کبوترخانه های ایران از سازه‌هاي بومي و از شاهکارهای معماری تمدن ایرانیان هستند. در اين محتوا سعي شده است تا پيشينه تاريخي كبوتر خانه‌هاي ايران، هدف از احداث كبوتر خانه‌ها در ايران، الگو و طرح معماري ساخت كفتر خانه‌هاي ايران، انواع كبوتر خانه‌هاي ايران از نظر شكل و پلان، آشيانه‌هاي كبوتران در كبوتر خانه‌هاي ايران، تمهيداتي براي مبارزه با شكارچيان كبوترها در كبوترخانه، شال گچي يا شال سفيد در كبوترخانهها، علت متروک شدن كبوتر خانه‌ها در ايران، مالكيت كبوتر خانه‌هاي ايران پرداخته شود.
در ادامه‌ي محتوا به كبوترخانهها در ادبيات پارسي ايران، كبوتر خانه در نام روستاهاي ايران، كبوتر خانه‌هاي ايران در سياحت‌نامه‌هاي ساير كشورها، مختصري از مطالب سفرنامه‌هاي ساير كشورها در مورد كبوتر خانه‌هاي ايران، پراكندگي و توزيع كبوتر خانه‌ها در ايران، کبوترخانه‌ها از نظر جاذبه‌ي گردشگري و اكوتوريسم و معروف‌ترين و عجيب‌ترين کبوتر خانه‌هاي ايران مي‌پردازيم.
کبوترخانه های ایران با نام‌هايي مانند برج کبوتر، کفترخان و يا کفترخانه، ورده و برج حمام – كبوتر در زبان عربي حمام است- در نقاط مختلف ايران احداث شده بودند. ايرانيان از ديرباز قبل از اينكه كبوتر به نماد صلح و دوستي تبديل شود با آن آشنا بودند. در آثار باستاني ايران تصاویری از آناهیتا در روی کوزه‌هاي سيمين و زرين دوره ساساني وجود دارد كه در آنها، ايزدبانوي آناهیتا در یک دســت کبوتری و در دست دیگر خوشه انگور، و يا انار و گل نيلوفر را در دست دارد. اين كوزه‌ها در موزه‌هاي كليولند و آرميتاژ نگهداري مي‌شوند.
همچنين اين پرنده جايگاه خاصي در روايات اسلامي دارد. به طوري كه كبوتر از پرندگان پيامبر، دعا كرده‌ي حضرت نوح، نگهدارنده خانه از بلايا و بركت دهنده براي صاحبش است.
پيشينه تاريخي كبوتر خانه‌هاي ايران
قدمت دقيق کبوترخانه های ایران مشخص نيست. برخي‌ها بر اين عقيده‌اند كبوتر خانه‌هاي ايران قدمت
خيلي طولاني‌تري دارند. احتمالاً قدمت آنها به چهار هزار هشتصد سال پيش بر مي‌گردند و اين سازه‌هاي حيرت‌انگيز ممكن است با تمدن بين النهرين يا ميان رودان مرتبط باشند. احتمالا زماني كه ايرانيان باستان در حال حفر قنات در زير زمين بودند، اين لانه‌ها را مشاهده نمودند و با الهام از اين آشيانه‌ها، كبوترخانهها را در روي زمين به صورت عمودي ساختند كه از گوشت، تخم اين پرندگان و سپس از كود آنها در كشاورزي استفاده مي‌نمودند.
اما در حال حاضر با توجه به كبوترخانه‌هاي باقي‌مانده در نقاط مختلف ايران قديمي‌ترين آنها به دوره صفويه بر مي‌گردد كه اوج رونق کفترخان‌هـا در ایران بوده است. با توجه به قدمت كبوتر خانه‌هاي ايران به نظر مي‌رسد كبوترخانه‌هاي ساخته شده در كشورهاي اروپايي به خصوص انگلستان الهام گرفته از كبوتر خانه‌هاي ايران است.
