بازارهای ایران

بازارهای ایران به عنوان فضایی برای تولید، فروش و عرضه کالاها محسوب می‌شوند، همچنین محل تجمع و مسیری ارتباطی نیز به شمار می‌­رود. در این مقاله به بیان کلیات بازار های ایران، معرفی بخش­های مختلف اعم از سرا، حجره، تیمچه، قیصریه، تاریخچه در دوران مختلف و معرفی بازار های سنتی ایران می­‌پردازیم.

کلیات بازارهای ایران

واژه بازار، واژه­ای فارسی بوده و کلمه­ی بازارگان (بازرگان) از این واژه حاصل می‌شود. جالب است بدانید که این واژه به دلیل تجارت افراد ایرانی با پرتغالی­‌ها، وارد زبان پرتغالی شده و سپس به فرانسه و انگلیس منتقل گردید. به همین دلیل این کشورها نیز به محل خرید و فروش کالا، بازار می‌­گویند.

بازارها از جمله جذاب­ترین مکان‌هایی هستند که در سفر به هر شهری می‌­توان از آنها دیدن نمود. بازارهای زیبای سنتی، جایی برای پیدا کردن سوغاتی­‌های خاص و مایحتاج روزانه است. اما علاوه بر خرید، مکانی برای شناخت بیشتر اقوام ایران و سنت­‌های دیرینه‌­ی ایران نیز می‌­باشد.

بازارها و مراکز خرید سیر تحولی و تکاملی پیچیده­ای را در طول چندین هزار سال طی کرده و از مراکز اصلی سیاسی و اجتماعی محسوب می­‌شود.

این اماکن علاوه بر داشتن کاربرد اقتصادی و تجاری در زمینه­‌های مختلف اعم از سیاسی، اجتماعی و مذهبی نقش مهمی داشته است. بازارها، اماکن مذهی و مساجد ایران از جمله بخش‌­های مهم در کشورمان محسوب شده و در قسمت مرکزی بافت شهری قرار داشتند.

شهرهای مختلف کشورمان، بازارهای پیچ در پیچ و طولانی را در دل خود جای داده­اند و یکی از جاهای پر رفت و آمد می­‌باشد. در این مقاله به صورت مفصل در بازارها را مورد بررسی قرار می­‌دهیم.

شناخت قسمت­‌های مختلف بازارهای ایران

نام بازار، در زبان پهلوی به نام «واکار» و «وازار» اطلاق می­‌گشت. که به معنای اجتماع و داد و ستد بود. بازارها دارای تمدنی چند هزار ساله در جهان هستند. با توجه به اطلاعات به ثبت رسیده در منابع تاریخی، بازارهای دائمی در اواخر قرن یکم میلادی ساخته شدند.

در بازارهای دائمی، هر راسته اصلی (یا در مواردی راسته فرعی) برای اشتغال یک صنف در نظر گرفته شد. و برای داد و ستد یک نوع از کالا تخصیص یافت. البته لازم به ذکر است که پیشینه‌­ی راسته‌های تخصصی در بازارهای ایران و عربستان، به پیش از اسلام مربوط می­‌شود.

اهمیت بازار در شهرها

مسجد جامع و بازار جزو بخش‌­های مهم بافت شهری محسوب می‌­شدند. و به همین دلیل در مرکز شهر قرار داشتند. بازارها و مراکز خرید ایران در قدیم معمولا با راه­‌های ارتباطی، دروازه اصلی شهر، مسجد جامع و همچین میدان اصلی شهر در ارتباط بوده و به آن­ها راه داشته است.

با به وجود آمدن بازار، نیازهای جدید ایجاد شده که معماران فضاها و بناهایی را برای آن­ها در نظر گرفتند. از جمله این فضاها و بناها می­‌توان به خان، تیمچه، خانبار، ضرابخانه، آب انبار، حمام، قهوه خانه، مسجد، حسینیه، کارگاه‌­های تولیدی و خدماتی اشاره نمود.

بخش های مختلف بازارهای ایران

در ادامه به معرفی بخش‌­های تشکیل دهنده بازار می­‌پردازیم.

