زغال اخته (Cornus mas)گیاهی است که در نواحی شرقی و جنوبی اروپا و در غرب آسیا می‌روید. در حال حاضر در سراسر دنيا به عنوان گياه دارويي و زينتي كشت مي‌شود. اين گياه قرن‌ها در طب سنتي در منشا رويشگاه و زيستگاه بومي‌اش كاربردهاي متعددي دارد. با وجود رويش وحشي در برخي از مناطق جغرافيايي ايران، تقريبا ميوه‌ي ناشناخته‌اي در ايران است. اين گیاه غنی از آنتی اكسيدان‌ها است كه خواص آن براي درمان برخي بيماري‌ها اميدواركننده مي‌كند. هدف این محتوا ارائه اطلاعات در مورد مواد مغذی و تركيبات شيميايي زغال اخته، خواص سلامتی و کاربرد آن در طب سنتي و طب جديد مي‌باشد.

گياه زغال اخته با داشتن خواص متعدد کمتر مورد مطالعه قرار گرفته است. اخیراً، تحقیقات در مورد کاربرد بالقوه‌ي زغال اخته در صنايع غذایی بر اساس عصاره میوه‌ي آن انجام مي‌شود. مطالعات در مورد خواص زغال اخته در سراسر دنيا در حال گسترش است. غذاهاي تهيه شده با عصاره‌های ميوه‌هاي (Cornus mas) پتانسیل آنتی اکسیدانی بالاتری نسبت به معادل‌های استاندارد دارند.

تركيبات شيميايي و ويتامين‌ های زغال اخته

آشنايي با تركيبات شيميايي يا فیتوکمیکال‌ها، ويتامين‌ها و عناصر معدني اين گياه، ما را در شناخت خواص زغال اخته در طب سنتی بهتر رهنمون مي‌كند. میوه زغال اخته سرشار از ریز عناصر مانند مس، روی و منگنز است. مقادیر غلظت این مواد معدنی در میوه‌های تازه به ترتیب 110-170، 260-350 و 2400-2900 میکروگرم در 100 گرم برآورد شده است. همچنين اين ميوه منبع ارزشمندی از پتاسیم است. در واقع اين ميوه حاوی بیش از 3500 میلی گرم در 100 گرم پتاسيم دارد. به این معنی که يك گرم از اين ميوه، پتاسیم دریافتی کامل توصیه شده توسط سازمان جهانی بهداشت ( WHO) را برآورده می‌کند.

مولکول‌های آلی شناسایی شده در اين ميوه پنج گروه ساختاری آنتوسیانین‌ها، ایریدوئیدها، اسیدهای فنولیک، فلاونوئیدها و تانن‌ها هستند. اين تركيبات شيميايي زغال اخته به گياه جادويي براي درمان و پيشگيري از بيماري‌ها تبديل نموده است.

همچنين اين ميوه سرشار از ويتامين C  است. غلظت ويتامين C در اين ميوه از 29 تا نزدیک به 300 میلی گرم در 100 گرم متغیر است. به طوري كه غلظت ويتامين C در اين ميوه بیشتر از پرتقال، توت فرنگي و كيوي است. غلظت ویتامین C در اين ميوه به عوامل مختلفی از جمله دوره برداشت، انحراف رقم، شرایط کشت و همچنین تیمارهای نگهداری و پس از برداشت بستگی دارد.

زغال اخته در طب سنتی

با توجه زيستگاه رويش گياه زغال اخته در مناطق جغرافيايي جنوب اروپا و غرب آسيا در طب سنتي كشورهاي اين مناطق كاربرد متفاوت و گوناگوني دارد. البته برخي از كاربردهاي اين گياه در اين كشورها مشابه است. در طب سنتي ايراني گياه زغال اخته براي تب، اسهال، مالاریا، بیماری‌هاي روده، سنگ کلیه و عفونت‌ها، سرطان و آفتاب‌زدگی كاربرد دارد. در طب سنتي كشور تركيه براي درمان سرماخوردگی و اسهال، ميوه‌هاي اين گياه در آب جوشانده و مصرف می‌شود. و در طب سنتي كشورهاي چين، تركيه، اوكراين و کوزوو آب ميوه زغال اخته براي ديابت مصرف مي‌شود. البته در طب سنتي برخي كشورها دانه‌ها در صبح قبل از صبحانه برای دیابت بلعیده می‌شود. دم کرده تهیه شده از برگ‌هاي اين گياه به عنوان تنظیم کننده قند خون و ضد اسهال مصرف مي‌شود.

