عناب سرده‌ای از عنابیان درختی خاردار و برگ ریز است. این درخت از جنوب آسیا منشا گرفته است. بیش از 40 گونه‌ی مختلف این درخت، از مناطق مختلف جنوب آسیا به کل جهان گسترش یافته است. در این مقاله سعی شده است به ریشه یابی نام این میوه، پراکنش آن در ایران، مشخصات درخت و میوه‌ی آن، مواد شیمیایی و خواص آن، عناب بیرجند، مراسم برداشت این محصول در خراسان جنوبی، اصطلاحات محلي در روستاهای خراسان جنوبی برای کاشت و برداشت این میوه، تفاوت عناب ایرانی با چینی و حضور این میوه در ادبیات ایران پرداخته شود.
عناب، سوغاتی بیرجند
درخت عناب از تیره‌ی عنابیان است و این تیره، جزو تیره‌های نزدیک به گل سرخیان محسوب می‌شود. این میوه، بزرگ‌تر از سنجد و رنگ آن، قرمز تیره است که مصرف خوراکی و دارویی دارد. در ایران پنج جنس و یازده گونه آن در مناطق خلیجی، زاگرسی و خزری می‌روید. گونه ایرانی این گیاه از گونه‌های بومی مدیترانه شرقی است. از گونه‌های دیگر آن، کنار (کونار) است که در جنوب ایران به وفور یافته می‌شود.
میوه این گیاه، سوغاتی شهر بیرجند در استان خراسان جنوبی است. در حال حاضر خراسان جنوبي با 98 درصد کشت این درخت، به عنوان اولين توليد كننده این میوه در سطح کشورمان است و سومین تولید کننده‌ی عناب جهان است. بهترین نوع این میوه و خشکبار تولید شده در جهان، محصول خراسان جنوبی است.
ریشه یابی نام عناب
عُنّاب واژه‌ای عربی است که در گويش‌های مردم ایران با فتح عين تلفظ مي‌شود. تلفظ با فتح عین معنی انگور فروش را در زبان عربی می‌دهد. در حالی که نام‌های فارسی این میوه، طبرخون، تبرخون، سنجد جیلان، سنجد گرگان، سنجد جیلان، سیلانه، شیلانه، اون ناف، اون ناف‌دار (در گیلان)، شیلانک، حیلانه(در کرمان) و غیره است. بیشتر این نام‌ها کردی هستند. دويست سال زبان مكتوبات رسمي كشور به زبان عربي، باعث شده است تا در طول این مدت واژه‌های عربی بر زبان پارسی وارد شود و ماندگار شود. عناب هم از این کلمات است.
زین هر دو زمین هرچه گیا روید تا حشر بیخش همه روین بود و شاخ طبرخون (عنصری).
نام علمی آن Ziziphus از کلمه‌ی فارسی زیزیفوس گرفته شده است. نام انگلیسی آن نیز جوجوب یا jujube و به زبان چینی dazao به معنی خرمای بزرگ یا آلوی هندی می‌گویند.
در سایر کشورها این میوه را خرمای قرمز نامگذاری کرده‌اند. این نامگذاری هیچ ارتباطی با خرما ندارد. چرا که میوه‌ی خرما هم از نظر بافت، مزه و هم از نظر نوع درخت با این درخت کاملا متفاوت است. همچنین به آن خرما چینی نیز می‌گویند. علت نامگذاری آن، اهمیت تجاری این میوه در این کشور است. چین به عنوان برترین صادرات کننده و تولید کننده این میوه در جهان است. میوه‌ی خشک شده عناب را در هر فروشگاه مواد غذایی در چین می‌توان یافت.
