آب انبار کاج قم یکی از آثار باستانی (مربوط به دوره قاجاریه) ایران محسوب می‌شود، که متأسفانه کمتر شناخته شده است. حتی در این موارد دیده شده است که خود مردم محلی و بومیان منطقه نیز اطلاعات دقیقی ندارند. با وجود این که آب انبار در ایران قدمتی بسیار طولانی دارد. به دوره ابتدایی تمدن ایران برمی‌گردد. آب‌انبار کاج قم از جمله جدیدترین انواع آب انبار های ایران محسوب می‌شود. این بنا متعلق به دوره قاجاریه است که در شهر قم و روستای کاج استان قم واقع شده است.

به طور کلی آب‌انبارها کارکردهای یکسان و مشخصی دارند که می‌توان آن را برای آب انبار کاج قم نیز در نظر گرفت. در ادامه سعی می‌کنیم این آب‌انبار را از جهات مختلف تاریخی، فرهنگی و معماری مورد بررسی قرار دهیم.

آب انبار کاج قم کجاست

همانطور که از نام این آب‌انبار مشخص است، آب‌انبار کاج قم را می‌توان در استان قم، شهرستان قم و روستای کاج پیدا کرد. اصولا آب‌انبارها بیشتر در مناطق خشک یا نیمه خشک وجود دارد. با این حال می‌توان آن‌ها را در شهرهای کوهستانی نیز پیدا کرد.

قم در دسته شهرهایی قرار می‌گیرد که آب و هوایی خشک و نیمه خشک دارد. این منطقه از نظر منبع آبی فقیر محسوب می‌شود و عملا سفره زیر زمینی کمتری دارد. از این رو اهالی این مناطق مجبور به استفاده از راهکارهایی مانند آب‌انبار بودند.

شاید برای شما جالب باشد بدانید که هنوز هم آب‌انبار در برخی از مناطق مورد استفاده قرار می‌گیرد. به نوعی یک کارکرد همیشگی دارد. البته با توجه به لوله کشی‌های انجام گرفته در غالب مناطق ایران، آب‌انبارها بیشتر در مصارف کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرند.

کارکرد اب انبار کاج

نکته مهمی که وجود دارد این است که آب‌انبار کاج درست مانند بسیاری از آب‌انبارها از طریق آب باران در فصول پر بارش تامین می‌شود. این آب در فصول خشک سال مورد استفاده اهالی قرار می‌گیرد.

کاربرد آب‌انبارها به طور کلی نگهداری و ذخیره آب است. معمولا این بناها در عمق یک یا دو متری آب طراحی می‌شوند تا کمتر آب در معرض گرمای هوا قرار بگیرد. بسیاری از آنها در ایران دارای سقف پوشیده و یک پارچه‌ای است که باعث می‌شود رطوبت درون آن حفظ شود. البته این چیزی نیست که بتوان آن را در آب‌انبار کاج پیدا کرد.

معماری آب انبار کاج قم

بیشتر آب‌انبارهایی که در مناطق خشک مانند یزد، کاشان و أصفهان وجود دارد دارای عمق بیشتری هستند و این که از یک سقف گنبدی مانند بهره برده‌اند. اما این‌ها چیزی نیست که بتوان در آب‌انبار کاج پیدا کرد.

سقف گنبدی آب‌انبارها یا عمق بالای آن‌ها می‌تواند آب را از گرما دور کند. این کار باعث می‌شود که هم خنکای آب حفظ شود و هم این که احتمال رشد ویروس و میکروب کمتر شود. اما آب‌انبار کاج قم نه سقف کاملی دارد و نه از عمق چندان زیادی برخوردار است.

گذشته اب انبار

این فرضیه که شاید این آب‌انبار دارای سقف کامل بوده و در طول زمان از بین رفته به دو علت کنار گذاشته می‌شود. اول این که با توجه به معماری دوره قاجاریه ورودی آن قابل توجیه است. این ورودی دارای طرح گنبدی شکل است که این نوع طرح از دوره سلجوقیان به یادگار مانده است. این نوع طراحی نه تنها در دوره قاجاریه بلکه امروز هم مورد استفاده معماران قرار می‌گیرد. از طرف دیگر از نظر دوره تاریخی آب‌انبار قدمت چندانی ندارد و این موضوع احتمال تخریب یا از بین رفتن بخشی از ورودی را از بین می‌برد.

پس می‌توان اینگونه نتیجه گرفت که آب‌انبار کاج از ابتدا به همین شکل، بدون سقف کامل و بدون عمق زیاد طراحی و ساخته شده است. این موضوع ما را به یک مفهوم و نتیجه مهم می‌رساند.