هدف از احداث كبوتر خانه‌هاي ايران
مهمترين دليل براي برپايي اين سازه‌ها، جمع آوري فضولات كبوتران بود. اين فضولات در صنعت كشاورزي بهترين كود حيواني بودند. همچنين از فضولات كبـوترخانه‌ها در صنایع نظامی در ساخت باروت تفنگ، رنگرزي، چرم‌سازی و دباغي نيز استفاده مي‌شد.
الگو و طرح معماري ساخت كبوتر خانه‌هاي ايران
به نظر مي‌رسد طرح معماري ساخت كبوتر خانه‌هاي ايران از همان الگوي لانه ساختن كبوتران صخره‌اي در غارها و يا كبوتران وحشي صحرايي در زيرزمين گرفته شده است. نمونه‌ي از كبوترخانه‌هاي دستكند زيرزميني در شهر مراغه در استان آذربايجان شرقي نيز موجود است كه قدمت آن مشخص نيست.
در ساخت كبوتر خانه‌هاي ايراني از علومي مثل هندسه، فيزيك و رياضيات به كار رفته است. علاوه بر اين علوم، به اصول زیباشناختي، گیاه شناسی، جانورشناسی، محيط زيست و محيط‌شناسي، دشمن‌شناسی و پیش بینی تمهیدات دفاعي مکانیکی، بیولوژیکی و شیمیایی و دانش هواشناسی، جغرافیا و غیره نيز در آن دقت شده بود.
به عنوان مثال علم فيزيك در كبوترخانهها به اين شكل بود كه كبوترخانهها را ضد تشديد يا رزونانس احداث شده بودند به اين معني كه كبوترخانهها در مقابـل ارتعاشات پرواز همزمان گاهي بيش از ده هزار كبوتر نيز مقاوم بودند. براي همين علت است كه كبوتر خانه‌هاي ايران و آذربايجان عليرغم ساخته شده با گل و خشت خام در مقابل زلزله‌هاي مخرب تخريب نشده‌اند و همچنان پا بر جا هستند.
در ساخت كفترخان بـه رفتارشناسی اين پرندگان نيز توجـه شده بود، با توجـه به اينكه کبـوترها در موقع نشستن یا اوج‌گیري داراي پرواز به صورت چرخشی پرواز مي‌كنند، لذا در ساخت اين سازه‌ها فضاي باز و كافي براي پرواز آنها ايجاد شده بود. نوع مصالح و مساحت پي‌ها در خنك نگه داشتن اين سازه‌ها در تابستان كمك مي‌كرد.
انواع كبوترخانه‌هاي ايران از نظر شكل و پلان
كبوتر خانه‌هاي ايران از نظر شكل و پلان بنا به صورت مكعب، مستطيل و استوانه‌اي يا مدور شكل هستند كه بيشترين پلان كبوتر خانه‌هاي ايران استوانه‌اي شكل هستند كه خود به انواع استوانه ساده و چند استوانه‌ي، استوانه ای با تغییرات در بدنه داخلی و خارجی و پلان استوانه‌ي تغییر يافته به مربع تقسيم‌بندي مي‌شوند.
كبوترخانه مستطيل شكل در جاده فرعي شهر گوگان به تبريز
مصالح اصلی کبوترخانه‌هاي ايران خشـت نپختـه، مـلات گـل يا كاهگل، رس و آجـر لعابدار بود.
برای جلوگیری از تاثیر ارتعاشات بسیار زیاد ناشی از پرواز ناگهانی هزاران کبوتر در كبوترخانه‌هاي استوانه‌اي، یک استوانه بزرگ مرکزی با اتصالات از جنس چوب به چند استوانه کوچکتر در قسمت خارجی سازه متصل مي‌شد.
