گردشگری مذهبی در ایران

گردشگری مذهبی در ایران شاید در نگاه اول معادل سفر مذهبی معنا شود. در میان عموم مردم سفر حج به عنوان نمادی از گردشگری مذهبی شناخته می‌شود. اما در واقع گردشگری مذهبی در جهان زیرمجموعه‌ای از صنعت گردشگری است که حوزه‌های متنوعی را شامل می‌شود. ما در این مطلب ابتدا به سؤالات کلیدی چون گردشگری مذهبی چیست؟ گردشگری حلال چیست؟ و هدف از سفرهای زیارتی چیست؟ پاسخ می‌دهیم. در کنار آن، انواع گردشگری مذهبی، اهمیت گردشگری مذهبی و آثار آن را نیز بررسی می‌کنیم. در ادامه مکان های زیارتی ایران را به اختصار معرفی می‌کنیم. پس از آن در تبیین ضرورت های توسعه گردشگری مذهبی در ایران به بررسی مشکلات، امتیازات ایران و در نهایت ارائه راهکار و طرح گردشگری مذهبی می‌پردازیم.

گردشگری مذهبی چیست؟

گردشگری مذهبی یکی از انواع گردشگری است که در آن دین و باورهای مذهبی نقش کلیدی دارند. آشنایی با ادیان مختلف، بازدید از اماکن مذهبی، تحقیق در مورد مذاهب و شرکت در آیین‌های مذهبی مهمترین اهداف گردشگری مذهبی هستند. این نوع از گردشگری خود زیرشاخه‌هایی دارد که در هریک از آنها اهداف متفاوتی وجود دارد. نکته مهم این است که بدانیم گردشگری مذهبی با سفر مذهبی (با تعریفی که در میان عموم جامعه رواج دارد) تفاوت دارد. در واقع سفر مذهبی یکی از زیرمجموعه‌ها و یا شاید نمادی از گردشگری مذهبی محسوب می‌شود. بر خلاف برخی دیگر از انواع گردشگری مانند گردشگری سلامت که عمر چندانی ندارد؛ گردشگری مذهبی پیشینه‌ای به درازای قدمت ادیان الهی دارد. به عبارت دیگر از زمان پیدایش ادیان الهی گردشگری مذهبی به نوعی آغاز شده است. اما توسعه و تدوین برنامه‌های مدون برای گردشگری مذهبی هم‌زمان با توسعه صنعت گردشگری آغاز شده است.

هدف از انجام سفرهای زیارتی چیست؟

هدف از انجام سفرهای زیارتی در حقیقت نوعی تحول روحی و اخلاقی است. بسیاری از اماکن زیارتی منسوب به بزرگان مذاهب هستند که آشنایی با شخصیت، منش و سبک زندگی ایشان می‌تواند زمینه‌ساز ایجاد تحولات اخلاقی در افراد باشد. ضمن اینکه باورهای مذهبی موجب می‌شود زیارتگاه‌های مذهبی برای مؤمنان نوعی پناه و مأمن برای افراد محسوب شوند. لذا افراد در شرایط سخت و هنگام نیاز به این اماکن پناه می‌برند. حال و هوای معنوی و روحانی این اماکن سبب آرامش درونی افراد می‌شود. اما هدف از انجام سفرهای زیارتی همواره یکسان نیست. این تفاوت و تنوع اهداف به گونه‌ای است که می‌توان انواع گردشگری مذهبی از لحاظ اهداف سفر را به صورت زیر تقسیم‌بندی کرد:

سفر زیارتی

سفر زیارتی یکی از زیر مجموعه‌های گردشگری مذهبی است که با هدف زیارت از اماکن مذهبی صورت می‌گیرد. در هریک از ادیان الهی زیارت اماکن متبرکه جایگاه ویژه‌ای دارد. به عنوان مثال در دین اسلام شهر مکه به خاطر وجود خانه خدا و مسجدالحرام و عنوان قبله مسلمانان مهمترین مکان مذهبی مسلمانان است. به تبع آن، مراسم حج نمادی از گردشگری مذهبی مسلمانان محسوب می‌شود. اما تمامی ادیان پیروان خود را به زیارت اماکن متبرکه مخصوص خود توصیه می‌کنند. این ساده‌ترین و رایج‌ترین نوع گردشگری مذهبی است که با عنوان سفر مذهبی معرفی می‌شود.