راسته اصلی بازار

اگر تا به حال به بازارهای تاریخی ایران سری زده باشید، متوجه می‌­شوید که به شکل خطی هستند و در امتداد آن، مهم­ترین راه­‌ها و معابر قرار گرفته‌­اند. راسته بازار، دارای طرحی ساده بوده که در دو طرف آن دکان‌­هایی قرار دارند.

تعداد زیادی از بازارها به تدریج توسعه یافتند و به با توجه به همین موضوع، امتداد این نوع از بازارها به صورت غیر مستقیم می‌­باشد. اندکی از بازارها توسط افراد خیرخواه و یا حاکمان ساخته شده و دارای شکلی صاف و مستقیم است.

در امتداد راسته­‌ی بازاهای ایران، اصناف گوناگونی فعالیت داشته و باید متذکر شویم که هر صنف در بخش خاصی از راسته جای می­‌گرفت.

راسته اصلی بازار در شهرهای بزرگ، به صورت چندتایی بودند، بدین صورت که چندین راسته به صورت موازی یا متقاطع نسبت به یکدیگر قرار داشتند.

راسته فرعی بازار

به راسته فرعی، رسته نیز گفته می­‌شود. در شهرهای کوچک، بازارها تنها از راسته اصلی تشکیل شده‌­اند‌. اما بازارها در شهرهای بزرگ، علاوه بر راسته اصلی، راسته­های فرعی زیادی دارد. نحوه قرارگیری راسته فرعی نسبت به راسته­ اصلی به شکل موازی و یا عمودی است.

تعداد راسته­‌های فرعی هر بازار، به میزان رونق اقتصادی آن بستگی داشت. هر کدام از اصناف در یکی از راسته‌های فرعی حضور داشتند و کالای خاصی را به مردم ارائه می­‌دادند.

دالان

فضای ارتباطی در معماری است که نقش رابط بین فضای بیرونی یا فضای درونی و یا تنها رابط بین فضای درونی را در بازارهای ایران ایفا می‌­کند. دالان معمولا به صورت کوچه و یا راسته­‌ای فرعی و کوچک می‌­باشد، که یک سمت آن به کاروانسرا و سمت دیگر به یک راسته محدود می­‌گردد.

دالان تقریبا در تمامی بازارهای ایران به چشم می‌­خورد، بازار تهران از تعداد زیادی دالان تشکیل شده است.

سرا

نام دیگر آن خان می‌­باشد، که نوعی تجارت خانه محسوب می­‌گردد. در این قسمت از بازار جنس دریافت می­‌شد و در جاهای مختلفی پخش آن صورت می‌گرفت. از سراهای معروف بین بازارهای ایران می­‌توان سرای گنجعلی خان در کرمان و سرای وزیر در تبریز را نام برد.

خانبار

نام دیگر آن کالَنبار بوده که محلی برای انبار جنس و یا کار کردن بر روی محصولات و یا جنس محسوب می­‌گشت. هنگامی که وسایلی توسط چهارپایان به بازار انتقال می‌­یافت، در فضاهایی به نام خانبار قرار می­‌گرفت. لازم به ذکر است، که محل قرارگیری خانبار در پشت سرا بوده و در آن کارگاه‌­هایی نیز قرار داشت.

قیصریه

در این قسمت از بازارها، صنعتگرانی ظریف کار مشغول به فعالیت بودند که از جمله آن می­‌توان به زرگران، سوزن دوزان و گوهریان اشاره نمود. قیصریه فضایی درب دار بوده و دارای محیطی خلوت است که به افراد می­‌توانستند در این محیط به انجام کارهای هنری بپردازند.

قزوین، شیراز، کرمان و اصفهان دارای زیباترین قیصریه در بین بازارهای ایران هستند.

چهارسو

چهارسو به محل تلاقی دو راسته اصلی بازار اطلاق می­‌شود، چهارسو به دلیل برخورد دو راسته و موقعیت ارتباطی آن، از اهمیت تجاری بالایی برخوردار است. ممکن است در برخی از مناطق ایران، چهارسو را چهار سوق نیز بنامند، این نامگذاری به پیروی از واژه عربی سوق به معنای بازار می­‌باشد.

شهرهای اصفهان، تهران، لار، کرمان و بخارا دارای چهارسوی بزرگ و مثال زدنی در بین بازارهای ایران هستند.