این بنا کاربردی کمی متفاوت‌تر نسبت به انواع دیگر آب‌انبارها دارد و قرار نیست مدت زمان چند ماه آب را در خود نگه دارد. به نوع بارش‌های منطقه‌ای کاج و قم بنگریم میبینیم این مناطق عملا بارش‌های بیشتری نسبت به کاشان و یزد دارد. پس عملا نیازی به حفظ طولانی مدت آب وجود ندارد. این آب‌انبار شاید در فواصل یک تا 3 ماهه آبگیری مجدد می‌شد و همین عامل کافی است تا طرح آن ساده‌تر باشد.

آب انبار کاج قم از نظر تاریخی و فرهنگی

همانطور که بیان کردیم آب‌انبار کاج قم در دوره قاجار ساخته شده است. پس عملا قدمت زیادی ندارد. این را می‌توان از سالم بودن بخش‌های مختلف این آب‌انبار مشاهده کرد. اما نکته مهمی که آب انبار کاج قم به ما می‌تواند نشان دهد، نوع فرهنگ مردم این منطقه است. سالم بودن بخش‌های مختلف و اساسی و آب‌انبار و امکان آبگیری آن از جمله نکاتی است که می‌تواند برای ما اهمیت داشته باشد.

در بالاتر به این نکته اشاره کردیم که تفاوت میان معماری آب‌انبار کاج قم با غالب آب‌انبارهای کشور نشان می‌دهد که موقعیت مکانی روستای کاج به نوعی است که بارش باران در آن وجود دارد و نیازی به حفظ آب برای مدت چند ماه وجود ندارد. اما این موضوع از نظر تاریخی نیز یک موضوع دیگری را نیز به ما نشان می‌دهد.

از نظر جامعه شناسی و انسان شناسی وجود آب برای ایجاد یک منطقه سکونت اهمیت فراوانی دارد. با توجه به کوچک بودن آب‌انبار کاج قم و همچنین با در نظر گرفتن نکاتی که در بالا به آن اشاره کردیم. به نظر می‌رسد منطقه کاج بیشتر به عنوان یک محل گذر یا یک نوع کاروانسرا مورد استفاده قرار می‌گرفت. در کلام ساده‌تر آب‌انبار کاج قم بیشتر یک حالت موقتی و گذرا برای اهالی آن دوران داشته است. و کمتر از دید یک جا نشینی و استفاده طولانی مدت می‌توان به آب‌انبار کاج قم نگاه کرد.

آیا آب انبار قم ثبت ملی شده است؟

آب‌انبار کاج قم در سال 1383 ثبت ملی شد و جزو آثار ملی ایران به حساب آمد. البته این موضوع چندان تاثیری در نحوه نگهداری و مراقبت از آن نداشت. و به نوعی این آب‌انبار به حال خود رها شده است. شاید آب انبار کاج قم از نظر قدمت چندان قدیمی نباشد. اما از نظر فرهنگی و بعد اجتماعی بسیار اهمیت دارد.

جاهای دیدنی استان قم

معمولا استان قم و شهر قم با حرم حضرت معصومه شناخته می‌شود. اما دیدنی های قم محدود به اماکن مذهبی نمی‌شود. جاهای تاریخی قم کم نیستند. از دیدنی های قم می‌توان به کاروانسرای شاه عباسی کهک، قلعه روستای دولت آباد، سرو آفین کهک، خانه زند، خانه یزدان پناه، کوشک علی آباد، کاروانسرای سنگی علی آباد، محموعه علی آباد، غار کهک و تنگه و دره قاهان اشاره کرد.

آب و هوای شهر قم

شهرستان قم به سبب آب و هوا و موقعیت حغرافیایی که دارد، دارای آب انبار و کاروانسراهای بسیار زیادی ست که قدمت تاریخی دارد. برای بازدید از این بناها، دانستن آب و هوا و شرایط دمایی این شهر از مهم‌ترین نکات است. در این بخش به آب و هوای این شهر اشاره شده است. با مراجعه به این بخش می‌توانید از شرایط جوی این شهر در هر روز آگاه شوید.

قم WEATHER

لوکیشن دقیق آب انبار کاج قم

در بخش‌های بالا به ویژگی و آدرس این آب انبار اشاره شده است. برای کسانی که برای اولین بار برای بازدید از این آب انبار به قم رهسپار می‌شوند. لوکیشن دقیق این آب انبار آورده شده است. با مراجعه به این بخش و با کمک نرم افزارهای نقشه خوانی گوشی همراه هوشمند مانند گوگل مپ تا رسیدن به این آب انبار را مسیریابی کنید.

اگر روش استفاده از نرم افزار گوگل مپ را نمی‌دانید. با لمس و کلیک بر روی این قسمت می‌توانید از روش استفاده از این نرم افزار آگاهی یابید.

عکس‌های این محتوا را جناب آقای محمد احسان گنابادی عزیز ثبت نموده‌اند.