حمام های ایران(گرمابه های تاریخی ایران)

حمام های تاریخی ایران یا گرمابه های تاریخی ایران دارای منحصر به فردترین معماری در جهان هستند. این اختراع ایرانیان توانست نظر بسیاری از جهانگردان مانند مارکوپولو، پیترو دلاواله، ژان شاردن و… را به خود معطوف نماید. حمام های تاریخی ایران به قدری مجذوب کننده بودند، که دیری نپایید اروپاییان به تقلید از گرمابه‌های ایرانی، بناهایی را ساختند. با ما همراه باشید تا در این مقاله به معرفی، بررسی معماری، تاریخچه، معرفی بخش‌های تشکیل دهنده، کاربرد و وجود دفینه حمام های تاریخی ایران بپردازیم. و در انتها حمام‌های قدیمی و دیدنی را به معرفی نماییم.

آیا تاکنون این سوال برایتان ایجاد شده است؟ که حمام‌ها در چه زمانی ساخته شدند؟ کاربرد حمام‌های عمومی در گذشته به چه صورتی بوده است؟ آیا مردم از حمام‌های عمومی صرفا برای رعایت بهداشت فردی استفاده می‌کردند؟ آیا از معماری خاصی برای ساخت گرمابه‌ها کمک می‌گرفتند؟ و غیره. در این مقاله به شما کمک می‌کنیم، که پاسخ سوالات خود را به سادگی بیابید.

تاریخچه حمام های ایرانی

با اندکی مطالعه درمی‌یابید ایران تنها سرزمینی است که در آن همواره یکتاپرستی رواج داشته است. در کشورمان هیچگاه نشانه یا نمادی از بت پرستی پیدا نشد. و مردم خدا را در قالب ادیان آسمانی مورد پرستش قرار می‌دادند. میترائیسم، مزدیسنا، زرتشت و در آخر نیز اسلام از جمله آئین‌ها و ادیانی بودند که در کشورمان رواج داشتند. و تمامی آن‌ها نیز بر پاکیزگی و طهارت جسم و روح تأکید داشتند.

قدمت ساخت حمام در ایران را می‌توان مربوط به 3000 سال پیش دانست. این حمام‌ها را جمشید پادشاه ایران بنا نهاده و در آن غسل‌های مربوط به آئین زرتشت انجام می‌گرفت. با توجه به تأکید رعایت پاکیزگی در تمامی ادیان‌های حاکم بر کشورمان، حمام‌هایی در تمام نقاط کشورمان ساخته شد. تا مردم بتوانند بهداشت خود را رعایت نمایند و حمام های تاریخی ایران شاهدی بر این مدعاست.

تاریخچه حمام در جهان

از گذشته‌های بسیار دور، شستن بدن و پاکیزگی از مواردی بوده است. که در هر دین و مذهبی به آن اهمیت می‌دادند. مردم خود را در رودخانه‌ها می‌شستند به طور مثال مصریان از رود پر آب نیل برای تطهیر خود استفاده می‌کردند. یا هندیان رود گنگ را مظهر پاکیزگی دانسته و بدن خود را در آن می‌شستند.

در کاوش‌هایی که باستان شناسان در یونان انجام دادند. ویرانه‌های کاخ پادشاهی را یافتند که در آن وان حمام و فاضلاب وجود داشت. قدمت برخی حمام‌های یونانی و رومی به 1700 سال پیش می‌رسد. به طور کلی حمام‌ها در تاریخ از اهمیت به‌سزایی برخوردار بودند.

برخی حمام‌ها با معماری باشکوه در کاخ پادشاهان و مناطقی مانند منطقه بین‌النهرین، مصر باستان و امپراطوری روم وجود داشتند. می‌توانید نمونه آن را در فیلم‌ها و کتاب‌هایی که درباره آن دوران ساخته شده است ببینید. از این رو اولین مکان‌های مشخص برای استحمام را منتسب به امپراطوری روم می‌دانند.

گذر تاریخ بر حمام و استحمام بشر

حمام‌های ترکی از حمام‌هایی هستند، که در گذشته در منطقه آناتولی ساخته می‌شدند و سبکی شبیه به حمام‌های رومی داشتند. آب در برخی از این نوع حمام‌ها خاصیت درمانی داشته چرا که در محل چشمه‌های آب معدنی ساخته می‌شدند. برخی از این نوع حمام‌ها هنوز هم در این محل‌ها دایر هستند و گردشگران و مسافران از آن استفاده می‌کنند. حمام‌های ترکی شامل بخش‌هایی بودند که در ادامه به معرفی آن می‌پردازیم:

گرمخانه

در این قسمت شستشوی معمول حمام با آب گرم انجام می‌شد.

سردخانه

محلی بود که در آن افراد متخصص که با راه و روش ماساژ یا به اصطلاح مشت‌ومال آشنایی داشتند در آن به مراجعین خدمات ارائه می دادند.

جامه‌گاه

در این محل افراد هنگام ورود لباس‌های خود را درمی‌آوردند و پس از استحمام دوباره به تن می‌کردند.

اولین حمام ساخته شده در جهان

آیا تاکنون برایتان این سوال ایجاد شده که اولین حمام‌ها در کجای جهان مورد استفاده قرار گرفتند؟ بله درست حدس زدید. ایرانی‌ها نخستین قومی بودند که با ساخت گرمابه‌ها توانستند شستشوی خود را به سادگی انجام دهند(با توجه به گفته اردشیر خورشیدیان رئیس انجمن موبدان ایران).

آیا تمامی حمام های تاریخی ایران به یک شکل و ابعاد ساخته شده‌اند؟ خیر. بزرگی و امکانات موجود در آن حمام رابطه مستقیمی با فاصله از شهر، امکانات منطقه، میزان اهمیت منطقه و جمعیت آن داشت. به طور مثال حمام سلطان میراحمد در شهر کاشان از زیباترین حمام های تاریخی ایران است علاوه بر ابعاد بزرگ، دارای معماری تحسین برانگیزی نیز می‌باشد.

حمام های تاریخی ایران در دوران پیش از اسلام

حمام‌ سازی در دوره پیش از اسلام چگونه بوده است؟ آیا در قدیم، خانه‎ها حمام داشتند؟ آیا در تمام شهرها و استان های ایران حمام وجود داشت؟ جالب است بدانید که حمام در دوران پیش از اسلام به شکل بناهای عام المنفعه و یا حمام‌های خصوصی رایج بودند.