میدان

مراکز خرید در ایران با یک میدان شهری مرتبط بودند، این میدان معمولا در کنار و یا امتداد آن قرار می­‌گرفت. به طور مثال بازار اصفهان با دو میدان به نام­‌های سبزه میدان و میدان نقش جهان مرتبط می‌باشد، یا میدان گنجعلی خان که در کنار قسمتی از بازار کرمان قرار گرفته است.

جلوخان

فضایی است که به عنوان فضای ورودی، مکث و یا تجمع کاربرد داشته است، این فضای شهری، یک فضای ارتباطی مانند میدانچه بوده که از 3 یا 4 سمت محصور شده است.

جلوخان مسجد امام در بازار تهران، جلوخان مسجد النبی در بازار قزوین و جلوخان سردر قیصریه در بازار اصفهان از جمله مثال­‌هایی است که می­‌توان برای جلوخان بازارها در ایران ذکر نمود.

حجره

حجره یا دکان، کوچک­ترین جزء از فضای بازار است. هنگامی که حجره­‌ها به صورت خطی در کنار یکدیگر قرار بگیرند، راسته را تشکیل می­‌دهند.

ابعاد حجره­‌ها با یکدیگر تفاوت دارد و معمولا دارای اندازه‌­ی 10 تا 25 متر مربعی است. حجره­‌ها اغلب به دو صورت هستند، یا در قسمت هم سطح و یا در طبقه فوقانی قرار گرفته‌­اند.

حجره‌­هایی که در قسمت همکف هستند، محل عرضه­‌ی کالا به مردم بوده اما حجره­‌هایی که در طبقه‌­ی فوقانی قرار گرفته‌­اند، کاربردی مانند دفتر کار، کارگاه و یا فضای اداری تجارتخانه دارند.

در برخی از بازارها، حجره­‌ها در حدود 75 سانتی متر از سطح معبر فاصله داشتند، این در صورتی بود که در زیر حجره انبار قرار می­‌گرفت. برخی دیگر از حجره‌­ها که در آن پیشه وران کالایی را تولید و سپس عرضه می­‌کردند، سطح آن کمی از همکف پایین‌­تر قرار داشت. مشاغلی مانند آهنگری، مسگری و نجاری از جمله افرادی بودند که سطح حجره در پایین­تر از سطح معبر قرار می­‌گرفت.

در حجره علاوه بر فضای اصلی که کالا به مشتری عرضه می­‌شوند، فضایی به نام صندوقخانه نیز وجود دارد. این فضا در قسمت انتهایی حجره قرار داشته و عموما با دیواری از فضای اصلی جدا می­‌شود.

تیمچه

این قسمت در بازارها و مراکز خرید سنتی ایران قدمت کمتری داشته و به همین دلیل تکامل بیشتری در آن به چشم می­‌خورد. تیمچه فضایی گسترده و سرپوشیده است که اغلب دارای طرح هشت ضلعی می‌­باشد. تیمچه 2 یا 3 طبقه ساخته می‌­شود و دور تا دور آن حجره­‌هایی قرار دارد.

فضای وسیع مرکزی و گسترده­‌ی تیمچه دارای طاق و گنبدهای مسقف هستند، که با کاربندی و مقرنس­‌های چشم نواز، فضای خارق العاده­ای را ایجاد می‌­نماید. تیمچه بزرگ قم و تیمچه­‌ی امینی در کاشان از جمله مثال­هایی هستند که می‌‌توان آن­ها را برای بازدید معرفی کرد.

تاریخچه بازارهای ایران

ایران دوره­‌های سیاسی و اجتماعی مختلفی را از دوران هخامنشیان، ساسانیان و بعد از اسلام شاهد بوده که نقش مهمی بر بازارها ایفا کرده است.

پیشرفت­‌های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در کشورمان، سبب تغییر در معماری و بهره­مندی اصناف مختلف در بازارهای سنتی ایران می­‌گشت. البته آنچه از بازارهای قدیمی ایران برجای مانده است مربوط به حکمرانی صفویان به بعد می­‌باشد.

در دوران صفویه، شهرهای بزرگی مانند تبریز، اصفهان، قزوین و شیراز وجود داشته است و با اندکی تأمل در می­‌یابید که بازارهای این شهرها نیز همچنان دارای اهمیت فراوانی هستند.