سفر پژوهشی

گردشگری مذهبی ابزاری است تا نویسندگان، محققان و حتی مردم عادی به تحقیق در مورد ادیان مختلف بپردازند. بهترین راه شناخت ادیان مختلف حضور در اماکن متبرکه آنها و مصاحبت با عالمان دینی و حتی پیروان آن مذهب است. لذا سفر به منظور تحقیق و پژوهش در مورد فرهنگ و باورهای یک گروه خاص یکی دیگر از انواع گردشگری مذهبی محسوب می‌شود.

سفر تبلیغی

سفر تبلیغی را می‌توان جدیدترین انواع گردشگری مذهبی معرفی کرد. در این سفر، پیروان یک مذهب خاص با هدف معرفی و تبلیغ باورهای خود گردشگران را به حضور در اماکن مذهبی و شرکت در مراسم مذهبی خود دعوت می‌کنند. همینطور در واقع در این نوع خاص از گردشگری، میزبان با هدف معرفی باورهای مذهبی خود اقدام به تبلیغ و جذب گردشگر می‌نماید. و در این نوع از گردشگری مذهبی لازم است جاذبه های گردشگری و امکانات رفاهی سفر به گونه‌ای برنامه‌ریزی شود تا گردشگران برای مشارکت در آن تشویق شوند.

گردشگری حلال چیست؟

گردشگری حلال نیز از جدیدترین زیرمجموعه‌های صنعت گردشگری محسوب می‌شود. این طرح گردشگری با افزایش جمعیت مسلمانان و گسترش آنها در تمام دنیا مطرح شده است. در گردشگری حلال برنامه‌ریزی سفر به گونه‌ای اختصاصی برای مسلمانان و مطابق باورهای آنها صورت می‌گیرد. سرو غذای حلال، عدم سرو مشروبات الکلی، در نظر گرفتن اوقات شرعی مسلمانان و اماکن تفریحی با فضای خصوصی از جمله قوانین این نوع از گردشگری است.

بنابراین گردشگری حلال با هدف ارائه خدمات اختصاصی به مسلمانان طراحی می‌شود. در حال حاضر کشورهای مالزی، اندونزی، عربستان و امارات در رأس فهرست برترین مقاصد گردشگری حلال در دنیا قرار دارند. اما حتی کشورهای اروپایی از جمله اسپانیا نیز اقدامات خود را برای برگزاری تورهای گردشگری حلال آغاز کرده‌اند.

آیا گردشگری حلال به سفرهای مذهبی محدود می‌شود؟

وجه تمایز میان گردشگری مذهبی و گردشگری حلال دقیقاً در همین نکته است. گردشگری حلال لزوماً به سفرهای مذهبی محدود نمی‌شود. چه بسا این تعریف اساساً برای سایر انواع گردشگری کارایی دارد. زیرا سفرهای مذهبی عموماً به مقاصد مذهبی و قاعدتاً با قوانین مذهبی صورت می‌گیرند. اما سفر به دیگر نقاط دنیا از لحاظ رعایت نکات شرعی برای مسلمانان مشکلاتی ایجاد می‌کند. در واقع هدف طرح گردشگری حلال تحریک مسلمانان به تجربه سفر به کشورهای غیر مسلمان است آنهم در شرایطی که تمام اهداف، امکانات و فعالیت‌های سفر مطابق با تعالیم اسلامی باشند.

نکته مهم این است که برنامه‌ریزی و اجرای چنین سفرهایی برای کشورهای غیرمسلمان یک چالش بزرگ محسوب می‌شود. اما در کشورهای مسلمان به سادگی قابل اجرا است. به عنوان نکته پایانی باید گفت کشور ما ایران به طور بالقوه برای گردشگری حلال بهترین گزینه است. زیرا ایران دارای بیشترین میزان آثار ثبت شده در سازمان یونسکو، اماکن و مراسم مذهبی متعدد و متنوع و تنوع اقلیمی می‌باشد.

انواع گردشگری مذهبی از لحاظ نوع سفر

سفر انفرادی

گردشگری مذهبی نیز مانند سایر انواع گردشگری می‌تواند با اهداف و برنامه‌ریزی شخصی مورد توجه قرار گیرد. به عبارت ساده‌تر همه افراد می‌توانند به دلایل مختلف و در هر زمان که مایل بودند یکی از انواع گردشگری مذهبی را تجربه کنند. با در نظر گرفتن کسب تجربه معنوی، خلوت گزینی و موارد مشابه افراد به تناسب روحیات شخصی در جریان زندگی، خود سفر به اماکن مذهبی را انتخاب می‌کنند.