در طب سنتي يونان به روش جالینوسی اين گياه براي درمان نقرس، کم خونی، بیماری‌های پوستی، درد مفاصل، اختلالات متابولیسم، مشکلات گوارشی، سل و مشکلات قاعدگی كاربرد دارد. در طب سنتي آلبانی از جوشانده ميوه براي مشکلات دفع و التهاب، از تخمیر شده در راکی براي مشکلات آسم و ضد روماتیسم، تخمیر شده در سرکه برای رفع تب استفاده مي‌شود. و در كشور آذربايجان از اين ميوه براي گلودرد، مشکلات دفع مدفوع، سرخک، سرخجه، کم خونی، راشیتیسم و جوشانده برگ‌های خشک اين درخت براي درمان اسهال و تب مصرف مي‌شود.

جذابیت زغال اخته

همچنين در طب سنتي كشورهاي بومي اين گياه، سوپي با آرد پس از جوشاندن میوه‌ها و دانه‌هاي زغال اخته تهيه مي‌شود. اين سوپ برای درمان برونشیت و سرماخوردگی خورده مي‌شود. شربتی از جوشاندن ميوه‌هاي آن با شکر تهیه می‌شود كه براي آفتاب‌زدگی و گرمازدگی نوشيده می‌شود. در طب سنتي از دم کرده‌ای پوست تنه و شاخه درختان زغال اخته به دلیل ترکیبات تانن داروي گياهي تهيه مي‌شود. اين داروي گياهي به عنوان ضد کرم، تب بر و ضد اسهال كاربرد دارد.

زغال اخته در طب جديد

خواص دارویی دانه‌ها، میوه‌ها، برگ‌ها و ساقه‌های گياه زغال اخته نیازمند مطالعات بیشتري برای کشف سایر اثرات ناشناخته و یا بررسی مکانیسم اثرات دارویی آن برای تهیه داروهای جديد است. طبق مطالعات خواص زغال اخته براي پيشگيري برخي بيماري‌ها به اثبات رسيده است. در حالي كه خواص زغال اخته در طب سنتی هزاران سال است براي درمان يا پيشگيري بيماري‌ها استفاده مي‌شود. در زير به يافته‌ها و تحقيقات جديد در مورد خواص اين ميوه پرداخته شده است.

زغال اخته براي قلب و عروق

ویتامین C زغال اخته به عنوان یک آنتی اکسیدان نقش محافظتی در بیماری‌های قلبی عروقی دارد. همچنين اين ميوه سرشار از آنتي اكسيدان با ترکیبات پلی فنلی است. توانایی مهار رادیکال‌هاي آزاد با ترکیبات غنی از ترکیبات پلی فنلی مرتبط است. رادیکال‌هاي آزاد با ايجاد بيماري‌هاي مزمن نظير بيماري‌هاي قلب و عروقي و سرطان در ارتباط است. همچنين اسید اسکوربیک برای عملکرد صحیح سیستم ایمنی حیاتی است، زیرا در فرآیندهای تعدیل کننده ایمنی بدن به كار دارد و سنتز اینترفرون را تحریک می‌کند. در نتيجه اين ميوه سيستم ايمني بدن را تقويت مي‌كند.

علاوه بر اين عصاره‌ي اين ميوه بر لیپید خون از نظر سطح تری گلیسیرید و فیبرینوژن تأثیر مثبت می‌گذارد و زمینه ابتلا به بیماری های قلبی عروقی را کاهش می‌دهد. همچنین اين ميوه با داشتن مزه‌ي ترش به کاهش فشار خون بالا کمک می‌کند و برای افرادی که فشار خون بالايي دارند، مفید است.

خواص ضد التهابي زغال اخته

فیتوکمیکال‌های موجود در زغال اخته (Cornus mas) دارای خواص ضد التهابی و ضد آترواسکلروتیک در بدن هستند. همچنین اين ميوه می‌‌تواند از سلول‌ها در برابر فرآیند تولید عصبی محافظت کند. عصاره Cornus mas  لیپید خون را بهبود می‌بخشد و التهاب عروقی را کاهش می‌دهد. مصرف این ميوه به تسکین غشاهای مخاطی دستگاه گوارش (GI)، پاکسازی بدن از عفونت‌ها و سم زدایی کل بدن كمك مي‌كند.