نحوه شکل گیری بازار

تاریخچه­ بازار در ایران با شکل گیری شهرنشینی آغاز می­‌شود و مربوط به 10 هزار سال گذشته می­‌باشد. زمان فعالیت بازار در ایران، مربوط به تولید و ارائه محصول توسط انسان است که در طی آن بتوانند محصولات را مبادله کند.

بر اساس بررسی­‌های صورت گرفته، سکونت­‌گاه‌­هایی که اقتصاد آن وابسته به محصولات کشاورزی و دامداری بود و به مرحله‌­ای از شهرنشینی رسیده، منطقه‌ای در نزدیکی کرمانشاه است که پیشینه­ی آن به 9000 سال قبل در ایران می­رسد.

شکل گیری اولین بازارها مربوط به داد و ستد محصولات بوده و به همین دلیل فضای بازی را در مجاورت روستاها برای انجام آن در نظر گرفتند. ابتدا فصولی را برای آن اختصاص دادند، اما رفته رفته روزهایی از هفته را برای داد و ستد تعیین نمودند.

با توسعه شهرنشینی و مبادلات، ساختار بازارها در ایران دچار تغییر و تحولی شده و روند تکاملی را پیش گرفت. از حالت موقت به وضعیتی دائمی و ثابت تبدیل شد و سرپناهی ثابت برای ایجاد بازار ساختند.

تمدن عیلامی، از جمله کهن‌­ترین تمدن‌­های ایران که شهر شوش در آن قرار گرفته است، نشانه­‌هایی از خیابان­‌های مستقیم 9 متری یافت می‌­شود که می‌­توان آن را نمونه­‌ای از وجود بازار دانست.

بازارهای ایران در دوران مادها

بر اساس حکایت­‌های تاریخی، در سکونت­گاه­‌های نخستین آریایی‌­ها، بازاری برای عرضه محصولات وجود داشت، علاوه بر آن کارگاه­هایی مانند آهنگری، شیشه‌گری، نقره سازی، طلا سازی و ذوب فلزات مشغول به فعالیت بودند.

تپه حسنلو در شهر آذربایجان متعلق به سده­های 9 و 10 پیش از میلاد است که کارگاه­های فلزکاری و سفالگری در آن حضور داشتند. با این وجود می‌­توان اظهار داشت که در فضایی متمایز مشغول به کار بودند.

بازارهای ایران در زمان هخامنشیان

در زمان هخامنشیان برای ایجاد نظام اقتصادی کارآمد و همچنین سهولت در مبادلات، سکه‌­های از طلا و نقره را ضرب کردند. سکه­‌های طلا به نام «دریک» و سکه­‌های نقره به نام «سیکل» مرسوم بودند.

در کتیبه­‌های موجود در تخت جمشید مشخص شده است که کارگران و صنعتگران برای ساختن این بنا، با توجه به نوع تخصص و مهارت خود، دستمزدی معین دریافت می­کردند.

روابط ایران در زمان هخامنشیان حاکی از آن است که شهرهایی وجود داشتند که دارای بازارهایی به عنوان فضای عمومی و پر تردد بودند.

بازارهای ایران در زمان پارتیان

اقتصاد ایران در زمان پارتیان بر پایه‌­ی کشاورزی و بازرگانی بود و انحصار بازرگانی بین شرق (چین و هند) و غرب (روم و یونان) را در دست داشت.

در دوره­‌ی پارتیان در امتداد مسیرهای مهم تجار و بازرگانان، تأسیساتی برای حرکت کاروان­‌های تجاری ساخته شد که از جمله‌­ی آن می‌­توان به کاروانسرا، انبارها و فضاهایی برای عرضه کالا اشاره نمود.

شهر «دورا ­اروپوس» نمونه­ای از شهر پارتی دارای بازار و میدان است. با دقت به نقشه­ی این شهر درمی‌­یابید که بازار در امتداد محور اصلی شهر قرار دارد. محور اصلی در هر شهری معمولا مسیر اتصال یک دروازه به دروازه‌­ی دیگر شهر محسوب می­‌گشت.

بازارهای ایران در زمان ساسانیان

در دوره­ی ساسانیان، ایران به سرعت به سمت شهری شدن رشد کرد. در این دوران شهرهای بسیاری در ایران ساخته شد و روابط ایران با همسایگانش توسعه­ یافته و بازار به یک فضای مهم تبدیل شد.