سفر گروهی

در گردشگری مذهبی سفر گروهی و برنامه ریزی شده جایگاه ویژه‌ای دارد. مهمترین نوع این سفرهای سفر برای انجام مراسم مذهبی و یا حتی بازدید از مراسم مذهبی است. در این نوع از گردشگری حضور دسته جمعی برنامه ریزی شده در زمان خاص و مکان خاص اهمیت دارد. شرکت در مراسم حج یا حضور در مراسم پیاده‌روی اربعین نمونه‌هایی از این نوع سفر هستند. در این سفرها برنامه‌ریزی سفر، نوع خدمات و کیفیت آن با سفرهای شخصی کاملاً متفاوت است.

انواع گردشگری مذهبی از لحاظ زمان سفر

غیر سازمان یافته و بدون محدودیت زمانی

برخی از انواع گردشگری مذهبی عامل زمان نقش تعیین کننده ندارد. افراد یا گروه‌ها مختلف می‌توانند با هدف آشنایی با مذاهب، تحقیق در مورد آنها و یا تنها بازدید از اماکن مذهبی و مراسم مذهبی برای سفر برنامه‌ریزی کنند. در این نوع سفر مذهبی هیچ محدودیت زمانی وجود ندارد.

سازمان یافته در زمان معین

در نوع خاصی از گردشگری مذهبی عامل زمان اهمیت ویژه‌ای دارد. بسیاری از مراسم مذهبی در اوقات خاصی از سال برگزار می‌شوند. بنابراین این نوع از سفرهای مذهبی باید با اولویت زمان، طراحی و برنامه‌ریزی شوند. ماه رمضان، ماه محرم و موسم حج نمونه‌هایی از این اوقات خاص در دین اسلام است. نکته قابل تأمل این است که هریک از این اوقات خاص می‌توانند بهانه‌ای برای ارائه یک طرح گردشگری مذهبی اختصاصی باشند.

اهمیت گردشگری مذهبی

باورهای مذهبی بخش جدایی ناپذیر فرهنگ بشری هستند که قدمت فراوانی دارند. بنابراین اگر یکی از اهداف صنعت گردشگری را آشنایی با فرهنگ‌ها و تمدن‌های مختلف بدانیم نمی‌توانیم ادیان مختلف را نادیده بگیریم. این امر جدا از جنبه معنوی آن جاذبه‌های فراوانی دارد که می‌تواند موجب رونق صنعت گردشگری شود. از سوی دیگر امروزه در صنعت گردشگری تجربه خاص و متفاوت در فهرست انگیزه‌های سفر، جایگاه ویژه‌ای دارد. رونق گونه‌های خاص گردشگری مانند طبیعت گردی و بوم گردی حاصل وجود چنین انگیزه‌ای در گردشگران است. آشنایی با ادیان مختلف و حضور در اماکن مذهبی متفاوت به خوبی می‌تواند چنین تجربه‌ای را برای گردشگران رقم بزند. ضمن اینکه خلأ معنوی فراگیر در دنیا می‌تواند مهمترین انگیزه گردشگران برای تجربه چنین سفرهایی باشد.

آثار گردشگری مذهبی

گردشگری مذهبی مانند سایر بخش‌های صنعت گردشگری تبعات مثبت و منفی را در کنار هم دارد. آثار مثبت معمولاً به طور طبیعی پس از شناخت یک منطقه به عنوان مقصد گردشگری پدیدار می‌شوند. اما آثار منفی غالباً نتیجه عدم مدیریت صحیح یک منطقه گردشگری است. به عبارت ساده‌تر آثار منفی توسعه گردشگری در یک منطقه را می‌توان با برنامه‌ریزی قبلی و مدیریت توانمند کنترل کرد.