پادشاهان و امپراطوری‌های مختلف برای افزایش محبوبیت خود در بین مردم، بناهای عمومی حمام را برایشان برپا می‌کردند. در سنگ نوشته‌های باستانی اشاره‌هایی به حمام شده است. اما متاسفانه در مورد نحوه ساخت آن اطلاعات دقیقی در دسترس نمی‌باشد.

حمام های باستانی ایران

قدیمی‌ترین و کهن‌ترین گرمابه‌های ایران به دوران هخامنشیان بازمی‌گردد. گرمابه‌های تاریخی این دوران بیشتر برای اشراف و چندین حمام نیز به صورت عمومی برای عامه مردم ساخته شد. نمونه این حمام‌ها در تخت جمشید و یا کاخ داریوش وجود داشته و می‌توانید از آن بازدید نمایید.

البته لازم به ذکر است که یک نمونه حمام خصوصی در دوران پارتیان در کاخ پارتی آشور کشف شد که از جمله قدیمی‌ترین گرمابه‌های تاریخی ایران محسوب می‌گردد.

در دوران ساسانیان، ساخت حمام‌ها در ایران رواج بیشتری یافت. حمام‌های ساخته شده در دوران ساسانیان علاوه بر شکوه بیشتر و معماری منحصر به فرد، بیشتر مورد استفاده گروه اشراف و یا طبقات بالای جامعه بودند. ناگفته نماند که موبدان زرتشتی در این دوران، با ساخت حمام‌های عمومی مخالفت می‌کردند.

رویکرد ساسانیان در کشورمان ادامه داشته تا اینکه با ورود اسلام و تأکید ویژه بر پاکیزگی، ساخت حمام نیز مانند سایر بناهای عام المنفعه نظیر مسجد، مدرسه و بازار گسترش یافت.

قدیمی ترین حمام های ایران

«قلعه آب گرم» در سمنان از کهن‌ترین حمام های تاریخی ایران محسوب می‌شود. شهر سمنان علاوه بر قلعه آب گرم، دارای حمام‌های قدیمی دیگری مانند «بندر تجاری سیراف» نیز می‌باشد که در قرن سوم هجری قمری ساخته شده است.

معروف‌ترین گرمابه‌های ایران می‌توانیم به حمام‌های عام المنفعه در دوران سلجوقیان اشاره نماییم. حاکمان سلجوقی برای کسب رضایت حداکثری مردم، گنبدها، مقبره‌ها و بناهای عام المنفعه زیادی را در کشورمان ساختند. البته لازم به ذکر است که افزایش ساخت بناهای عام المنفعه برای کم‌رنگ کردن اثر حمله مغول در اذهان عمومی بود.

گرمابه‌ای در شهر جرجان و دیگری در کنگاور (در حاشیه معبد آناهیتا) از جمله مواردی هستند که در زمان سلجوقیان بنا نهاده شد و اکنون به ویرانه‌ تبدیل گشته است.

گسترش بناهای عام المنفعه در دوران ایلخانیان

مراغه، اردبیل، تبریز، تخت سلیمان، کیش و سلطانیه از جمله شهرهایی بود که در دوران ایلخانیان بناهای عام المنفعه متعددی ساخته شد. البته بی‌شک دوران شکوفایی ساخت حمام های تاریخی ایران را باید مربوط به دوران صفویان دانست. در زمان حکومت صفویان گرمابه‌های بسیاری در ایران بنا نهاده شد.

جالب است بدانید که گرمابه‌های ساخته شده در دوران صفویان، نسبت به زمان‌های قبل از خود، دارای زیبایی ظاهری و معماری خاصی بودند و همین امر این بناها را از متمایز کرد.

شاردن در سفرنامه خود اصفهان را اینگونه معرفی می‌نماید که دارای 48 مدرسه، 162 مسجد، 272 حمام و 1082 کاروانسرا می‌باشد که این آمار در نوع خود بسیار کم سابقه است. از جمله گرمابه‌های زیبای دوران صفویه می‌توان حمام خان (یزد)، گرمابه گلشن (لاهیجان)، گنجعلی خان (کرمان) و گرمابه‌های علی آقا علی، حمام رِهنان و حمام شاه در شهر اصفهان را نام برد.

پس از گذشت دوران صفویه، ساخت حمام به سبک معماری اصفهانی رواج پیدا کرد که می‌توان به حمام‌هایی چون حمام وکیل شیراز، چهار فصل (اراک) و حضرت (سمنان) اشاره نمود.

ادامه ساخت حمام در عصر جدید (دوران پهلوی)

دوران پهلوی در کشورمان، سبک زندگی مدرن اروپایی رواج یافت و به همین دلیل معماری بناها از حالت اصیل ایرانی خارج شد. خارج شدن سبک معماری از حالت اصیل در این دوران، علاوه بر نکات مثبت، جنبه‌های منفی را نیز با خود به همراه داشت.

بکارگیری مصالح جدید، استفاده از لوله کشی و تغییر چهره شهرها از جمله موارد مثبتی است که در زمان پهلوی به وقوع پیوست. اما از بین رفتن معماری اصیل ایرانی، تغییر فرهنگ مردم و کم رنگ شدن ساخت بناهای عام المنفعه از جنبه‌های منفی دوران پهلوی است.

بدین ترتیب در دوران پهلوی استفاده از حمام‌ها از حالت جمعی و عام المنفعه خارج شده و مردم حمام‌ها را در ابعاد کوچک و سبک جدید در خانه‌های خود ساخته و مورد استفاده قرار می‌دادند و دیگر نیازی نبود که از حمام‌های عمومی استفاده کنند.

معماری حمام های تاریخی ایران

حمام های تاریخی ایران نیز مانند دیگر بناهای تاریخی دارای معماری مخصوص به خود بوده و از اجزا و سبک های مختلفی تشکیل می‌شوند. حمام‌ها به دلیل موقعیت خاصی که داشتند بسیار مورد توجه قرار می‌گرفتند. خاص بودن به دلیل این بود که این سازه‌ها همواره در معرض رطوبت و آب قرار داشتند.

بنابراین در ساخت گرمابه‌‌های ایران سعی بر این بوده که مصالح و موادی به کار روند که توان مقاومت در رطوبت همیشگی حمام‌ها را داشته باشند.

خلاقیت معماران ایرانی در ساخت حمام

معماران خلاق ایرانی توانستند با وجود محدودیت‌ها نمونه‌‌های بی‌نظیری از گرمابه‌‌های ایرانی را ایجاد کنند که تا به امروز ماندگار بوده و مورد توجه گردشگران قرار بگیرد. این نمونه‌ها با تزئینات زیبا از نظر زیبایی‌شناسی و استحکام و اصول معماری جزء بهترین نمونه‌های معماری هستند.