افراد تحصیلکرده در جامعه افزایش یافتند و بازاریان نیز توانستند تشکیلات صنفی منسجمی را تشکیل دهند. برخی از پیشه وران مانند نقره سازان، جواهر سازان و فلزکاران نیز رئیسی را برای صنف خود برگزیدند.

ورود اسلام و تأثیر آن بر بازارهای ایران

با ورود اسلام، شهرنشینی توسعه بیشتری یافت و شهرهای کوچک، به شهرهای بزرگ تبدیل شدند و بسیاری از شهرهای کوچک شکل گرفتند. در برخی از شهرها مانند کوفه یا بصره، فضایی ثابت را برای داد و ستد مشخص کرده بودند و فروشندگان در ابتدای روز به آنجا می‌­رفتند و بساط خود را پهن می‌کردند.

فضایی که برای بساط کردن کسبه در نظر گرفته بودند، به نام بازارگاه شناخته می‌شود که در آن افراد جای ثابتی نداشتند و به تدریج دکان­‌هایی در بازار ایجاد شد.

در اواخر قرن یکم هجری بازارهای دائمی در شهرهای مهم و اصلی شکل گرفتند و در آن دکان­های ثابتی برای انواع مشاغل اختصاص داده شد.

روی کار آمدن حکومت­‌های ایرانی

طاهریان، دیلمیان و سامانیان از جمله حکومت­‌های اسلامی بودند که توانستند اقداماتی مؤثر را برای ارتقای کشور انجام دهند. البته ناگفته نماند که در دوره غزنویان و سلجوقیان نیز حکومت­‌هایی مقتدر شکل گرفت و فرهنگ ایرانی بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت.

تیموریان اقدامات عمرانی را در مناطق شرقی کشور انجام دادند، بازارهای سمرقند، مروف در هرات و مشهد نیز گسترش یافتند. در کنار گسترش بازارهای ایران، بناهای دیگری مانند کاروانسرا و مساجد نیز در اطراف آن­ها ساخته شد.

و در دوران صفویان نیز روابط خارجه گسترش یافت و بازرگانان خارجی زیادی برای معامله به ایران می‌آمدند. همینطور در قرن سوم هجری به بعد که حکومت­‌های ایرانی بر روی کار آمدند، فعالیت­‌های اقتصادی توسعه‌­ی قابل ملاحظه‌­ای یافتند. همینطور در برخی از منابع تاریخی، رونق اقتصادی ایران در قرون 4 تا 6 می­‌دانند (منابعی مانند المسالک و الممالک، العالم من المشرق الی المغرب، تاریخ بخارا، سفرنامه­ی ناصر خسرو).

با رونق اقتصادی، صنایع دستی شهرهای مختلف ایران، شهرت جهانی پیدا کرد و صادرات آن­ها آغاز شد. به عنوان مثال پارچه­‌های کتانی شهر کازرون از شهرتی برخوردار بود. که در کشورهای اسلامی جهان داد و ستد آن صورت می­‌گرفت. پارچه‌­های بافته شده در کارگاه­‌ها مهر و موم شده و بدون باز شدن بسته­‌ها، داد و ستد آن انجام می‌­شد.

بازارهای سنتی ایران در شهرهای بزرگ، رونق بسیاری یافت. به طوری که ناصر خسرو در هنگام سفر خود بیان می­‌کند. در بازار شهر اصفهان، دویست نفر برای تبدیل پول حضور داشتند.

یورش قوم مغول به بازارهای ایران

غارت و یورش قوم مغول به کشورمان در قرن هفتم هجری، خسارات بسیاری را به بازارها وارد کرد. و در برخی موارد تنها ویرانه‌­ای از بازارها بر جای ماند. اما در اواخر قرن هفتم و عهد غازان خان، وزیرانی مانند خواجه رشید الدین فضل الله، ساخت بازار در شهرهای مهم انجام شد.

ساخت بازار در دوره­‌ی صفویه به اوج خود رسید و تا زمان قاجار نیز ادامه داشت.

بازارهای ایران در زمان صفویان

انجام معاملات خارجی و ورود بازرگانان باعث رشد شهرنشینی و توسعه شهرها شد. و بازارهای بزرگ اصفهان، تبریز، قزوین و شیراز بسیار گسترش یافتند. راسته‌های جدید در کنار راسته­‌های قدیمی ساخته شدند. و کاروانسراها نیز در نزدیکی بازارها دایر شدند.

