخت. به عنوان نمونه، قنات در مناطقی با شیب کم و زمین‌های ماسه‌ای کاربردی ندارد. زیرا در چنین مناطقی، آب در کاریز نمی‌تواند جریان پیدا کند.
نقیصه دوم، نیاز متناوب کاریز به لایروبی است. گاه هزینه مورد نیاز برای لایروبی یک قنات، به قدری است که صرفه اقتصادی ندارد و بدین شکل یک قنات دیگر مورد استفاده قرار نمی‌گیرد تا خشک شود.
محدودیت بعدی نیز، وابستگی قنات به تغییرات آب‌های زیرزمینی است. در صورت بروز تغییراتی چون خشک شدن مادر چاه و خشکسالی، قنات کاربرد خود را از دست خواهد داد.

وضعیت قنات های ایران در حال حاضر

با حفر چاه‌های عمیق و نیمه عمیق که هر ساله با مجوز قانونی صورت می‌گیرد، قنات ‌های ایران در خطر نابودی قرار گرفته‌اند. گفته می‌شود حدود 51 هزار رشته قنات در ایران شناسایی شده است. این در حالی است که تعداد قنات‌های فعال بیش از 36 هزار، اعلام می‌شود. به این ترتیب در حدود 15 هزار قنات در حالت غیر فعال و یا خشک قرار دارند. این ارقام را باید هشداری برای منابع آبی کشور و کشاورزی تلقی کرد. با توجه به ارزش قنات و کم هزینه بودن دسترسی به آب به نسبت چاه، احیا کاریز امری است که باید بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد.

راهکارهایی برای احیا قنات های ایران

برای آن دسته از قنات های ایران که هم اکنون غیرفعال و یا رو به زوال هستند، می‌توان تدابیری جهت احیا اتخاذ کرد. به همین منظور راهکارهایی چون لایروبی، مرمت، جلوگیری از ساخت و ساز در حریم قنات و خودداری از حفر چاه در اطراف حوضه آبریز قنات، ممکن است سودمند باشد.

ابزار ساخت قنات
ابزار ساخت قنات

عکس‌های این مطلب را جناب آقای محمد علی هاتفی و جناب آقای دکتر فرزین اشراقی عزیز ثبت نموده‌اند.

قاب ایران سفر

قنات زارچ یزد
شهر یزدقنات های ایران

قنات زارچ یزد

قنات زارچ یزد از طولانی ترین قنات های ایران و جهان از جاهای دیدنی یزد است. در ادامه به معرفی، معماری، تاریخچه و آدرس قنات زارچ یزد می‌پردازیم.