میان حمام های تاریخی ایران و حمام‌های اسلامی دیگر کشورها تفاوت چندانی وجود ندارد. تمدن و فرهنگ غنی ایرانیان همراه با معماری اصیل در سایر کشورهای آسیای مرکزی و حتی اروپا رواج داشته و به همین دلیل حمام‌های قدیمی در اکثر کشورها شبیه ایران بوده است. در ادامه با فضاهای موجود در یک حمام قدیمی ایران آشنا می‌شویم.

تأثیر اقلیم بر معماری گرمابه‌های تاریخی ایران

فضای حمام، فضای بسته‌ای بوده و به همین دلیل کمتر تحت تأثیر شرایط محیطی و اقلیم قرار می‌گیرد. با توجه به نکته‌ی ذکر شده ساختار کلی و معماری حمام های تاریخی ایران مشابه یکدیگر است. به بیان دیگر عوامل محیطی محیطی مانند باد یا آفتاب در نحوه استقرار، شکل کالبدی و یا تقسیم بندی آن تأثیری ندارد.

در مناطق سرد معمولا حمام‌ها را در عمق بیشتری از زمین قرار می‌دادند اما در مناطق گرم در عمق کمتر از زمین ساخته می‌شد. مصالح به کار رفته در ساخت حمام‌ها دارای استحکام و دوام بالایی برخوردار بودند. حمام‌های بزرگ دارای سقف گنبدی یا طاق بودند.

در روستاها برای ساخت حمام از تیرهای چوبی و کاهگل استفاده می‌کردند چرا که از نظر اقتصادی بسیار به صرفه بود. در سواحل جنوبی و شمالی کشورمان نیز به دلیل بارندگی، سقف حمام‌ها به صورت شیب‌دار ساخته می‌شد.

تأمین حرارت حمام‌

در گذشته برای تأمین حرارت گرمابه‌ها این امکان وجود نداشت که بتوانند این فضا را به صورت مستقیم گرم کنند چرا که سوختن مواد آلی سبب می‌شد گاز کربنیک تولید شود و تنفس انسان را در آن غیر ممکن می‌ساخت. به همین دلیل از روش دیگری برای گرم کردن حمام استفاده می‌کردند که در ادامه این قسمت به معرفی آن می‌پردازیم.

برای گرم کردن فضای داخلی حمام، فضایی مجزا از آن را ایجاد کرده بودند تا بتوانند از طریق سوختن مواد آلی در آتشدان زیر دیگ در خزینه آب را گرم کنند. حرارت ایجاد شده در کف حمام به قسمت‌های دیگر منتقل شده و در نتیجه فضای داخلی حمام نیز گرم می‌شد.

به بیان دیگر می‌توان اظهار داشت که نوعی سیستم گرمایش از کف به شکل ابتدایی و ماهرانه ایجاد کرده بودند. سوخت‌های آلی که در اغلب حمام های تاریخی ایران مورد استفاده قرار می‌گرفت شامل فضولات گاو و گوسفند، خار و خاشاک، برگ درختان و… بود.

گربه و تامین حرارت

جالب است بدانید که به فضای خارجی ایجاد شده در حمام، «گربه رو» اطلاق می‌گشت که دالان‌های زیرزمینی بودند که در زیر کف حمام ساخته شده بودند و در نهایت باعث انتقال گرما به بخش‌های مختلف حمام می‌شدند. فضای «گربه رو» به صورتی بود که یک نفر بتواند به صورت خمیده در آن راه برود (زیرا ممکن بود در مواقعی از سال نیاز به نظافت یا تعمیر داشته باشد).

علاوه بر تأمین حرارت از طریق انتقال گرما به کف، معمولا آن را چندین متر پایین‌تر از سطح گذر عموم می‌ساختند. به همین جهت خاک‌های اطراف حمام های تاریخی ایران مانند عایق حرارتی عمل کرده و تبادل حرارت را به کاهش می‌داد.

قرار گرفتن ساختمان گرمابه در سطح پایین‌تر سبب افزایش مقاومت و استحکام بنا نیز می‌شد و همچنین امکان جاری شدن آب از طریق چشمه یا قنات به داخل حمام را تسهیل می‌نمود.

تأمین آب و رطوبت حمام

آب مورد نیاز برای حمام‌ها از طریق نهرها، چشمه‌ها، چاه‌ها و یا قنات‌ها تأمین ‌شد. جالب است بدانید که اگر آب حمام از طریق چاه تأمین می‌شد، کشیدن آب از چاه توسط یک فرد همراه با 2 تا 4 گاو نر اخته انجام می‌گرفت. آب وارد شده ابتدا به یک حوض می‌ریزد و سپس از طریق لوله‌های سفالین (به آن تنبوشه نیز اطلاق می‌گردد) به قسمت خزینه روانه می‌شود.

زمانی که قصد شستشو و یا تعویض آب خزینه را داشتند، مانع ورود آب از حوض ورودی به داخل خزینه می‌شدند. تعویض آب خزینه بستگی به نظر صاحب حمام و یا اعتبار آن داشت و بین چند روز تا چند هفته یکبار متغیر بود. تعویض آب حمام با بستن لنگ به قسمت ورودی حمام به مردم اعلام می‌شد.

حوضچه‌های متعدد

برای تأمین رطوبت حمام حوض‌های متعددی در قسمت‌های مختلفی ساخته می‌شد، که کار آن ایجاد رطوبت کافی برای حمام بود. در مجاور گرمخانه، حوض‌های کوچکی وجود داشت که مردم خود را در آن شستشو می‌دادند. در وسط فضای بینه نیز حوض بزرگی وجود داشت که علاوه بر ایجاد زیبایی بصری، سبب ایجاد رطوبت می‌گشت.

علاوه بر حوض‌های ذکر شده، حوض دیگری در فضای بالایی سربینه وجود داشت که در آن آب روان جاری بود و برای طهارت از آن استفاده می‌کردند. حوض‌های متعدد داخل حمام ‌های تاریخی ایران، بدن مشتریان را به تدریج برای ورود یا خروج هر قسمت حمام آماده می‌نمود.

به بیان دیگر می‌توان اینگونه اظهار داشت که کاهش یا افزایش رطوبت هر بخش از حمام سبب کاهش یا افزایش دمای بدن شده و بدین ترتیب امکان سرما خوردن شخص کاهش می‌یافت.