در سال 1011، شاه عباس اول دستور ساخت میدان نقش جهان و مسجد جامع در شهر اصفهان را داد. پس از آن نیز چندین راسته بازار و کاروانسرا در قسمت شمالی و اطراف میدان ساخته شد.

در زمان کریم خان زند کارهای عمرانی متعددی در شیراز صورت گرفت. به دستور وی بازارهای بزرگی طراحی و ساخته شد. و همچنین کاروانسراهای زیادی بنا نهاده شد که اکنون نیز از جمله بناهای تاریخی شهر شیراز محسوب می‌­شوند.

بازارهای ایران در زمان قاجار

در زمان قاجار، تهران به عنوان پایتخت ایران انتخاب شد و به همین دلیل بازارهایی که در دوران صفویه در تهران ساخته شده بودند، توسعه یافتند. علاوه بر توسعه­‌ی بازار، کاروانسرا و مساجد متعددی نیز در تهران ساخته شدند.

در دوره­ی قاجار، به دلیل مبادلات اقتصادی بین ایران، روسیه و سایر کشورهای اروپایی، کالاهای خارجی به ایران وارد شدند. به طور مثال، ورود کالاهای انگلیسی به شهر کاشان باعث افزایش کارخانه­‌های نساجی شد.

بنابراین با روی کار آمدن حکومت قاجار، تحول اقتصادی و تحول شهری در ایران به وجود آمد که ناشی از ورود کالای خارجی به بازارهای ایران بود.

با ورود کالای خارجی، بسیاری از تولید کنندگان ایرانی خسارت دیدند و برخی از مراکز تولیدی کشور تعطیل شدند. صادرات بسیاری از کالاها دچار مشکل شد. به عنوان مثال صادرات تنباکوی اصفهان از 300 هزار به 5 هزار کیسه کاهش یافت.

ورود بازارهای جدید به ایران

با ورود به قرن بیستم، بازارهای جدید و مدرن، جای بازارهای سنتی را گرفته و در فضایی کمتر به ارائه محصولات می­‌پرداختند. پاساژها، بازارهای مدرن، مجتمع‌های تجاری و مراکز خرید از جمله بازارهای مدرن بودند که توانستند افراد زیادی را به خود جذب نمایند.

وجود بازارهای مدرن در ایران، برگرفته از ورود معماری غرب و به خصوص اروپا می‌باشد. به طور مثال ساخت پاساژ نادری در سال 1326، شیروانی در سال 1330، ساختمان آکادمیک در سال 1334، پاساژ بهارستان و بازار کویتی­‌ها از جمله بازارهای مدرن در دهه‌­ی 40 و 50 به کشورمان است.

معرفی بازارهای سنتی ایران

در اکثر شهرهای ایران می­توانید بازارهای قدیمی و جدید را ببینیم. در این قسمت به معرفی بازارهای سنتی ایران می‌­پردازیم. که همچنان استوار به فعالیت خود ادامه می­‌دهند:

بازار سنتی تبریز

معروف­ترین و بزرگ­ترین بازار سنتی سرپوشیده­‌ی جهان در شهر تبریز قرار گرفته است. این بازار منحصر به فرد دارای 1 کیلومتر مربع مساحت، 11 دالان، 20 راسته، 25 تیمچه، 35 سرا و 6500 مغازه می­باشد. قدمت بازار تبریز مربوط به زمان قاجار بوده و در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد.

بازار تبریز
بازار تبریز

بازار سنتی اصفهان(بازار قیصریه اصفهان)

در واقع بازار سنتی اصفهان، قیصریه نام دارد و در میدان نقش جهان جای گرفته است. صنایع دستی اصفهان در این بازار سنتی به فروش می­‌رسد. و می‌­توانید مساجد و بناهای دیدنی را در طول مسیر مشاهده کنید.

بازار قیصریه اصفهان
بازار قیصریه اصفهان

بازار سنتی کاشان

در گروه زیباترین بازارهای ایران قرار گرفته است و دارای معماری زیبا و کاروانسرا می‌­باشد. قدمت آن به دوره صفویه باز می‌­گردد. و در زمان قاجار نیز کسب و کار بسیار در آن رونق داشت.