پراکنش درخت عناب در جهان
این گیاه از درختان بومی جنوب آسیا است که در طول گذشت زمان به سایر کشورها راه یافته است. در حدود 9000 سال پیش این درختان اهلی شده‌اند اما دقیقا مشخص نیست مردمان کدام کشور نخستین بار کاشت این درختان را شروع کرده‌اند. به دلیل کاشت انبوه این درختان در چین، تصور می‌شود که اهلی شدن این گیاه از چین شروع شده است. در حالی که برخی نیز معتقدند این درختان از سوریه منشا گرفته است. در آغاز مسیحیت این درخت به اروپا وارد شده است و سپس سال 1873 از جنوب فرانسه به امریکا منتقل شده است. هم اكنون در امریکا به صورت یك گیاه زینتی كشت می شود. به طوری که در سال 1908، رقم بهبود یافته از گونه‌ی چینی توسط وزارت کشاورزی ایالات متحده ( USDA ) معرفی شد.
پراکنش درخت عناب در ایران
به طور پراکنده در کل ایران پراکنش این گیاه را می‌توان دید. اما این میوه، به طور عمده در استان‌های خراسان شامل شهرهای مشهد، کلات نادری، قائن، بیرجند، دره گز و دشت بیاض کشت می‌شود. در برخي از روستاهاي بيرجند مانند روستای کشوک پایین، خونیک و برزادران درختان کهن عناب با عمر تخمينی بيش از هشتصد سال وجود دارند. همچنین این درخت در سواحل بحر خزر، دامنه‌هاي نيل کوه در مينو دشت، گرگان، لرستان و بختیاری، الموت، خراسان، بلوچستان و کرمان بطور خودرو مي‌رويد.
مشخصات درخت عناب
درخت یا درختچه عناب برگریز است که ارتفاع آن 5-10 متر است و معمولاً شاخه‌ها دارای خار است. برگ‌های آن به رنگ سبز براق، به طول 2-7 سانتی‌متر و عرض 1-3 سانتی‌متر ، دارای سه رگ قابل مشاهده در قاعده و یک حاشیه دندانه ریز است.
مشخصات میوه‌ی عناب
میوه‌ی این گیاه، شبیه به زیتون، بیضی شکل و به طول 1.5 تا 3 سانتی‌متر است. این میوه وقتی نارس است، سبز صاف، قوام و طعمی مشابه یک سیب دارد. زمانی که می‌رسد رنگ آن قرمز مایل به سیاه است و در نهایت خشک و چروکیده می‌شود. این میوه مثل زیتون دارای پوستی چرمی است. در باور عمومی مردم ایران عناب ميوه نيست بلكه گياه دارويي است که سبب شفاء در بدن مي‌شود.
مواد شیمیایی و دارویی در عناب
این میوه‌ی خوش رنگ حاوی آلکالوئیدها، گلیکوزیدها، ساپونین‌ها، فلاونوئیدها، ترپنوئیدها و ترکیبات فنلی است. این مواد می‌تواند از رشد و حرکت رادیکال‌های آزاد در بدن جلوگیری کنند. رادیکال‌های آزاد و استرس اکسیداتیو عامل بسیاری از بیماری‌های شایع قرن هستند.
خواص عناب
میوه‌ی این گیاه پاییزی است و یک گیاه دارویی با ارزش در طب سنتی ایران است. خواص بی‌نظیر آن بر بیماری‌های رایج پاییز مثل سرماخوردگی، گلودرد، افسردگی، سرفه و تب مفید است. این میوه دارای مواد معدنی Ca ، K ، Zn ، Fe ، Cr ، Co ، Pb ، Mn ، Na ، و Mg است و مقدار زیادی ویتامین A ، C و ویتامین گروه B را دارد.
سایر خواص آن شامل آرام بخش بودن، ضد خستگی مزمن، درمان بی خوابی، درمان تب‌های بیماری‌های ریوی و زخم‌ها، ضد قند خون، ضد فشار خون بالا، ضد التهاب، تصفیه کننده خون، ضد میکروبی، آنتی اکسیدان، مقابله با کم خونی، ضد تومور، تقویت کننده کبد و همچنین به عنوان یک محرک سیستم ایمنی بدن شناخته شده است. مقدار خوراکی طبی آن 10 تا 15 عدد توصیه شده است. طبیعت این میوه معتدل بیان شده است اما ابن سینا طبیعت این میوه را سرد و سودا معرفی نموده است. لذا زیاده‌روی در خوردن آن به دلیل طبیعت سرد آن، موجب نفخ در معده می‌شود. برای متعادل نمودن طبیعت آن، بهتر است با عسل، گردو و یا مویز خورده شود.