تأمین روشنایی حمام

تأمین روشنایی حمام های قدیمی ایران از طریق نورگیرهایی که در سقف یا پنجره‌هایی که در زیر طاق (گل جام) وجود داشت، صورت می‌گرفت. شیشه‌های محدب شکلی که نقش اصلی در عبور نور و تأمین آن بر عهده داشتند، شیشه‌هایی هستند که آن را به نام «گل جام» می‌شناسند.

«گل جام» را در قسمت بالایی حمام (بر بالای گنبد) نصب می‌کردند، این کار به وسیله ملات ساروج یا مومینه آب بندی صورت می‌گرفت. این نوع از شیشه محدب به افرادی که در بالای سقف قرار دارند اجازه دید داخل حمام را نمی‌دهد و به همین دلیل بکارگیری آن انتخاب بسیار هوشمندانه‌ای محسوب می‌گردد.

تامین نور در شب

حال ممکن است این سوال برایتان ایجاد شود: در مواقعی که نور خورشید کافی نبوده و یا در هنگام شب، نور حمام چگونه تأمین می‌شد؟ پاسخ این است که در مواقع ذکر شده، نور به وسیله چراغ دستی تأمین شده و بهترین نوع چراغ دستی نیز چراغ‌های نفتی بود. چراغ‌های نفتی به سوخت‌هایی مانند روغن کنجد، کَرچک، پنبه دانه، بَرزک و… برای روشن شدن نیاز داشت.

جالب است بدانید که برای روشن کردن چراغ‌های پیه سوز از پیه گوسفند استفاده می‌کردند که علاوه بر بوی نامطبوع، نور کمتری داشت و به همین دلیل گزینه ایده آلی برای استفاده در حمام محسوب نمی‌شد.

تهویه مطبوع حمام

کنترل حرارت، رطوبت و نور برای انجام استحمام کافی نبوده و لازم است علاوه بر موارد ذکر شده، حمام‌ها دارای تهویه مناسبی باشند. استحمام بسیاری از افراد در یک فضای مشترک و در کنار آن استفاده از چراغ‌های سوختی و محصور بودن فضای داخلی حمام سبب ایجاد بوی نامطبوعی شده و لازم است که تهویه مناسبی برای حمام های تاریخی ایران در صورت گیرد.

مواقعی که تهویه به درستی انجام نشود، افراد دچار تنگی نفس یا خفگی می‌گردند و به همین دلیل اهمیت این مورد بسیار زیاد است. در ادامه به ذکر اقداماتی می‌پردازیم که برای تهویه مناسب حمام های تاریخی ایران صورت می‌گرفت:

• باز کردن پنجره‌های زیر طاق (البته در صورت سنگین شدن هوای حمام)
• استفاده از روغن تمیز برای روشن کردن چراغ‌های سوختی
• خاموش کردن چراغ‌های سوختی در محوطه حمام
• بکارگیری افراد با تجربه در مدیریت حمام

مصالح به کار رفته در حمام های تاریخی ایران

حمام های تاریخی ایران مانند سایر ابنیه استفاده عمومی داشته و آن را برای نسل‌های متمادی حفظ می‌کردند. از همین حیث بکار رفته در جای جای کشورمان از مقاومت و استحکام بالایی برخوردار بوده است. استفاده از آجر در دیوارها و طاق‌های قوسی نشانه‌ای بر این ادعاست.

حمام‌هایی که در شهرهای اصلی بودند و یا افراد زیادی از آن استفاده می‌کردند، دیوارهایشان عموما تا ارتفاع 180 سانتی‌متری از کف زمین با کاشی پوشش داده می‌شد. در صورتی که از کاشی برای پوشش دادن دیوار استفاده نمی‌شد آن قسمت از دیوار را آهک اندود می‌کردند و برای افزایش زیبایی بصری به آن آهک‌بری اضافه می‌نمودند.

طرح‌های کاشی در حمام

طرح کاشی‌هایی که در حمام استفاده می‌شد، بیشتر مربوط به تصاویر انسان، حیوان، طرح‌های اسلیمی و گره چینی بوده و با نگاهی گذرا به عکس حمام‌های قدیمی متوجه این موضوع می‌شوید. جالب است بدانید که طرح کاشی‌هایی که در حمام‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفتند، جدای از طرح کاشی‌هایی بوده که ساختار مدرسه و مسجد بکار گرفته می‌گشت.
مهم‌ترین بخش در بکارگیری مصالح، آب‌بندی صحیح خزینه بوده که اگر به درستی صورت نمی‌گرفت، حمام دائما به تعمیرات نیاز پیدا می‌کرد. همین امر سبب می‌شد که از تعداد مراجعه کنندگان کاسته شود و در عین حال هزینه‌های تعمیرات ناشی از آن نیز بالا رود.

دیوارها و کف خزینه از ملات ساروج مخصوص استفاده می‌کردند و در عین حال لازم بود بنایی ماهر این ملات را برای ساخت حمام به کار بگیرد. ملات ساروج استفاده شده در حمام های تاریخی ایران می‌بایست چسبندگی لازم و قدرت تحمل بالا در برابر فشار آب را دارا باشد و همچنین آب را از خود عبور ندهد.

ساخت حمام‌ها و بکارگیری مصالح، مهارت بالایی را می‌طلبید و به همین دلیل بنایان و اوستاهای این کار، فوت و فن کار خود را به دیگران آموزش نمی‌دادند. نوع موادی که برای ساخت ملات استفاده می‌کردند و نسبت مخلوط کردن آن‌ها با یکدیگر و همچنین مدت زمان استراحت و ورز دادن مواد نیز سبب ایجاد تفاوت می‌شد.

تقسیم بندی فضای اصلی حمام

آیا می‌دانید معماری حمام و گرمابه‌‌های ایرانی چگونه است؟ فضای داخلی حمام از چه قسمت‌هایی تشکیل شده است؟ آیا تقسیم بندی فضای داخلی در تمامی حمام های تاریخی ایران مشابه می‌باشد؟
حمام های تاریخی ایران از نظر هندسی بسیار شبیه یکدیگرند. رعایت نظم، تقارن و همچنین مرکزگرایی از ویژگی مشترک تمامی گرمابه‌های تاریخی محسوب می‌گردد. ساختار اصلی معماری حمام‌های سنتی بر اساس طب سنتی، ایرانی و اسلامی است که در آن چهار طبع گرم، سرد، خشک و تَر وجود دارد زیرا سلامت انسان در گرو رعایت تعادل بین این طبع‌ها می‌باشد. در ادامه به معرفی قسمت‌های مختلف تشکیل دهنده حمام های تاریخی ایران می‌پردازیم:

سردر ورودی

از قسمت‌هایی است که محل ارتباط فضای داخلی و خصوصی حکام با فضای بیرونی است. این سردر ورودی با توجه به تمکن مالی سازنده حمام و یا محلی که حمام در آن قرار داشت می‌توانست بسیار مجلل و یا ساده باشد.