آثار مثبت اقتصادی

– ایجاد اشتغال (به ویژه برای افراد بومی و حتی ایجاد مشاغل پاره وقت برای زنان و محصلین)
– افزایش درآمد ارزی
– توسعه منطقه‌ای و تحرک سرمایه‌های بومی
– بهبود و توسعه تأسیسات زیربنایی
– استفاده بهینه از منابع منطقه‌ای
– رونق صنایع دستی و افزایش صادرات غیر نفتی
آثار منفی اقتصادی
– افزایش مشاغل فصلی
– تورم
– تغییر غیراصولی کاربری زمین در منطقه
– توسعه نامتعادل در منطقه (رونق و توسعه بخش خدمات و رکود بخش تولید)
آثار مثبت فرهنگی اجتماعی
– تبادل فرهنگی (این امر در آینده می‌تواند در معادلات سیاسی و نظامی در دنیا نیز تأثیرگذار باشد)
– افزایش اعتماد به نفس و درک ارزش فرهنگ دینی و افتخار به آن
– بهبود روابط اجتماعی به خصوص در مواجهه با فرهنگ‌های مختلف
– افزایش آگاهی مردم نسبت به میراث طبیعی تاریخی و مذهبی کشور
آثار منفی فرهنگی اجتماعی
– از بین رفتن اعتبار و ارزش باورهای مذهبی به دلیل بی‌اعتنایی گردشگران
– از بین رفتن آرامش مردم بومی به دلیل حضور بیش از حد گردشگران
– همینطور از دست رفتن اصالت فرهنگ بومی منطقه تحت تأثیر حضور گردشگران
– تغییر بافت منطقه و فرهنگ آن به دلیل ورود سرمایه‌های سنگین با هدف کسب درآمد از جاذبه های مذهبی منطقه
– تخریب منابع طبیعی و تاریخی با هدف توسعه منطقه به منظور جذب گردشگر

گردشگری مذهبی در جهان

گردشگری مذهبی در جهان یکی از زیرشاخه‌های شناخته شده و محبوب صنعت گردشگری است. طرح گردشگری مذهبی برای تمام ادیان موجود در دنیا قابل ارائه است. یهودیان، مسیحیان، بوداییان، مسلمانان و پیروان سایر ادیان در طول تاریخ سفرهای مذهبی فراوانی داشته و دارند. امروزه این نوع از گردشگری توسعه یافته و ایده‌های جدیدی در آن مطرح می‌شود. اما هنوز کسب تجربه معنوی مهمترین انگیزه گردشگران است. بنابراین برخی با تکیه بر باورهای درونی خود و برخی دیگر با هدف تجربه‌های تازه و متفاوت قدم در این راه می‌گذارند.

ضرورت های توسعه گردشگری مذهبی در ایران

کشور ایران یکی از کشورهایی است که به واسطه فرهنگ و تمدن غنی و حضور ادیان مختلف می‌تواند در حوزه گردشگری مذهبی پیشرو باشد. وجود اماکن مذهبی متعلق به ادیان مختلف از قبیل زرتشتیان، یهودیان، مسیحیان و مسلمانان یکی از مهمترین مزایای کشور ایران است. علاوه بر آن، به دلیل شرایط خاص حکومتی، کشور ما در حوزه طرح گردشگری حلال نیز می‌تواند بسیار موفق باشد. اما علیرغم وجود ظرفیت‌های مناسب تاکنون در این حوزه موفقیت چشمگیری نداشتیم. نکته مهم این است که به دلیل جایگاه متفاوت و حساسیت‌هایی که در مورد کشور ما در دنیا وجود دارد اقداماتی نظیر توسعه گردشگری مذهبی بسیار ضرورت دارد. زیرا این امر زمینه ایجاد نگرش صحیح از ایرانیان مسلمان در سراسر دنیا را فراهم می‌سازد.

مکان های زیارتی ایران

همانطور که گفتیم تنوع مکان های زیارتی ایران یکی از مهمترین امتیازات کشور ما در حوزه گردشگری مذهبی است. نکته قابل تأمل این است که این تنوع هم در مورد ادیان مختلف و هم در مورد اماکن مذهبی اسلامی صدق می‌کند. به عبارت دیگر بخشی از اماکن مذهبی ایران به خاطر همزیستی پیروان ادیان مختلف در طول تاریخ در این کشور است. بخش دیگری نیز به باورهای عمیق اسلامی در میان مردم ایران مرتبط است. در ادامه مکان های زیارتی ایران به تفکیک ادیان مختلف معرفی می‌کنیم.

اماکن مذهبی یهودیان در ایران

یهودیان یکی از اقلیت های دینی ایران هستند که سابقه حضور آنها در ایران به هزاران سال پیش باز می‌گردد. در نتیجه کنیسه های ایران در بسیاری از شهرها دیده می‌شوند. علاوه بر آن بقعه‌های مذهبی نظیر آرامگاه نیز در فهرست مکان های مذهبی ایران وجود دارد که مورد احترام یهودیان است. آرامگاه دانیال نبی در شوش، آرامگاه حیقوق نبی در تویسرکان و آرامگاه استر و مردخای در همدان معروف ترین اماکن مذهبی یهودیان در ایران است.