تیمچه و سرای بخشی بازار کاشان
تیمچه و سرای بخشی بازار کاشان

بازار سنتی یزد

درواقع بازار خان، بازار سنتی شهر یزد بوده که قدمت آن به دوره­ی افشاریه باز می­‌گردد. بازار خان دارای معماری خاص و خشتی بوده و بادگیرهای زیبا در تمامی نقاط تاریخی به چشم می­‌خورد.

بازار سنتی اراک

در قرن 13 هجری قمری بنای آن نهاده شده و طراحی آن به شکلی است که از همه­‌ی دروازه‌­های شهر می‌‌توان وارد بازار شد. جلوه­‌ی بسیار زیبای بازار سنتی اراک به معماری متقارن آن مربوط می­‌شود.

بازار قیصریه لار

بازار قیصریه لار از بازارهای قدیمی وی دیدنی ایران به شمار می‌رود.

مقرنس های بازار قیصریه لار
مقرنس های بازار قیصریه لار

بازار سنتی کرمانشاه

در حدود 150 سال پیش و در دوره قاجار احداث شد. و یکی از بزرگ­ترین بازارهای خاورمیانه محسوب می‌­شد. نام بازار سنتی در شهر کرمانشاه، تاریکه بازار بوده و زمان ساخت آن همزمان با احداث گمرک غرب در کشورمان می‌باشد.

تاریکه بازار کرمانشاه
تاریکه بازار کرمانشاه

انواع بازار

بازار ارتباط ناگسستنی با زندگی مردم دارد. در زمان و مکان‌­های مختلف، شکل تازه­ای به خود می­‌گیرد و دستخوش تغییراتی می‌­گردد. در ادامه به معرفی انواع تقسیم بندی بازار از دیدگاه‌­های مختلف می‌پردازیم.

تقسیم بندی بازار با توجه به مقیاس عملکردی

  • بازارهای بین‌الملل: این بازار تجارت و بازرگانی بین المللی با استفاده از سیستم­‌های پیشرفته­‌ی مدیریتی انجام می‌­شود. از جمله این بازارها می‌­توان بازارهای لندن، سنگاپور و دبی را نام برد.
  • بازارهای شهری: این نوع از بازار، دارای حوزه عملکردی شهری هستند و وسعت آن با توجه به جمعیت شهر متفاوت است. از جمله بازارهای شهری می‌­توان بازار رضا در مشهد را نام برد.
  • بازارهای منطقه­‌ای: بازارهایی هستند که مایحتاج اهالی را تأمین می­‌کند. از جمله بازارهای منطقه‌­ای می­توان مرکز خرید گلستان در غرب تهران را نام برد.
  • بازارهای محلی: این بازارها از یک بازار کوچک که شامل قصابی، میوه فروشی، خواربار فروشی و… می‌­باشد، تشکیل شده است. و توانایی رفع نیازهای مردم به صورت روزانه و هفتگی را دارد. وسعت این نوع از بازار نیز به وسعت و جمعیت آن منطقه بستگی دارد.

در محله­‌های قدیمی، فروشگاه‌­هایی را حول میدان مدور یا مربعی شکل می‌­توانید ببینید. و یا در موارد جدیدتر در عرض و یا بخشی از خیابان در کنار یکدیگر قرار گرفته­‌اند.

تقسیم بندی بازار با توجه به زمان عملکرد

  • بازارهای دائمی

این نوع از بازارها، به صورت ثابت و در طول سال تشکیل می‌شوند.

  • بازارهای ادواری

به صورت ادواری و دوره­ای تشکیل می‌­شوند، هفته بازارها که در هر شهر و روستایی یک روز را به خود اختصاص می­‌دهند، از جمله بازارهای ادواری محسوب می­‌شوند.

  • بازارهای کوتاه مدت

با توجه به مناسبت نوع محصولات، در مدت زمان کوتاهی تشکیل می‌گردد. این نوع از بازارها در ایران در شهرهای شمالی مانند گیلان و مازندران مرسوم است. به بیانی دیگر می­‌توان این نوع از بازارها را از تولید به مصرف دانست. چرا که در آن تولید کننده همان فرد فروشنده می­‌باشد.