مراسم عناب تكاني در خراسان جنوبی
در قدیم در روستاهای خراسان جنوبی، مراسم عناب تکانی باشکوه و خاص برگزار می‌شد. امروزه این جمع آوری اندکی کمرنگ شده است اما این مراسم، در برخی از روستاها این استان دیده می‌شود. در روز عناب تکانی اهالی روستاها جمع شده، اسفند دود می‌کنند. یکی از اهالی که عناب تکان ماهری است، با چوب‌های یک الی چهار متری، شروع به ریختن میوه‌ها می‌کند. این کار با دقت صورت می گیرد تا درخت صدمه جدی نبیند. مراسم جمع آوری میوه‌ها با صلوات و خواندن دوبیتی‌ها صورت می گیرد.
به غم‌هايت گل عناب گشتم به خوبي‌هاي تو بي‌تاب گشتم
ز خوبي‌هاي شيرين شكر لب چو مرغابي به دور آب گشتم
دوا از من خدايا صحت از تو
درخت از من خدايا نعمت از تو
بده خيري به خيد و خرمن و باغ خدايا حركت از من بركت از تو.
در کنار جمع‌آوری و برداشت این محصول، بساط چای و ناهار نیز فراهم است. این مراسم همراه با شادی به خصوص برای کودکان است.
اصطلاحات محلي در روستاهای خراسان جنوبی برای عناب کاری
در خراسان جنوبی اصطلاحات محلي در بین مردم مربوط به کاشت تا برداشت این میوه وجود دارد. این اصطلاحات شامل عدسک، حلقه اندازي، كلپيسه، كَلشك، مهرگون، کرکر، عناب رو، پاریزه، ابلق، عناب ولگار، زیلگ و پی رویی است. هر کدام از این کلمات توصیف مراحل رشد و برداشت این گیاه را بیان می‌کنند.
- عدسك به میوه به اندازه عدس این درخت را می‌گویند. زمان سم پاشي این درختان نیز است.
- اصطلاح حلقه اندازي در واقع به ميوه‌ی نارس این درخت گفته می‌شود. در این حالت قسمتی از میوه قرمز می‌شود.
- كلپيسه عبارت از میوه قرمز این درخت که كاملاً نرسيده است.
- ليچ میوه‌ی پرآب که با فشردن دست آب آن خارج می‌شود.
- كَلشك میوه‌ی آفت زده این درخت را گویند.
- مهرگون میوه‌ی گل سوم يا گل آخر این درخت است که معمولا کوچک و شیرین است.
- کرکر صداي شكستن شاخه‌ها و تنه‌های كاملا خشك این درخت است.
- اصطلاح عناب رو به فصل برداشت این میوه اطلاق می‌شود.
- پاريزه به میوه‌های این درخت، قبل از شروع عناب تکانی در اثر وزش باد روي زمين افتاده است را گویند.
- ابلق میوه‌ی عنابی است كه بخشی از آن قرمز و بخش دیگر سبز است.
- عناب ولگار، میوه‌ی دیررس و نارس است که عموماً بر روي درختان يا شاخه‌هاي جوان در هنگام برداشت محصول باقی می‌ماند.
- زیلگ به پاجوش‌ها و شاخه‌های پرخار كوچك این درخت گفته می‌شود.
- اصطلاح پي رويي عبارت است از جمع آوري باقيمانده این میوه از روي درخت يا زمين بعد از برداشت را گویند.