اماکن مذهبی مسیحیان در ایران

فرقه‌های مختلف مسیحیت اعم از ارامنه، آشوریان، پروتستان و کلدانی از دیرباز از اقلیت‌های دینی ساکن ایران بودند. به همین خاطر در فهرست اماکن مذهبی ایران کلیساهای متعددی نیز دیده می‌شود. کلیسای وانک در اصفهان، قره کلیسا در آذربایجان غربی، کلیسای مریم مقدس در ارومیه، کلیسای سنت استپانوس در آذربایجان شرقی، کلیسای مریم مقدس در تبریز، کلیسای سورپ سرکیس در شهر خوی، کلیسای بیت اللحم در اصفهان، کلیسای کانتور مقدس در قزوین، کلیسای سرکیس مقدس در تهران، کلیسای گاراپت مقدس در آبادان و کلیسای چوپان در آذربایجان شرقی معروف ترین کلیساهای ایران هستند.

اماکن مذهبی زرتشتیان در ایران

زرتشت پیامبر ایران باستان بوده از این رو در گوشه و کنار ایران نیایشگاه زرتشتیان وجود دارد. بقایای برخی از مهمترین معابد زرتشتی مانند آتشکده فیروزآباد فارس و آتشکده آذرگشنسب در آذربایجان غربی و آتشکده آذربرزین مهر در نیشابور در فهرست آثار تاریخی ایران دیده می‌شوند. اما در ایران هنوز آتشکده‌های فعال نیز وجود دارند. با توجه به سکونت زرتشتیان در استان یزد چندین آتشکده فعال در این استان وجود دارد. آتشکده شاه ورهرام (آتشکده بهرام) و چندین زیارتگاه از جمله زیارتگاه پیر چک چک، زیارتگاه ستی پیر، زیارتگاه پارس بانو و زیارتگاه پیر نارکی در استان یزد از جمله اماکن مذهبی زرتشتیان در ایران هستند.

اماکن مذهبی مسلمانان ایران

سالهاست دین اسلام دین رسمی کشور ایران است. بنابراین اغلب مکان های زیارتی ایران به مسلمانان اختصاص دارد. این اماکن مذهبی را می‌توان در قالب سه گروه زیر دسته‌بندی کرد:

حرم امام رضا(ع) و حرم حضرت معصومه(س)

مهمترین زیارتگاه مذهبی ایران حرم امام هشتم شیعیان در شهر مقدس مشهد و پس از آن حرم حضرت معصومه(س) در قم است.

این دو زیارتگاه نه تنها برای شیعیان ایران بلکه برای تمام شیعیان جهان اهمیت فراوانی دارند.

آرامگاه امامزادگان

در ایران بقاع متبرکه فراوانی وجود دارند که به برادران، فرزندان و نوادگان امامان معصوم نسبت داده می‌شوند. هریک از این آرامگاه‌ها در نزد مردم بومی آن منطقه اعتبار فراوانی دارند. برخی از این اماکن مانند حرم حضرت شاهچراغ در شیراز و امامزاده موسی مبرقع در قم در میان تمام مردم ایران اهمیت و اعتبار فراوانی دارند.

بقعه بزرگان

بخش دیگری از مکان های مذهبی ایران به مقبره بزرگانی چون عبدالعظیم حسنی و علی بن مهزیار اختصاص دارد. این افراد از یاران و دوستان امامان معصوم یا از علما و بزرگان دوره خود بودند.

مساجد اسلامی

در فهرست اماکن مذهبی ایران مساجد نیز جایگاه ویژه‌ای دارند. به عنوان زیرشاخه‌ای از گردشگری مذهبی بازدید از مساجد ایران می‌تواند با رویکرد معرفی معماری اسلامی نیز صورت گیرد.

اماکن مذهبی مورد احترام تمام ادیان الهی

در گردشگری مذهبی توجه به اشتراکات مذاهب مختلف بسیار حائز اهمیت است. در فهرست اماکن مذهبی ایران تعداد قابل توجهی از اماکن به پیامبران الهی منسوب هستند. دانیال نبی، حیقوق نبی، اشموئیل، قیدار نبی، حضرت یوشع، شعیای نبی، حضرت حجی و حضرت خضر از جمله این انبیا الهی هستند. با در نظر گرفتن صحت و اعتبار این بقاع متبرکه می‌توان از آنها در توسعه گردشگری مذهبی استفاده نمود.