در كبوترخانه‌هاي استوانه‌اي شكل راه ورود و خروج كبوترها به كبوترخانه از طريق اسـتوانه‌ي بزرگ در پشت بام است. اين گنبدهای استوانه‌ي شكل، فلفل‌دان نام دارد. فلفل‌دان‌ها كار تهويه هواي سازه، روشنایی ساختمان، ورود و خروج کبوتران را بر عهده داشتند. به جز راه ورود مالك به كبوترخانه، فلفل‌دان‌ها تنها منافذ بودند. ارتفاع اين برج‌هاي استوانه‌ي شكل متغير بودند كه به هفت تا بیست متر هم مي‌رسيدند. به نظر مي‌رسد ساخت كبوترخانه به شكل استوانه‌ي به اين علت بوده است كه كه اين نوع برج كفتران تعداد بيشتري پرنده را در خود جا مي‌داد.
در كبوترخانه‌هاي مكعب و مستطيل شكل برخلاف کبوترخانه‌های استوانه‌ای، راه ورود کبوتران از طريق پشت بام نبود. تنپوشه‌هايي در بالاي ديوارهاي ساختمان قرار داشته‌اند كه كبوترها از آنجا ورود و خروج مي‌كردند. براي كمتر كردن ارتعاشات پرهاي كبوتران در نوع پلان مستطيل شكل، در بدنه ساختمان نيز تیرهای چوبی در طول و عرض ساختمان بیــن دیوارها گذاشته مي‌شد. علاوه بر كنترل ارتعاشات، كبوترها روي آنها مي‌نشستند و زندگي لذت مي‌بردند. كبوترخانه‌هاي مكعب و مستطيل شكل به صورت ساده يا دوقلو نيز ساخته مي‌شدند.
كبوترخانه‌هاي استوانه‌ي بيشتر در استان اصفهان و كبوترخانه‌هاي مستطيل شكل در آذربايجان بيشتر يافت مي‌شوند. به نظر مي‌رسد شرايط اقليمي و آب و هوايي در تعيين ساخت نوع پلان كبوتر خانه‌هاي ايران تاثير داشت.
آشيانه‌هاي كبوتران در كبوتر خانه‌هاي ايران
لانه‌ها با توجه به ذوق طراح و معمار به شكل مربع، مستطيل، نيم‌دايره و دايره شكل ساخته شده‌اند و ساخت آنها به گونه‌ي است كه فضولات به لانه پايين نريزد. ابعاد لانه يا حفره‌هاي آشیانه کبوتران معمولا بـه طور میانگین 20*20 * 27 سانتی‌متر هستند. در لانه‌ي بعضي از كبوترخانهها برجستگي كوچكي در لبه‌ي آشيانه اين پرندگان ساخته شده بود تا تخم پرندگان به زمين نيفتد كه بيشتر در كبوترخانه‌هاي استوانه‌ي شكل ديده مي‌شود.
تمهيداتي براي مبارزه با شكارچيان كبوتران در كبوترخانه
تمهيدات دفاعي براي پرندگان شكاري مثل قوش، شاهین، باز و ساير پرندگان شكارچي كبوتران مثل جغد و کلاغ عبارت از تنبوشه يا گنگ‌گذاري بود. اين تمهيد دفاعي به صورت بود كه درون دريچه‌هاي ورودي و خروجي كبوترها، ساختار لوله شكل گلي به نام تنبوشه يا گنگ مي‌گذاشتند كه با جثه‌ي كبوتر هماهنگ باشد و ساير پرندگان نمي‌توانستند از آن عبور كنند.
مارگير يا ماست ليس تمهيدات دفاعي ديگري بود كه همانطور كه از نامش بر مي‌آيد براي به دام انداختند مارها از آن استفاده مي‌كردند. براي به دام انداختن مارها در كف
كبوترخانهها ظرف سفالي با گلوي
تنگ و شكمي مسطح كه يك و نيم متر ارتفاع از كف كبوترخانه خاك مي‌كردند. يك چهارم اين ظرف سفالي را با ماست پر مي‌كردند و ديوارهاي آن را نيز به ماست آغشته مي‌كردند. از آنجا كه طبق باور مردم محلي ماست مورد علاقه‌ي مار است با ليسيدن آن وارد ماست ليس مي‌شد و از آن نمي‌توانست بيرون بيايد.