تفاوت عناب ایرانی با چینی
گونه Z. jujuba Mill (عناب چینی) بومی چین است، جایی که سابقه کشت آن بیش از 4000 سال پیش برمی‌گردد. مهمترین تفاوت عناب ایران و چین در طعم و کیفیت مواد مغذی آن است. در واقع نوع ایرانی طعم شیرین و ارزش غذایی بالایی دارد. معمولا اندازه آن کوچکتر از نوع چینی است اما رنگ نوع ایرانی معمولاً تیره تر از نوع چینی است و جدا كردن هسته نوع ایرانی از گوشت میوه‌اش سخت‌تر است. بیشتر کشاورزان ایرانی این میوه را دیرتر برداشت می‌کنند. در واقع، این محصول پس از اینکه کاملا رسیده و چروکیده شده برداشت می‌شود. در ایران تازه‌خوری بر خلاف کشور چین زیاد رایج نیست.
موارد استفاده از میوه‌ی عناب
اکثرا میوه‌ی خشک شده این گیاه در ایران، در عطاری‌ها به عنوان گیاه دارویی و دمنوش کاربرد دارد. همچنین به عنوان آجیل خشک در آجیل‌فروشی‌ها دیده می‌شود. در ایران کمتر به عنوان تازه‌خوری و نارس کاربرد دارد. درون قطب تولید این میوه یعنی بیرجند در جشن‌ها و مراسم آیینی از جمله عید نوروز و شب یلدا، این میوه حضور پر رنگ دارد. داخل سایر کشورها به خصوص کره، ژاپن و چین این میوه در پخت و پز کاربرد دارد. سایر فرآورده‌های آن شامل تهیه سرکه، تهیه شراب، تهیه مربا، تهیه کیک و ترشی است.
اهمیت درخت عناب در محیط زیست
عناب با توجه به تنوع گونه‌های آن، یكی از ذخایر گیاهی ارزشمند کشورمان و دنیا محسوب می‌شود. به دلیل سازگاری انواع خا‌ک و با آب و هوای مختلف به خصوص شرایط سخت محیطی در مناطق کوهستانی، نقش مهمی در تغییر آب و هوای منطقه، جلوگیری از فرسایش خاك و حفظ آب‌های زیرزمینی دارد. به طوری که در سال‌های اخیر برخی انواع گونه‌های زینتی در آمریکا به طور گسترده مورد کاشت قرار گرفته است. البته تقریبا نود سال است که این درخت به کشور آمریکا وارد شده است.
عناب در ادبیات ایران
نمونه زیبایی از وصف پاییز و درختان بومی ایران، در منظومه‌ی لیلی و مجنون نظامی به چشم می‌خورد.
شرطست که وقت برگ‌ریزان خونابه شود ز برگ‌ریزان
چون باد مخالف آید از دور افتادن برگ هست معذور
نار از جگر کفیده خویش خونابه چکانده بر دل ریش
بر پسته که شد دهن دریده عناب ز دور لب گزیده
علاوه بر نظامی، این میوه، در شعر شاعران بزرگ ایرانی مثل خاقانی، فردوسی، ناصر خسرو، فرخی، عنصری، اسدی و غیره به وفور دیده می‌شود. این میوه با توجه به رنگ قرمز آن استعاره از لب و رنگ صورت سرخ معشوق، گاهی رنگ حنا در نوک انگشتان معشوق و نیز اشاره به رنگ سرخ فام است.
شکر نخواهد وگر تو شکرش گوئی از خجلی روی او شود چو طبرخون (فرخی).
حاجت به جو آبست و جوم نیست ولکن دل هست بنفشه صفت و اشک چو عناب (خاقانی).
نهاد زهر بر نوش و خار هم بر گل چنانکه باشد جیلانش از بر عناب (ابوطاهر خسروانی).
عکس‌های این مطلب را سرکار خانم مینا ابراهیم‌زاده عزیز ثبت نموده‌اند.
امتیاز شما به این صفحه:
عناب
عناب از جنوب آسیا آمده و در ایران از گذشته مصرف خوراکی و دارویی داشته است. در مقاله بالا به خواص عناب، مراسم برداشت، میوه، درخت و پراکنش در ایران پرداختیم.