تقويت كننده كبد

 آنتوسیانین‌ها در زغال اخته موجب افزايش PPARγ  (193%) و PPARα (85%) در کبد مي‌شوند. گیرنده‌های فعال شده با تکثیر پراکسی زوم (PPAR) گروهی از گیرنده‌های سلولی هستند. که مسئول تعادل انرژی، هموستاز گلوکز، متابولیسم لیپیدها و اکسیداسیون هستند. گیرنده PPARγ مسئول تبدیل چربی در سلول‌ها است و تنظیم کننده اصلی فرآیند چربی‌زایی است. گيرنده PPARα تنظیم کننده اصلی متابولیسم لیپید در کبد است. در نتيجه اين ميوه براي مقابل با كبد چرب بسيار مفيد است.

لاغري با زغال اخته

مصرف زغال اخته از عدم تحمل گلوکز جلوگیری می‌کند. ترکیبات موجود در میوه‌هاي اين گياه شامل آنتوسیانین‌ها، ایریدوئیدها و پلی فنول‌ها بر تعادل انرژی، متابولیسم گلوکز و لیپید تأثیر می‌گذارند. و در فرآیند چربی‌زایی بدن شرکت می‌کنند. در نتيجه چاقی و عدم تحمل قند توسط آنتوسیانین‌ها کاهش می‌یابد.

اثرات ضد انگلي و ضد ميكروبي

تحقيقات نشان مي‌دهد برگ‌ها و ميوه‌هاي زغال اخته داراي خواص ضد انگلي، ضد قارچي و ضد ميكروبي هستند. عصاره‌ي میوه و برگ اين گياه به طور قابل توجه‌ی از رشد باکتری‌های بیماری‌زا و مخمر جلوگیری می‌کند. طبق مطالعه‌‌ي انجام شده عصاره‌ي برگ گياه زغال اخته از رشد باسیلوس سرئوس و کلستریدیوم پرفرنجنس تقریباً به همان اندازه تتراسایکلین جلوگيري می‌کند.

خواص اثرات ضد انگلي و ضد ميكروبي زغال اخته در سال‌هاي اخير مورد توجه صنايع غذايي قرار گرفته است تا عصاره برگ و ميوه اين گياه جايگزين نگهدارنده‌هاي شيميايي سرطان‌زا شود. مطالعات و تحقيقات براي استفاده از زغال اخته به عنوان نگهدارنده‌ي طبيعي بدون عوارض با كارايي نگهدارنده‌هاي شيميايي در مواد غذايي ادامه دارد.

سلامتي چشم‌ها

عصاره زغال اخته می‌تواند به کاهش فشار داخل چشم کمک کند که با غلظت بالایی از ایریدوئیدها، به ویژه اسید لوگانیک در عصاره‌ي آن در ارتباط است. بنابراين براي پيشگيري بيماري آب سياه یا گلوکوم مفيد است.

خواص ضد سرطاني زغال اخته

ترکیبات گیاهی موجود در برگ‌ و ميوه‌هاي زغال اخته ( پلی فنول‌ها، ایریدوئیدها، آنتوسیانین‌ها) دارای خواص ضد التهابی و ضد سرطانی هستند. طبق مطالعات عصاره برگ و ميوه اين گياه، باعث کاهش سرعت رشد سلول‌های HeLa شده است. رشد سلول‌های HeLa با سرطان مرتبط است. همچنين عصاره برگ این درخت دارای خواص حفاظتي در برابر پرتو هستند. عصاره برگ‌ها به بازسازی سلول پس از مصرف دوز رادیواکتیو کمک می‌کنند.

منابع

Cornelian Cherry (Cornus mas L.): Insight into its Phytochemistry and Bioactivity. Can Kerem ÇEVİK , Kevser TABAN AKÇA , İpek SUNTAR, May 2022

Functional properties of Cornelian cherry (Cornus mas L.): a comprehensive review Oskar M. Szczepaniak , Joanna Kobus‑Cisowska , Weronika Kusek, Monika Przeor, European Food Research and Technology, May 2019