راهروی ورودی

راهروی ورودی در اکثر حمام های قدیمی راهرویی بود که رختکن را با پیچ و خم زیاد از سردر و گذر اصلی جدا می‌کرد. این امر موجب می‌شد تا فضای خصوصی درون حمام از محیط بیرون جدا شود. این امر هم مانع از دید رهگذران به درون حمام می‌شد و هم کمک به حفظ گرما و حرارت داخل حمام می‌کرد. با توجه به قرار گرفتن حمام‌ها در گودی، این راهروها شامل پله‌های پایین رونده‌ بودند که افراد را به زیرزمین منتقل می‌کردند.

رختکن یا سربینه

سربینه، سردخانه، بینۀ محلی یا رختکن یکی از اصلی‌ترین بخش‌های حمام است و استحمام از این مکان شروع می‌شود. ابعاد این فضا را معمولا بزرگتر از دیگر فضاهای حمام در نظر می‌گیرند. معماران بخش اعظم هنر معماری خود را در این فضا به کار می‌گیرند و تزئینات بسیاری در این فضا ایجاد می‌شود.

هوای بینه دارای هوای سرد و خشک بوده و در طب اسلامی آن را معادل فصل پاییز می‌شناسند. فضای هوای بینه باعث ایجاد مزاج سودا در بدن می‌گردد. این قسمت از فضای حمام عموما دارای شکل 8 ضلعی و سقف گنبدی است. سکوهای موجود در فضای سربینه برای تعویض لباس ایجاد گردیده تا بتوانند اندکی استراحت کنند.

برای تزئین فضای سربینه از سنگ یا کاشی استفاده می‌کردند. شیشه‌هایی با نام «جامخانه» را در سقف‌های گنبدی سربینه به کار می‌گرفتند و برای تعدیل دمای یا ضدعفونی کردن بینه در مواقعی از سال، این شیشه‌ها را برمی‌داشتند.
معمولا میان فضای حمام حوض بزرگی قرار گرفته و در حاشیه آن نیز سکوهایی ساخته شده که مردم برای تعویض لباس یا نشستن از این سکوها استفاده می‌کردند.

فضای میان‌در

درواقغ فضای میان‌در یا سرخان فضایی است، که ارتباط بین دو بخش سربینه و گرمخانه را ایجاد می‌کند. همینطور فضای میان‌در گرمابه‌های ایران به این منظور ایجاد می‌شود که دما و رطوبت را تنظیم کرده و از خارج شدن هوای گرم حمام جلوگیری کند. این فضا در انواع حمام های قدیمی ایران متفاوت است و ممکن است از راهروی پیچ و خم دار ساده تا راهرویی با هشتی و تزئینات متفاوت باشد.

مزاج فضای «میان در»، سرد و تَر و معادل فصل زمستان می‌باشد، این قسمت از حمام های تاریخی ایران سبب ایجاد مزاج بلغم در انسان می‌گردد. در واقع می‌توان گفت که میان‌در باعث ایجاد ارتباط میان قسمت بینه با گرمخانه می‌شود.

گرمخانه

گرمخانه دارای مزاج گرم و تَر و معادل فصل بهار می‌باشد. این قسمت از حمام های تاریخی ایران برای استحمام و شستشو ساخته شده است. دارای فضایی 4 یا 8 ضلعی با دیوارهایی ضخیم می‌باشد.

کف گرمخانه

کف گرمخانه قیراندود و سقف آن با ساروج پوشانده می‌شود. ارتفاع سقف گرمخانه نسبت به قسمت‌های دیگر تشکیل دهنده حمام های تاریخی ایران بلندتر است. طاق اصلی گرمخانه دارای«جامخانه» (شیشه‌ای که در سقف گنبدی به کار می‌رود) با ابعاد بزرگ می‌باشد که کاربرد اصلی آن روشن کردن این فضاست.

در ورودی گرمخانه حوضچه‌ای پر از آب ولرم تعبیه شده است که چاله حوض نامیده می‌شود. چاله حوض برای شستشوی افراد تازه وارد مورد استفاده قرار می‌گرفت. جالب است بدانید که برای روشنایی گرمخانه از وسایل روشنایی که با سوخت کار می‌کردند، استفاده نمی‌شد زیرا استفاده از این وسایل سبب ایجاد مشکل برای تنفس افراد حاضر در گرمخانه می‌شد. جام‌های شیشه‌ای به کار رفته در سقف نیز عدسی‌هایی هستند که علاوه بر ایجاد روشنایی، دید افراد به داخل حمام را مختل می‌کند.

آب‌ریزگاه

فضای آب‌ریزگاه به شکل غیر مستقیم با فضای سربینه و گرمخانه مرتبط می‌باشد. پس از فضای میان‌در، یکی از راه‌ها به قسمت آب‌ریزگاه می‌رود و می‌توان اینگونه اظهار داشت که این فضا از سایر فضاهای داخل حمام مجزاست. این ویژگی سبب می‌شود که پاکی و طهارت بین قسمت‌ها به درستی رعایت شود.

خزینه

خزینه دارای آب سرد و آب گرم می‌باشد. نحوه طراحی این قسمت از حمام های تاریخی ایران دارای صفحه‌ای فلزی به قطر 60 تا 110 سانتیمتر بوده و محل قرارگیری آن نیز میان آب و آتش موجود در خزینه است. بدین ترتیب همواره آب سرد و گرم در آن وجود دارد.

فضای خزینه در حمام های قدیمی ایران مربوط به آب کشیدن نهایی است و در عین حال نیز گرمای حمام را تأمین می‌نماید. در کف خزینه دو قسمت برای تیان (آهن هفت جوشی که زیر آن آتش روشن می‌کنند تا بتواند آب عبوری از آن را گرم نماید) وجود دارد.

آب سرد از انبار به خزینه منتقل می‌شود و پس از گرم شدن در این فضا، به حوض‌های وسط گرمخانه منتقل می‌شود تا افراد بتوانند استحمام خود را انجام دهند.

گربه‌رو

یکی از فضاهای مکمل گرمخانه‌ها گربه‌روها هستند. این فضاها دود حاصل از تون را به دودکش‌ها منتقل می کردند و اکثرا به صورت زیرکار ساخته می‌شدند.