در روش ديگر براي گير انداختن مارها اين بود كه در ظرفی شیر مي‌ريختند و اطراف آن را آهک می‌پاشیدند. مار براي رسيدن به شیر از روی آهک رد می‌شد تا به ظرف شیر برسد. مالیده شدن مار به آهک باعث مرگ اين حيوان مي‌شد.
در برخي ازکبوترخانه‌هاي ايران از بوی برخی حيوانات بومي ايران مانند گرگ براي فراري دادن حيوانات شكارچي كبوتران مثل روباه و كفتار استفاده مي‌نمودند. از بعضی گیاهان مثل کندر و سداب براي فراري دادن حشرات و مار نيز استفاده مي‌كردند. همچنين در بعضي از روستاهای گلپایگان و خمین در استان اصفهان سر گرگ و یا کفتار را در کبوترخانه‌ها مي‌گذاشتند تا موجب ترس و فراري دادن سایر شكارچيان گردد.
شال گچي يا شال سفيد در كبوترخانه‌هاي ايران چيست؟
تمهيدات دفاعي براي گربه‌ها و مارها در ديواره بيروني كبوترخانهها نيز به كار رفته بود. به طوري كه طراحان و معماران اين سازه‌ها تا ارتفاع دو و نيم متري چهار نبش دیوارها را از پايين به بالا و به طرف داخل قوس مي‌دادند و سطح آن را در حدود يك تا يك و نيم متر با گچ سفيد رنگ مي‌كردند.
به اين قسمت صاف و صيقل داده شده‌ي كبوترخانهها شال گچي مي‌گفتند كه دورادور كبوترخانه امتداد داشت. وقتي كه مار، مارمولك و گربه مي‌خواست از آن عبور كند، به علت صافي سطح گچ به پايين مي‌افتد. علاوه بر اين شال سفيد گچي در جذب كبوتران براي بازگشت به كفترخان نقش نيز داشت.
علت متروک شدن كبوتر خانه‌هاي ايران
تا اواخر قرن يازدهم هجري در استان اصفهان بيش از سه هزار كبوترخانه موجود بود. به طوري كه در روستای ولاشان که فقط يك ده کوچک بود، سی کبوترخانه داشت. در حال حاضر تنها سيصد كبوترخانـه ويـران در اين شهر باقي مانده است كه هفتاد مورد از آنها به ثبت ملي ايران رسيده است.
در ساير شهرهاي ايران نيز وضع به همين منوال است. كبوترخانهها به حال خودشان گذاشته شده‌اند تا مخروبه و ويران شوند. در معدود شهرهاي ايران از جمله كبوترخانه ميبد در استان يزد به عنوان جاذبه گردشگري تبديل شده است.
از مهمترين علل متروک شدن كبوتر خانه‌هاي ايران مي‌توان به دسترسي سريع و بدون دردسر به كود شيميايي را ذكر كرد. در حالي كه كبوترخانهها نياز به نگهدار، مرمت، كبوتران نياز به دانه و غيره دارند كه مقرون به صرفه در مقابل كود شيميايي نيست. گسترش شهرك‌هاي صنعتي و شهرها، ساخت جاده‌هاي جديد در كنار كبوترخانهها منجر به مهاجرت كبوترها از كبوترخانه نيز شده است.
از علل ديگر تخريب كبوترخانهها مي توان به جنگ نيز اشاره كرد. در زمان حمله افغان‌ها، کبوترخانه‌ها را تغییر کاربری دادند و از آنها به عنوان سنگر دفاعی در برابر دشمنان استفاده كردند. قحطي و خشكسالي در سال‌هاي 1869 و 1875 عامل ديگري براي نابودي كبوتران و كبوترخانهها در ايران نيز بود.