اماکن مذهبی فرقه یارسان(اهل حق)

یکی از اقلیت‌های مذهبی ایران فرقه یارسان یا اهل حق هستند. اهل این فرقه جمعیت زیادی ندارند و بیشتر در مناطق غربی از جمله استان کرمانشاه و همدان ساکن هستند. اغلب این افراد دنباله‌رو آموزه‌های سلطان اسحاق (سلطان سهاک) هستند و او را مظهر حق می‌دانند. آرامگاه سلطان اسحاق، آرامگاه پیر داود، آرامگاه بابا یادگار، آرامگاه بابا حیدر، آرامگاه درویش نوروز و زیارتگاه داوود یارسان از اماکن مذهبی اهل حق در ایران است.

مشکلات توسعه گردشگری مذهبی در ایران

تبلیغات ضعیف

کشور ما نه فقط در گردشگری مذهبی که اساساً در زمینه تبلیغات در صنعت گردشگری بسیار ضعیف عمل کرده است. در حالی که تبلیغات و بازاریابی مهمترین عامل رونق صنعت گردشگری است. خاصه آنکه در تمام مراحل تبلیغات گردشگری مذهبی اعم از شناخت جامعه هدف و نحوه ارائه طرح گردشگری و اجرای آن حساسیت‌های فراوانی وجود دارد. در حقیقت فعالان این حوزه علاوه بر اصول بازاریابی در صنعت گردشگری باید با مبانی آموزه‌های فرهنگی و مذهبی نیز آشنایی کامل داشته باشند. فقدان چنین کارشناسانی موجب شده هیچ طرح مشخصی برای توسعه گردشگری مذهبی وجود نداشته باشد.

تخریب وجهه ایران

یکی از مهمترین پیش‌نیازهای توسعه صنعت گردشگری تأمین امنیت جسمی و روحی گردشگران است. گرچه در کشور ما امنیت کافی برقرار است اما رسانه‌های دنیا تصویر دیگری از ایران ارائه می‌کنند. بنابراین بسیاری از گردشگران خارجی، ایران را مقصد امنی برای سفر نمی‌دانند. حل این معضل مستلزم کار فرهنگی و تبلیغاتی مداومی است که آثار آن در بلندمدت نمایان خواهد شد.

مشکلات زیرساختی

توسعه گردشگری از جمله گردشگری مذهبی مستلزم تقویت و بهبود زیرساخت‌هایی چون سیستم حمل و نقل و ارتباطات است. بسیار از مکان های مذهبی ایران نه در شهرهای بزرگ که در مناطقی دور افتاده هستند. بدیهی است اگر امکانات ارتباطی، رفاهی و اقامتی مناسب در آنجا وجود نداشته باشد نمی‌تواند به عنوان یک مقصد گردشگری معرفی شود.

تفاوت فرهنگی

توسعه گردشگری مذهبی بدون پذیرش تفاوت‌های فرهنگی و مذهبی قابل اجرا نیست. نکته مهم این است که این مسئله موضوعی دو جانبه بوده و در هر دو گروه میزبان و مهمان باید فرهنگ‌سازی صورت گیرد. اگر قوانین مشخصی برای این امر وجود داشته و تمام تورهای گردشگری ملزم به اجرای آن شوند هیچ یک از طرفین آسیبی نمی‌بینند. اما عدم آگاهی هریک از طرفین می‌تواند خسارات فراوانی داشته باشد. به عنوان نمونه عدم اطلاع‌رسانی به گردشگران خارجی در مورد عقاید مذهبی مردم می‌تواند ناخواسته به هتک حرمت باورهای مذهبی مردم منجر شود. در همین راستا عدم فرهنگ‌سازی و آموزش مردم میزبان برای نحوه ارتباط با گردشگران خارجی نیز می‌تواند سبب تخریب وجهه ایران نزد جهانیان شود.

کمبود راهنمایان تور آموزش دیده در سفر مذهبی

یکی از مهمترین مشکلات گردشگری مذهبی در ایران کمبود راهنمایان تورهای گردشگری مذهبی است. بدیهی است هدف گردشگری مذهبی با سایر انواع گردشگری تفاوت دارد. بنابراین راهنمایان چنین تورهایی باید افرادی باشند که در حوزه مسائل مذهبی نیز آموزش دیده باشند. در حال حاضر تعداد چنین افرادی در میان راهنمایان تورهای گردشگری بسیار اندک است.
امتیازات ایران در حوزه گردشگری مذهبی

تنوع مکان های زیارتی ایران

در فهرست مکان های مذهب ایران عبادتگاه‌ها و زیارتگاه‌هایی متعلق به ادیان مختلف وجود دارد. تنوع اماکن مذهبی در کنار تنوع اقلیمی ایران ترکیب بی‌نظیری است که در گردشگری مذهبی امتیاز مهمی محسوب می‌شود.