صحن اصلی

این صحن در گرمابه‌های ایران، محلی بوده که اعمال مختلف استحمام و شستشو در آن انجام می‌شد. این صحن دارای پلان مربع یا هشت ضلعی بود و ارتفاع سقف در این محل به دلیل تنظیم حرارت و گرم‌تر شدن محیط، بسیار کم است.

دفینه در حمام های قدیمی ایران

ممکن است داستان‌ها یا خرافاتی را راجع به وجود دفینه حمام‌های قدیمی شنیده باشید و این سوال برایتان مطرح شود که آیا چنین چیزی صحت دارد؟ در صورت صحت این مطلب، این دفینه بیشتر در کدام فضای حمام صورت می‌گیرد؟

جالب است بدانید که وجود دفینه در حمام های تاریخی ایران واقعیت داشته و سکه‌ها و طلاها و غنایم زیادی را در این فضا، جاسازی می‌کردند. کف حوض، زیر آتشدان و زیر نشیمن‌گاه از جمله فضاهایی است که عموما برای جاسازی دفینه مورد استفاده قرار می‌گرفت. حضور مردم و افزایش رفت و آمد باعث می‌شود که کمتر کسی به وجود دفینه در آن شک کند و این هوش و ذکاوت طراح و بنای آن را می‌رساند.

با نگاهی به بناهای تاریخی و نقش حوض در آن درمی‌یابید که علاوه بر ایجاد زیبایی، با جریان یافتن آب در آن سبب افزایش آرامش در افراد و یا حتی دارا بودن خاصیت درمانی (با توجه به نوع آبی که در آن جریان دارد و یا جنس بدنه حوض) می‌گردد. حوضچه حمام‌های قدیمی نیز از این قاعده مستثنی نبوده و علاوه بر آن مکان مناسبی برای دفن سکه‌ها و اشیای گران‌بها محسوب می‌گشت.

افراد شاغل در خزینه‌های قدیمی

حمام های تاریخی ایران دارای چندین بخش بوده و در هر قسمت از آن نیز افراد مختلفی مشغول به کار بودند که در ادامه این متن به معرفی شغل این افراد می‌پردازیم:

تونتاب

این فرد وظایف مختلفی از قبیل گرم کردن حمام، تمیز کردن بخش‌های مختلف و به صورت کلی نگهداری از آن را به عهده داشت.

دلاک

درآمد این شخص با کیسه‌کشی و استحمام افراد مختلف حاصل می‌گشت.

مشتمالچی

همانطور که از نام آن پیداست این شخص به افراد حاضر در حمام مشت و مال می‌دهد. جالب است بدانید که اگر فردی نیاز به مشت و مال داشت در فضای سربینه واژه «خُش» را تلفظ می‌کرد. و با این کار مشتمالچی متوجه می‌شد که فرد مشت و مال می‌خواهد.

حمامی

به مالک و مدیر حمام اطلاق می‌گشت.

پادو

وظایف این شخص جفت کردن کفش‌های موجود در سربینه، پهن کردن لنگ خشک بر روی سکوی سربینه برای افراد مختلف و همچنین پیچیدن لنگ به دور افراد بود. به طور کلی می‌توان گفت که کارهای شخصی افراد حاضر در سربینه را رفع و رجوع می‌نمود.

وسایل مورد نیاز برای استحمام در حمام های تاریخی ایران

استحمام در حمام های تاریخی ایران دارای آداب و رسومی بوده و از وسایل مخصوصی نیز استفاده می‌کردند. در ادامه این بخش به معرفی وسایل مورد نیاز در گرمابه‌های قدیمی می‌پردازیم:

• کیسه
• مشربه
• لیف
• بقچه
• گِل سرشور
• سنگ پا
• تاس
• شانه
• طشت
• وسمه
• چراغ پیه سوز
• حنا
• صابون
• لگن
• لنگ
• مورد
• جام وسمه
• سفیداب
• آینه
• سدر
• کتیرا
• جام حنا

این وسایل به مرور زمان تغییر کرده و ممکن است امروزه بسیاری از موارد ذکر شده کاربردی نداشته باشند. گرمابه‌های ایران محل انجام کارهایی مانند شستشوی بدن، انجام حجامت، کیسه کشیدن، مشت و مال، زدودن موهای زائد بدن و صورت، تقویت و رسیدگی به موهای سر با انواع داروهای گیاهی و… نیز محسوب می‌شد.

آداب در گرمابه های ایران

حمام های تاریخی ایران معمولا از خروس خوان صبح کار خود را آغاز می‌کردند. بعضی حمام‌ها ساعاتی از روز به آقایان و ساعاتی دیگر به بانوان اختصاص داشت. برخی دیگر از حمام های تاریخی ایران نیز به طور کلی جدا و مردانه یا زنانه بودند. حمام‌های زنانه و مردانه را با نشانه‌هایی شناخته می شدند. نشانه حمام‌های مردانه لنگی بود، که به صورت دولا روی در آویخته بودند. اما سردر حمام‌های زنانه در کوچه‌ها را با پارچه‌ای ضخیم می‌پوشاندند.

یکی دیگر از آداب حمام‌های ایران بوقی بود که اگر نواخته می‌شد. یعنی کار حمام آغاز شده و مردم می‌توانستند برای شستشو به حمام بروند. این بوق‌ها شاخ ضخیمی از جنس صدف خالی شده بود، یا شاخ گوزن که در آن می‌دمیدند. این بوق در حمام‌هایی که نوبت زنانه و مردانه متغیر بود نیز نواخته می‌شد. تا نشان دهد که نوبت حمام زنانه به مردانه تغییر کرده است.

تفاوت حمام های مردانه و زنانه

معماری حمام‌های زنانه و مردانه تفاوت چندانی نداشت. تنها در دوره صفویه ورودی‌ها متفاوت گشت. همانطور که گفته شد ورودی حمام‌های مردانه در محل رفت و آمد و ورودی حمام‌های زنانه در کوچه بود. باور عامه مردم بر این بود که صدای داخل حمام های زنانه نباید به گوش نامحرمان برسد.

در برخی از گرمابه‌های ایرانی هنوز مشخص است که راهرویی برای حمام‌های زنانه تا قسمت سربینه ایجاد شده است. تا مانع از دیده شدن داخل حمام و همچنین بیرون آمدن صداها شود.

وسایلی که زنان متمول و فقرا با خود به حمام می‌بردند تفاوت داشت. زنان متمول با ترمه و پارچه‌های سوزن دوزی شده به حمام می‌رفتند و ثروتمندان همراه با خود 2 ندیمه یا خدمه هم داشتند.