همچنين کبوتر بازی یا کفتر بازی در قرن چهارم سنت رایج در شهرهای مختلف ایران بود. اين سنت رایج توسط مقتدی عباسی در قرن پنجم ممنوع شد و تخریب کبوترخانه‌ها نيز در آن زمان سرلوحه دستور قرار گرفته بود.
مالكيت كبوتر خانه‌هاي ايران
كبوترخانه‌هاي ايران در گذشته با مالكيت دولتي، سلطنتي، وقفي، خصوصي و اربابي اداره مي‌شدند. در زمان شاه عباس صفوی برای کبوترخانه‌هاي خصوصي و اربابي قوانین مالیاتی سنگینی وضع شده بود. در اين زمان براي احداث كبوترخانه نيز سخت‌گيري‌هاي خاصي مي‌شد و تنها ايرانيان حق احداث آن را داشتند. اسناد باقی مانده از دوره‌ي قاجاريه بازگو كننده اين مطلب است كه اغلب كفترخانه‌ها در مالكيت اربابی قرار داشتند.
كشاورزان براي ساخت و بهره‌بـرداری از كفترخانه‌ها ممنوعیتـی نداشـته‌اند امـا به علت مخارج زياد احداث کبوترخانه‌هـا، نگهداري و تعمير آن، تامين تغذيه و آب كبوتران و نياز به ملك شخصي وسيع براي احداث آن، معمولا ارباب يا اشخاص ثروتمند كبوترخانه داشتند و كبوترخانهها در روستاهاي ثروتمند ايران احداث شده بود.
كفترخانه‌هاي وقفی نيز توسط اشخاص ثروتمند قسمتي از آن يا كل آن وقف مي‌شد، معمولا شخصي معتمد اداره آن را بر عهده مي‌گرفت و درآمد حاصله از آن را صرف امور خيريه مي‌كرد.
كبوترخانهها در ادبيات پارسي ايران
كلمه كبوترخانه و برج کبوتر در اشعار شاعران پارسي‌گوي بزرگي ايراني چون سعدي، خاقاني، نظامي و مولانا به كار رفته است. نام ديگر كبوترخانه ورده است. اين نام نيز در متوني مثل صحاح الفرس )فرهنگ لغـات‌نامه فارسـي مربوط قـرن هشتم هجري) و مجمع الفرس (فرهنگ سروری مربوط به قرن يازده هجري) و لغت فرس اسدي طوسي مربوط به قرن پنجم هجري نوشته شده است. در تاريخ غازاني دستوري از غازان خان مغول براي حفظ و نگهداري كبـوترخانه‌ها به منظور رونق كشاورزي نيز مشاهده مي‌شود.
کعبه‌ي ملک است صحن بارگاهش کز شرف / باغ رضوان را کبوترخانه اندر ساختند (خاقاني).
شد فلک زخمی پیکان از گزند روزگار / گویی این برج کبوتــر مار پیدا کرده اســت (میرزا محسن تاثیر).
خانه خدای گو در برج کبوتران / بگشای یا بکش که بمردیم در قفس (سعدی).
کبوتر چون پرید از پس چه نالی / که وا برج آید ار باشد حلالی (نظامی).
عدو کند ز خدنگ تو قلعه ها خالی / بدان صفت که به برج کبوتر افتد مار(تأثیر)
از مهمترين كتاب‌هاي نوشته شده در مورد كبوتر خانه‌هاي ايران مي‌توان به مبانی جغرافیای انسانی نوشته‌ي جواد صفی نژاد، پیشینه تاریخی کبوتر خانه‌های ایران تاليف مرتضی فرهادی و کبوترخانه در ایران نوشته‌ي سعید هادی‌زاده کاخکی اشاره كرد.