تقسیم بندی بازار با توجه به مکان جغرافیایی

با توجه به اینکه آب و هوای مختلفی بر کشورمان حاکم است. به همین دلیل بازارها نیز از نظر بکارگیری مصالح و سیستم­‌های ساختمانی با یکدیگر تفاوت­‌های بسیاری دارند. بازارهای ایران در فلات مرکزی، حاشیه کویر، مناطق کوهستانی، مناطق مرطوب و بارانی و مناطق معتدل بارانی کاملا با یکدیگر متفاوتند.

  • بازارهای ایران در مناطق گرم و خشک: در شهرهایی مانند کرمان، یزد، اصفهان و کاشان به چشم می‌­خورد. در این نوع بازار هوا جریان بیشتری داشته و سبب می­شود هوای خشکی در بازار وجود داشته باشد.
  • بازارهای ایران در مناطق سرد و کوهستانی: در شهرهایی مانند تبریز و همدان به چشم می­خورد. معماری آن به گونه‌­ایست که از ورود هوای سرد به داخل بازار ممانعت به عمل می‌آید.
  • بازارهای ایران در مناطق گرم و مرطوب: در مناطقی مانند بوشهر و برازجان شاهد این نوع از بازار هستیم. از پوشش خرما مانند چوب و هواکش­ها استفاده می­‌کنند. و همچنین دارای ارتفاعی بیش از حد معمول است.
  • بازارهای ایران در مناطق گرم و پرباران: دارای سقف­‌های شیبداری بوده و معمولا با سفال پوشیده شده‌­اند.

لازم است توجه داشته باشید که موارد ذکر شده به صورت مستقیم بر معماری بازار تأثیر می­‌گذارند، اما عوامل دیگری نیز وجود دارد که به صورت غیر مستقیم بازارهای سنتی ایران را در مناطق مختلف تحت تأثیر خود قرار می‌­دهند.

تأثیرات غیر مستقیم شرایط آب و هوایی حاکم بر منطقه مخصوص مناطق خاصی از ایران است. به طور مثال بازارهای هفتگی در کناره‌­ی دریای خزر که باعث ایجاد نوع خاصی از کشاورزی شده است. وابستگی کشاورزان به شالیزارها سبب پراکندگی روستاییان شده است. و به همین دلیل بازارهای متمرکز پاسخگوی نیاز روزانه شهروندان نمی­‌باشد.

تقسیم بندی بازار با توجه به فضای معماری

نحوه ترکیب عناصر مختلف در بازارهای دیدنی ایران باعث می‌­شود، که در مناطق مختلف، اشکال متفاوتی داشته باشند. که در ادامه به معرفی آنها می‌پردازیم:

  • بازارهای طولی: اغلب بازارهای دائمی به شکل خطی هستند. در این نوع از بازار، راسته در امتداد معابر بوده و خان­ها در دو سوی آن قرار گرفته­‌اند.
  • بازارهای چند محوری: در این نوع از بازارها، راسته­‌های موازی یا متقاطع را شاهد هستیم. که مجموعه­‌ای از خان­‌ها و سراها را در بر گرفته­‌اند. نحوه توسعه بازارهای چند محوری به صورت طولی و عرضی می­‌باشد. و تردد در آن به سهولت انجام می­‌گیرد.
  • بازارهای متمرکز: به این نوع از بازار، بازار منظومه‌­ای نیز اطلاق می‌گردد که مجموعه­‌ای از راسته­‌ها و دالان­‌های سرپوشیده را در بر می‌گیرد.
  • بازار طبیعی: دارای دو محور اصلی به شکل متقاطع است. دو راسته اصلی که عمود بر هم بوده و در محل تقاطع آن­‌ها، به صورت چند محوری تراکم پیدا کرده‌­اند. توجه داشته باشید که در بازار طبیعی یک ورودی اصلی و یک خروجی وجود دارد.

به مرور بازارهای سنتی ایران در شهرهای مختلف در این بخش منتشر می‌شوند.

قاب ایران سفر

بازار قیصریه لار
بازارهای ایرانشهر لار

بازار قیصریه لار

بازار قیصریه لار در گذشته از باشکوه‌­ترین بازارهای ایران بوده و امروزه از جاهای دیدنی لار است. در ادامه به معرفی و آدرس بازار قیصریه لار می‌پردازیم.