علاوه بر همه‌ی این آداب خرافه‌هایی نیز در رابطه با حمام وجود داشت. به طور مثال در برخی مناطق روزهای چهارشنبه به حمام نمی‌رفتند. برخی به وجود موجودات ماوراء الطبیعه در حمام ها باور داشتند و برای رهایی از آنان با خود چاقو یا سوزن حمل می‌کردند.

حمام در ایران

بنابر یافته‌های تاریخی می توان گفت که حمام از 3 هزار سال پیش در ایران وجود داشته است و اولین حمام را جمشید ساخت. در آیین زرتشتی رسم بر این بوده که افراد قبل از هرگونه مناسک و اعمال مذهبی غسل کنند. همچنین از همان زمان و در دین زرتشتی اهمیت پاکیزگی و نظافت بین ایرانیان بسیار مهم بوده است.
در دوران پیش از زرتشت طبق یافته های باستانی مهرپرستان برای انجام دادن فریضه ای خاص باید سه روز و 3 شب غسل می‌کردند. همچنین در آن زمان محرابه‌ها، که همان عبادتگاه مهرپرستان بوده است، باید در نزدیکی آب روان قرار می‌گرفتند.

متاسفانه حمام های تاریخی زیادی در سراسر کشور وجود دارند، که به حال خود رها شده‌اند. حمام روستای روشن آباد بابل از این دست گرمابه های تاریخی است.

تاثیر فرهنگ و ادیان

یکی دیگر از آیین های باستانی آیین مزدائیسم بود که تاکید آنان بر پاکی جسم و روان بوده است. طبق نظر آنان پاکی روان و جسم به یکدیگر مرتبط است. همانطور که در قسمت‌های قبل گفته شد در دین زرتشتی بسیار به شستشو و غسل‌های یومیه تاکید می‌کردند.

در یکی از شعرهای فردوسی بزرگ نیز به این امر اشاره می‌شود:

گرانمایه شبگیر برخاستی ز بهر پرستش بیاراستی
سرو تن بشستی نهفته به باغ پرستنده با وی نبودی چراغ

باستان‌ شناسان بر این باورند که اطلاعات زیادی راجع به حمام‌ها در پیش از اسلام نداریم. اما نمی‌توان گفت که حمام‌ها پیش از اسلام وجود نداشته‌اند چون باستان‌شناسان در تخت جمشید نوعی از حمام‌ها را کشف کردند.

پس از گسترش اسلام در دنیا تغییرات زیادی در همه ابعاد زندگی، هنر و سیاست مردم ایجاد شد. معماری در این زمان تغییرات بسیاری داشت و معماری ایرانی در تلفیق با معماری اسلامی قرار گرفت. این رویارویی در همه ابعاد ایجاد شد. از معماری خانه‌ها و عبادتگاه‌ها گرفته تا حمام‌ها که مظهر پاکی در دین اسلام بوده‌اند.

لزوم حمام

اهمیت برخی مکان‌ها در تاریخ موجب شکل‌گیری فرهنگ و معماری خاصی شده است. حمام در تمدن اسلامی جایگاه ویژه‌ای داشته به طوری که اسلام همواره به طهارت، دوری از نجاسات و غسل تاکید کرده است. در کنار پاکیزگی جسم همواره به پاکیزگی روح نیز تاکید شده است و این امر موجب شد تا تزیینات مختلفی برای جای جای حمام‌ها توسط معماران انجام شود.

اوضاع سیاسی و مذهبی ایران پس از گذر از دوران صفویه به ثبات رسید و ساخت انواع فضاها و معماری‌های عمومی شروع شد. حمام‌هایی که از دوران صفویه و قاجار به جای مانده، معماری و سیمای فرهنگی خاص آن روزگاران را نشان می‌دهد. در برخی موارد حمام‌ها نوعی از گردهمایی‌های مربوط به موارد سیاسی و اجتماعی در خود جای می‌دادند.

استقرار حمام‌های عمومی

توجه خاص اسلام به پاکی و تمیزی و از سمتی عدم توان ساخت حمام در منزل برای همه مردم باعث به وجود آمدن حمام‌های عمومی در سطح شهر شد. حمام‌ها یکی از عناصر اصلی شهر به حساب می‌آمدند. دلایل مختلفی وجود داشت که باعث می‌شد حمام های تاریخی ایران را در گودی بسازند به طوری که سقف برخی حمام‌ها حدود یک متر و نیم از سطح زمین ارتفاع داشت.

یکی از دلایل ساختن حمام‌ها در گودی تسهیل دسترسی به آب قنات بود. دلیل دوم جلوگیری از تبادل هوای خارجی و داخلی حمام در زمستان و تابستان بود به دلیل اینکه خاک به صورت عایقی برای جلوگیری از ورود و خروج هوا عمل می‌کرد. بررسی‌هایی که توسط معماران و تاریخ نگاران انجام شد، حاکی از آن است که حمام‌ها در یکی از نقاط زیر ساخته می‌شوند:

• کنار کاروانسرا

درواقغ کنار دروازه شهر معمولا کاروانسراهایی ایجاد می‌شد. و در کنار این کاروانسراها حمام برای مسافران و یا مردم عادی تعبیه می‌شد.

• نزدیک مراکز مذهبی

همانطور که بسیار اشاره کردیم، تطهیر و پاکیزگی جزئی جدا نشدنی از اعمال و مناسک مذهبی بوده است. برخی بر این باورند که تعداد حمام در هر شهر با تعداد مسجد آن ارتباط داشته است.

• نزدیک بازار

در راسته بازار هر شهر یک یا چند حمام ساخته می‌شد.

• کنارگذر اصلی

حمام‌ها از بناهای مهم شهر بودند که در کنارگذر اصلی قرار می‌گرفتند.

• میان محله

روستاها و محله‌های مختلف هر کدام یک یا چند حمام داشتند.

کاربرد حمام های تاریخی ایران

حمام‌های ایرانی در گذشته علاوه بر تطهیر و پاکیزگی جسم انسان دارای جایگاه ویژه‌ای بین مردم بودند. برخی این مکان را محلی برای استمرار روابط فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی می‌دانستند. برخی از این کارکردها را در ادامه بررسی می‌کنیم:

• اطلاع رسانی

در گذشته حمام کردن مدت زمان زیادی داشت و دارای مراحلی بود که برای تطهیر شدن باید طی می‌شد. مردم از این فرصت برای خوش و بش و منتقل کردن اطلاعات به یکدیگر استفاده می‌کردند. حمام‌هایی که در بازار قرار داشتند از نظر ارتباطی، گستره‌ی وسیعی را شامل می‌شدند. در واقع می‌توان گرمابه‌های ایران را در نقش رسانه نیز خواند چون اخبار مهم به صورت دهان به دهان در آن پخش می‌شد.