كبوترخانه در نام روستاهاي ايران
از روستاهاي ايران با نام‌هاي اين سازه‌هاي باشكوه و زيبا مي‌توان به روستاي ورده در مهاباد در استان آذربايجان غربي، ساوه و تهران، وردیج و وردان در تهـران و خوي در استان آذربايجان غربي، كبوتردان در بابل استان مازندران، روستاي كبوتر خانه ميـان نیشابور و سرخس و روستای كبوترخانه در شهرستان اسفراین در استان خراسان شمالی، کبوترلان در بروجرد، دزفول در استان خوزستان و خرم آباد در استان لرستان، کبوترخان در دامغان، رفسنجان در استان کرمان و تربت حیدریه و وردي در كازرون اشاره كرد.
كبوتر خانه‌هاي ايران در سياحت‌نامه‌هاي ساير كشورها
احتمالا اولين سـفرنامه كه به توصيف كبوتر خانه‌هاي ايران پرداخته است، سفرنامه ابن بطوطه است. در سفرنامه و سياحت‌نامه ابن بطوطه مراکشی، در مورد كبوترخانه‌هاي شهر اصفهان نوشته شده است.
ساير سـفرنامه‌هاي ديگر و آثار خارجي‌ها كه در دوره‌هاي صفويه و قاجاريه به توصيف كبوتر خانه‌هاي ايران پرداخته‌اند، عبارتند از سفرنامه تاورنيه اثر ژان باتيست تاورنيه، سفرنامه آدام الئاريوس، كبوترخانه‌هاي اصفهان توماس هربرت، خاطرات ليدي شل، سفرنامه از خراسان تا بختياري نوشته‌ي هنري رنه دالماني، سفرنامه کمپفر، سفرنامه شاردن به ايران و ديگر نواحي شـرق، سفرنامه اوژن فلاندن به ايران، سفرنامه مادام دیولافوا، سه سال در آسيا تاليف ژوزف آرتور، گوبينو، سفرنامه جكسن، ايران و قضيه ايران لرد جرج کرزن، سفرنامه فرد ريچاردز، افسانه و واقعيت (خاطرات سفر به ايـران) نوشته‌ي مريت هاكس، مجموعه مقالات هنرهاي ايران تاليف الیزابت بیزلی و غيره است.
سفرنامه ها و کفترخانه ها
مختصري از مطالب سفرنامه‌هاي ساير كشورها در مورد کبوترخانه های ایران در سفرنامه شاردن به ايران و ديگر نواحي شـرق شاردن، در مورد كبوترخانهها اين گونه نوشته شده است: به باور من، بهترین کبوترخانه‌های جهان در ایران ساخته می‌شــود .ایــن کبوترخانه‌هــای عظیم، شــش بار بزرگتر از بزرگترین پرورشگاه‌های پرندگان ما هستند.
در سفرنامه مادام دیولافوا اين چنين در مورد كبوترخانهها نوشته شده است: كبوتر در اصفهان به قدري زياد بود كه شخص تازه وارد خيال مي‌كند كه تمام شهر از گوشت كبوتر تغذيه مي‌كنند، ولي اين گونه نيست. اين حيوان دعوت شده تا در برج، اجتماعي تشكيل دهد و فضولاتي در آن بريزد. فضولات با خاكروبه مخلوط شوند. براي توليد هندوانه و خربزه معروف اصفهان كود بسيار خوبي است.
در خاطرات ليدي شل به خاطر تعداد زياد كبوترخانهها در اصفهان، اين شهر را ارض موعود کبوتران ناميده بود.
الیزابت بیزلی در مجموعه مقالات هنرهاي ايران نوشته است: فقط به خاطر ساختمان تجسمی، دلفریب و شاهکاری که در داخل این برج‌ها به کار رفته است، ارزش آن را دارد کــه هیئت‌هایی برای دیدن آن از همه جای جهان به اصفهان سفر کنند. حتی اگر سلجوقیان و شاه عباس ساختمان‌های باشکوهی در این شهر برپا نکرده بودند باز ارزش این را داشت تا به اصفهان سفر و از این کبوترخانه‌ها بازدید کنید.