تنوع مراسم مذهبی

مکان های مذهبی ایران تنها جاذبه گردشگری ایران در این حوزه نیستند. مراسم مختلف مذهبی متعلق به ادیان مختلف با مضامین متنوع نیز در این حوزه اهمیت زیادی دارند. ضمن اینکه حتی مراسم مذهبی اسلامی نیز در مناطق مختلف ایران به شیوه‌های متنوعی برگزار می‌شوند. مراسم عزاداری ماه محرم و آیین‌های جنبی آن از جمله مراسم علم گردانی و مراسم قالی شویان مشهد اردهال از جمله معروف‌ترین مراسم مذهبی ایران است. علاوه بر آن آیین هایی متعلق به دیگر ادیان نیز هنوز در ایران اجرا می‌شود. جشن سده زرتشتیان در روستاهای یزد یکی از این مراسم است.

پایگاهی برای شیعیان

با توجه به شرایط خاص حکومت ما طرح گردشگری مذهبی بر مبنای ایجاد پایگاهی برای شیعیان می‌تواند بسیار موفق باشد. زیرا جمعیت شیعیان دنیا هم‌اکنون 300 میلیون نفر اعلام شده است حتی اگر یک درصد از این جمعیت به عنوان گردشگر وارد ایران شوند درآمد بسیار بالایی نصیب کشور می‌شود.

مزایای توسعه گردشگری مذهبی در ایران

آثار منفی کمتر

در مقایسه با سایر انواع گردشگری، تبعات منفی گردشگری مذهبی بسیار کمتر است. زیرا گردشگران مذهبی عموماً افرادی آرام، صلح‌طلب و قانون‌مند هستند. لذا حضور این افراد با کمترین آسیب‌های زیست-محیطی، فرهنگی و اجتماعی همراه است.

انگیزه اصلی و دائمی

در گردشگری مذهبی، انگیزه اصلی عمده افراد با اعتقادات و باورهای درونی آنها گره خورده است. لذا مسائلی مانند مشکلات آب و هوایی و کمبود امکانات رفاهی مانعی برای سفرهای مذهبی این گردشگران نخواهد بود. به عنوان مثال در سفرهای زیارتی هدف، زیارت بارگاهی مقدس و کسب تجربه معنوی است لذا امکاناتی از قبیل نوع اقامتگاه و خدمات آن در رتبه بعدی قرار می‌گیرند.

راهکارهای توسعه گردشگری مذهبی

بهبود زیرساخت‌های گردشگری

بدون شک اولین و مهمترین مؤلفه در توسعه صنعت گردشگری بهبود زیرساخت‌ها اعم از سیستم حمل و نقل، اقامتگاه‌ها و خدمات رفاهی می‌باشد. در این راستا باید فهرست مقاصد گردشگری مذهبی محبوب کشور گردآوری شده و تجهیز آنها با امکانات مناسب گردشگری در اولویت قرار گیرد.

تبلیغات هدفمند

معرفی اماکن مذهبی ایران به علاقمندان هریک از ادیان در تمام دنیا نیز از جمله اقداماتی است که باید در اسرع وقت صورت گیرد. اما مسئله اینجاست که امروزه صنعت تبلیغات و بازاریابی بسیار پیچیده و پیشرفته است. لذا حضور در بازار جهانی باید توسط متخصصین این حوزه صورت گیرد. در واقع ترکیب کارشناسان مذهبی و متخصصان بازاریابی در کنار هم می‌تواند در این حوزه موفقیت‌آمیز ظاهر شود. زیرا در این زمینه حساسیت‌هایی نسبت به باورهای مذهبی ادیان مختلف وجود دارد که شاید تنها یک کارشناس مذهبی آن را درک کند. ضمن اینکه غیبت یک کارشناس بازاریابی حرفه‌ای عملاً موجب بی‌نتیجه ماندن پروژه می‌شود.