• درمان

در بسیاری از آثار دانشمندان و پزشکان قدیمی مانند ابن سینا، محمد کریم خان‌کرمانی، زکریای رازی و ابن بطلان توصیه به حمام شده است. حمام در بهبود برخی دردها مثل دردهای عضلانی، روماتیسمی و مفصلی بسیار موثر بوده است. برخی درمان‌ها مانند حجامت در حمام انجام می‌شد. همچنین به دلیل گرمایش تأثیر زیادی در گرمی و نرم شدن بدن دارد.

• آشنایی

در گذشته برخی مادران از طریق آشنایی‌ که در حمام با دیگران پیدا می‌کردند برای پسران خود به خواستگاری می‌رفتند. از آن‌جایی که در حمام های تاریخی ایران مردم از هر صنف و قشری جمع می‌شدند،. شبکه ارتباطی بسیار گسترده‌ای ایجاد می شد که نقطه آغازی بر رفاقت‌ها، دوستی‌ها و حتی خواستگاری و ازدواج بود.

• انجام امور مذهبی

حمام کردن ریشه عمیقی در اعتقادات مردم داشت. مردم طبق عقاید خود غسل‌های مختلفی داشتند که به صورت منظم آنان را انجام می‌دادند. برای هر کدام از امور خود غسلی را انجام می‌دادند که این نشان‌دهنده‌ی اهمیت حمام در انجام امور مذهبی بوده است.

• مراسم

رسوم بسیار دلنشینی در گذشته وجود داشت که برای هرگونه اتفاق یا واقعه‌ی خوشایندی مراسم حمام برگزار می‌کردند. طی این مراسم دوستان و آشنایان جمع می‌شدند و موجبات ارتباط، تفریح و شادی همگان نیز مهیا می‌شد. مراسمی مثل حمام زایمان، حمام عروسی و حنابندان، حمام توبه، حمام سفر زیارتی، حمام عافیت و … برگزار می‌گشت.

• برخورد فرهنگ‌ها

این مورد در حمام های تاریخی ایران که نزدیک به کاروانسراها بود، مشاهده می‌شد. مسافران از مناطق مختلف وقتی برای رفع خستگی سفر و تطهیر در این محل جمع می‌شدند با یکدیگر تعامل می‌کردند و این امر باعث انتقال فرهنگ‌ها بین افراد مختلف می‌شده است.

معروف ترین حمام های ایران

حمام وکیل کرمان

حمام وکیل در دوران قاجار ساخته شده است. این حمام بخش‌های مختلف یک حمام تاریخی ایران را دارد. معماری و نقش و نگارهای زیبای آن چه روی دیوارهای و چه درون حوض نشان‌دهنده‌ی هنر معماری آن است. این گرمابه تاریخی ایرانی هم اکنون به عنوان چای‌خانه و رستوران مورد استفاده قرار می‌گیرد.

حمام پهنه سمنان

یکی از حمام های تاریخی ایران حمام شهر سمنان است که در دوران تیموری ساخته شده است و قدمت زیادی دارد. در سال 1373 بازسازی شد و هم اکنون به عنوان موزه مورد بازدید قرار می‌گیرد. یکی از زیبایی‌های شگفت انگیز این حمام وجود استخوان‌های مادریست که جنینی در شکم دارد و از مجموعه باستانی تپه حصار دامغان یافت شده است. این اثر 4500 سال قدمت دارد.

حمام فین کاشان

نام حمام فین برای همگان آشناست. باغ زیبای فین که 2 حمام با نقش و نگارهایی بی بدیل در دل خود جای داده است. یکی از این حمام‌ها در دوران صفویه و دیگری در زمان قاجار ساخته شدند. این حمام‌ها در یونسکو نیز ثبت شدند. همچنین حمام فین کاشان همان محلی است که امیرکبیر بزرگ در آن به قتل رسید.

حمام خان یزد

این حمام در دوران حکومت قاجار ساخته شده است. نقاشی‌های ورودی آن برگرفته از شاهنامه است و تمام بخش‌های حمام های تاریخی ایران مانند سربینه، گرمخانه و… را داراست. اکنون به عنوان رستوران و چای‌خانه مورد استفاده قرار می‌گیرد.

حمام نواب تهران

یکی از حمام‌های قدیمی تهران است که از آثار بر جای مانده از دوران قاجار محسوب می‌گردد. در محله عودلاجان، خیابان 15 خرداد شرقی و کوچه بیک دامغانی قرار گرفته است. جالب است بدانید که قسمت‌هایی از فیلم قیصر در این حمام ضبط شده است.

در مطلب مجزا راجع به حمام نواب به معرفی، تاریخچه، ساعت بازدید، راهنمای بازدید و آدرس دقیق حمام نواب تهران پرداخته‌ایم. برای مشاهده آن اینجا را لمس(کلیک) کنید.

حمام همتیار

حمام تاریخی همتیار از گرمابه‌های قدیمی تهران به حساب می‌آید که به دلیل ساختمان مخروطی شکل آن، شهرت بسیاری پیدا کرده است. این حمام از بخش‌های مختلفی مانند گرمخانه، پاگرد، حوضچه، گرمخانه و سردخانه تشکیل شده و در خیابان وحدت اسلامی قرار دارد.

از دیگر حمام های تاریخی ایران می‌توان به حمام علی قلی آقا اصفهان، حمام سعیدا اردکان، حمام قدیم کاخ رامسر، حمام چناران بجنورد، حمام پامنار تهران و حمام جارچی اصفهان اشاره کرد.

در آخر…

در این محتوا دانستیم که حمام ‌های تاریخی ایران فضایی با کاربردهای گوناگون و ارزش بسیار بوده است. با دقت در معماری گرمابه‌های ایران به خوبی می‌توانید روحیه، آیین و تفکرات مردم را تا حدی بشناسید. حمام‌ها نقش مهمی در روابط مختلف اجتماعی داشته و حتی بر روی اقتصاد نیز تاثیر می‌گذاشتند.

امروزه حمام‌های بسیاری در سراسر ایران از آن دوران به جای مانده که بازسازی شده و به شکل موزه، رستوران، چای‌خانه و… درآمده است. بازدید از حمام ‌های تاریخی ایران علاوه بر زیبایی، دارای معماری خاص و بخش بندی متفاوتی است. که برای هر گردشگری جذابیت خاصی را ایجاد می‌نماید.

در زیر بخشی از این حمام های تاریخی ایران را به تفصیل معرفی خواهیم کرد.