كتاب‌ها و سفرنامه‌هاي متعدد در رابطه با كبوتر خانه‌هاي ايران توسط محققان و سياحان كشورهاي مختلف جهان حاكي از آن است كه اين سازه‌ها چقدر براي خارجي‌هاي عجيب، منحصر به فرد و شگفت‌انگيز بودند. در حال حاضر اين سازه‌ها براي مردم ايران، بناهاي عجيب هستند، به طوري كه برخي از مردم از وجود چنين بناهاي حيرت‌انگيز خبر ندارند.
پراكندگي كبوتر خانه‌هاي ايران در كدام مناطق است؟
كبوترخانه‌هاي ايران در سراسر ايران ساخته شده بودند و كاربرد توليد كود را بر عهده داشتند اما با گذشت زمان از كاربرد توليد كود از آنها کاسته شد و آنها با مرور زمان تخريب و از بين رفتند. در حال حاضر بيشترين كبوتر خانه‌ها ايران در شهر گلپایگان در استان اصفهان واقع شده است. علاوه بر استان اصفهان، در حال حاضر در آذربايجان بيشترين كبوترخانهها تجمع دارند.
کبوترخانه‌ها از نظر جاذبه‌ي گردشگري و اكوتوريسم
کبوتر خانه‌هاي ايران در زمان رونق آنها، سیاحان و گردشگران خارجی زيادي را به سمت‌شان جلب مي‌كرد. به طوري كه در فوق ذكر شده است، اين سازه‌هاي شگفت‌انگيز در سفرنامه‌هاي متعددي به لحاظ سازه‌هاي منحصر به فرد ايراني ذكر شده است.
تعمير، مرمت و بازسازي کبوترخانه‌هاي شهرهاي مختلف مي‌تواند به عنوان جاذبه‌ي گردشي رونق يابد تا گردشگران از آنها به لحاظ معماری بومي خاص ايران، از لحاظ شكوه و عظمت اين سازه‌ها شاخص اما عجيب و هوش اجدادشان در ساخت آنها بازدید کنند.
معروف‌ترين و عجيب‌ترين کبوتر خانه‌هاي ايران
از آنجا كه بيشتر کبوترخانه‌ها در روستاهاي ايران واقع شده است و مالكيت آنها در اراضي شخصي مي‌باشد. اين كفترخانه‌ها از نسلي به نسل ديگر منتقل شده است و به دليل عدم نياز به آنها، توسط مالكين منجر به تخريب آنها شده است. باقي‌مانده کبوتر خانه‌هاي ايران نيز به فراموشي سپرده شده است و يا ناشناخته مانده است.
در حالي كه مرمت، بازسازي و تبديل آنها به جاذبه گردشگري مي‌تواند كمك شاياني به گردشگري و اقتصاد روستاها داشته باشد. در زير تنها به تعداد معدودي از کبوترخانه‌هاي با معماري عجيب و شگفت‌انگيز ايران پرداخته شده است:
كبوترخانه دستكند روستاي تازه كند قشلاق مراغه
از عجيب‌ترين کبوتر خانه‌هاي ايران مي‌توان به كبوترخانه يا قوش خانا در روستاي تازه كند قشلاق شهر مراغه در استان آذربايجان شرقي را نام برد. قوش خانا در زبان تركي به معني كبوترخانه است. قدمت اين كبوترخانه دقيقا مشخص نيست. اين نمونه در حال حاضر با هيچ كدام از کبوتر خانه‌هاي ايران قابل قياس نيست.