ارائه طرح‌های متنوع گردشگری مذهبی

گرچه محوریت گردشگری مذهبی باورهای مذهبی قشر خاصی از جامعه است؛ اما تلاش برای ایجاد جذابیت بیشتر در این حوزه مردود نیست. به این معنا که مثلاً زیارت حرم امام رضا(ع) در مشهد برای شیعیان جاذبه معنوی دارد. اما اگر در کنار این جاذبه معنوی جاذبه‌های گردشگری دیگری نیز وجود داشته باشد می‌تواند منجر به افزایش تعداد سفرهای زیارتی یا افزایش طول اقامت زائران شود. معرفی معماری اسلامی، طب اسلامی و دیگر جاذبه‌های گردشگری رایج مانند خرید و تفریح گزینه‌های مناسبی برای طراحی بسته‌های متنوع گردشگری مذهبی هستند.

برگزاری رویدادهای علمی و فرهنگی

یکی از اهداف گردشگری مذهبی شناخت ادیان مختلف و آشنایی با باورها و مراسم آیینی مخصوص آنان است. انواع رویدادهای علمی و فرهنگی می‌توانند در راستای تحقق این اهداف برگزار شوند. برگزاری همایش‌های علمی با محوریت موضوعات مذهبی، برگزاری نمایشگاه‌های هنری با محوریت موضوعات مذهبی و حتی برگزاری رویدادهای هنری مانند کنسرت موسیقی با محوریت هنرهای مذهبی از جمله اقدامات مؤثر در این حوزه است. به منظور اثرگذاری بیشتر می‌توان این رویدادها را در ایام مناسبت‌های مذهبی مانند ماه رمضان و ماه محرم برنامه‌ریزی کرد. برگزاری نمایشگاه قرآن، برگزاری مسابقات قرآن، برگزاری مسابقات مداحی و امثال آنها از جمله نمونه‌های موفق در این حوزه هستند.

شناخت جامعه هدف و ارائه طرح گردشگری مذهبی اختصاصی

در گردشگری مذهبی مانند سایر انواع گردشگری شناخت جامعه هدف اهمیت فراوانی دارد. با توجه به اهداف متفاوت سفرهای مذهبی، جامعه هدف این حوزه نیز بسیار گسترده و متنوع است. جالب اینجاست که بر خلاف سایر انواع گردشگری در این حوزه بخش قابل توجهی از جامعه هدف افراد جاافتاده و مسن هستند. قاعدتاً تجربه معنوی و سفر زیارتی برای این قشر از مسافران در اولویت قرار دارد. بنابراین کافی است حداقل امکانات رفاهی برای پذیرایی از این افراد فراهم باشد تا بخشی از ظرفیت سفرهای مذهبی به طور دائم توسط ایشان اشغال شود. اما بدیهی است مفهوم سفر مذهبی برای جوانان متفاوت است. لذا برنامه‌ریزی و تبلیغات سفرهای مذهبی برای این قشر باید با شناخت مقتضیات سنی و روحی آنها صورت گیرد تا نیمه دوم سفرهای مذهبی نیز توسط قشر جوان تکمیل شود.

مشارکت بخش خصوصی

تجربه نشان داده در تمام صنایع و به خصوص صنعت گردشگری حضور بخش خصوصی می‌تواند تحول آفرین باشد. زیرا ورود بخش خصوصی به هر حوزه‌ای موجب ایجاد رقابت و افزایش تنوع و بهبود کیفیت خدمات آن حوزه می‌شود. تنها حساسیت موجود در این زمینه لزوم آموزش و آگاهی بخشی فعالان این حوزه در زمینه امور مذهبی است. به عبارت دیگر فعالان این حوزه باید بپذیرند کلیه اقدامات آنها باید در راستای مفاهیم دینی و اصول اعتقادی مورد نظر باشد.

جذب سرمایه خارجی در گردشگری مذهبی

در جذب گردشگران خارجی برای سفرهای مذهبی تلاش برای تقویت ارتباط با کشورهای دیگر بسیار مؤثر است. یکی از بهترین راهکارهای این حوزه تعاملات اقتصادی است. حضور سرمایه‌گذاران خارجی با مبانی اعتقادی مشترک می‌تواند موجب افزایش چشمگیر گردشگران خارجی شود. به عنوان نمونه‌های موفق می‌توان به راه‌اندازی راه‌اندازی رستوران‌های لبنانی و عراقی در شهر مشهد اشاره کرد که با استقبال خوب مسافران ایرانی و خارجی همراه شدند. چنین اقداماتی در ایجاد انس و الفت بیشتر و انگیزه بخشی به گردشگران برای سفر به ایران تأثیرات مثبتی خواهد داشت.