نمونه مشابه آن در در روستای جسی در آناتولی مرکزی در تركيه است كه اين مناطق در آنجا به جاذبه گردشگري تبديل شده است. قوش خاناي روستاي تازه كند قشلاق مراغه به صورت دستكند در دامنه شيبه يك صخره در زير زمين كنده شده بود. اين كبوترخانه كه به صورت استوانه‌ي شكل در زير زمين ساخته شده است. براي جمع‌آوري فضولات نيز راهرو زيرزميني از سطح زمين تعبيه شده بود. متاسفانه به جز آشيانه كبوتران، قسمت‌هاي ديگر اين سازه بر اثر فرسايش از بين رفته است.
برج کبوتر مرداویج
برج کبوتر مرداویج در شهر اصفهان واقع شده است. اين كبوترخانه از نوع استوانه‌ي شكل و شبيه يك گل در سه طبقه با گنجايش پانزده هزار كبوتر طراحي شده است. ارتفاع اين كبوترخانه هيجده متر است. طراحي گل شكل آن به اين صورت است كه یک دایره در وسط و دورتادور آن، هشت برج استوانه‌ي قرار دارد. اين كبوترخانه از نوع كبوترخانه‌هاي چند استوانه‌ي است.
كبوترخانه ورزنه
اين كبوتر خانه در استان اصفهان در شهر ورزنه در كنار خيابان در كمربندي ورزنه واقع شده است. كبوترخانه ورزنه داراي ارتفاعي بيش از بيست متر دارد. اين كبوترخانه زيبا مورد مرمت قرار گرفته شده است و امكان بازديد از آن وجود دارد.
كبوترخانه ميبد
كبوترخانه ميبد در استان يزد از معروف‌ترين كبوتر خانه‌هاي ايران است كه قدمت اين سازه به دوره قاجاريه بر مي‌گردد. به صورت استوانه‌ي شكل است كه در آن طاق‌هاي زيباي در معماري لانه زنبوري آن ديده مي‌شود.
کبوترخانه قورتان
كبوتر خانه قورتان در روستاي قورتان ورزنه در استان اصفهان واقع شده است. اين كبوترخانه از معماري شگفت‌انگيز برخوردار است. قدمت آن به دوره ديلميان بر مي‌گردد. اين برج از نوع كبوترخانه‌هاي چند استوانه‌ي است.
چهل برج کلیسان
چهل برج کلیسان در منطقه پيربكران در استان اصفهان واقع شده است. اين كبوترخانه يكي از بزرگترين كبوترخانه‌هاي دنيا است. چهل برج کلیسان از سي دو كبوترخانه استوانه شكل در امتداد هم و تو در تو ساخته شده است كه از كمياب‌ترين نوع كبوترخانه‌هاي جهان است.
منابع
- كبوترخانه‌هاي ايران درهم آميزي زيبايي، مرتضي فرهادي
- كبوترخانه‌هاي گلپايگان و خوانسار، نگرشي بر اهميت تاريخي و فرهنگي آنها در دوره قاجار، يداله حيدري باباكمال، مطالعات تاريخ فرهنگي؛ پژوهشنامه‌ي انجمن ايراني تاريخ سال هفتم، شماره‌ي بيست و ششم، زمستان 1394، ص 92ـ61
- گاهنامه رصد، نگاهي نو به معماري و شهرسازي ايران و جهان، سال دوم، شماره سیزدهم، اردیبهشت 1395
- گونه‌شناسی کالبدی و سازه‌هاي بناهاي عام المنفعه روستایی در اصفهان و آناتولی مرکزي )نمونه مورد بررسی: بناي کبوترخانه‌ها)، اسماعیل ضرغامی، هانیه اخوت، حمیدرضا عظمتی، مسكن و محيط روستا، شماره 137، بهار 1391
- کبوترخانه های ایران، جلوه گر ابعاد معماری پایدار، علی رضا یوسف زاده، همايش ملي معماري و شهرسازي بومي ايران، يزد، بهمن ماه 1394
