سرایان مرکز شهرستان سرایان یکی از شهرهای استان خراسان جنوبی است. شهرستان سرایان در میانه کوه و کویر یکی از شهرهای دیدنی ایران است که آب و هوای معتدلی دارد. طبیعت زیبای روستای مصعبی و کویر سه قلعه که بهشت منجمان است معروف ترین دیدنی های سرایان هستند. ما در این مطلب ابتدا با پاسخ به سؤال سرایان کجاست؟ معرفی کوتاهی از این شهر ارائه می‌کنیم. در این بخش تلاش می‌کنیم اطلاعات مفیدی در مورد نقشه سرایان، جمعیت شهر سرایان و شورای شهر سرایان ارائه کنیم. در بخش‌های بعدی در مورد آب و هوا و پیشینه شهر، زبان مردم سرایان، آداب و رسوم، غذاهای محلی، صنایع دستی سرایان و سوغات شهرستان سرایان اطلاعاتی را ارائه می‌کنیم. و در نهایت نیز این مطلب را با معرفی کامل جاهای دیدنی سرایان به پایان می‌رسانیم.
سرایان کجاست؟
شهر سرایان، مرکز شهرستان سرایان، یکی از شهرهای شرقی ایران است که در شمال غربی استان خراسان جنوبی قرار گرفته است. گفته می‌شود وجه تسمیه این شهر احتمالاً به وجود عمارت‌های فراوان که در آن زمان “سرا” نامیده می‌شدند مرتبط است. این شهر در دامنه رشته کوه زابری(شتران) در دشتی هموار در مجاورت کویر واقع شده است. شهرستان فردوس همسایه غربی و شهرستان قائنات همسایه شرقی شهرستان سرایان هستند. این شهرستان از شمال با شهرستان گناباد و از جنوب با شهرستان‌های بیرجند، خوسف و طبس همسایه است. فاصله سرایان تا مرکز استان(بیرجند) 160 کیلومتر و فاصله سرایان تا شهر فردوس 40 کیلومتر است.
مساحت شهرستان سرایان حدود 7000 کیلومتر مربع است که بر طبق نقشه سرایان به دو بخش تقسیم شده است. طبق آخرین سرشماری در سال 1395 جمعیت شهرستان سرایان 33312 نفر بوده است. البته طبق اطلاعات موجود در سایت فرمانداری سرایان جمعیت سرایان در سال 1390 به 32493 نفر افزایش یافته است. مردم این شهر از طریق انتخاب اعضای شورای شهر سرایان در مدیریت شهر مشارکت دارند. در ادامه به معرفی دو بخش این شهرستان می‌پردازیم:
-
بخش آیسک
دهستان‌ها: آیسک، مصعبی
شهرها: سرایان، آیسک
-
بخش سه قلعه
دهستان‌ها: دوکوهه، سه قلعه
شهرها: سه قلعه
آب و هوای سرایان
این شهر به دلیل قرار گیری میان کوه و کویر آب و هوای نسبتاً معتدلی دارد. به طور کلی اقلیم استان خراسان جنوبی اقلیم خشک و بیابانی است. اما در مناطق شمالی و مرتفع استان مانند سرایان آّب و هوا اندکی مطلوب‌تر است. در شهر سرایان دو نوع باد دائمی (“کوه باد” و “سیاه باد”) و باد موسمی (روزباد و روزگرد) می‌وزد. بادهای دائمی در نیمه اول سال موجب اعتدال هوای شهر و در نیمه دوم سال سبب سرمای شدید شهر می‌شوند. در نتیجه تابستان این شهر معتدل و زمستان آن بسیار سرد است.
پیشینه سرایان
مطابق تحقیقات باستان‌شناسی در سرایان سابقه سکونت بشر در این منطقه قدمت بسیار زیادی دارد. کارشناسان شواهدی مبنی بر سکونت بشر در تپه کله کوب آیسک در هزاره سوم و چهارم پیش از میلاد کشف کرده‌اند. بنابراین قدمت شهر سرایان به قبل از دوران اسلامی باز می‌گردد. سد تاریخی زو یکی از آثار به جا مانده از دوران پیش از اسلام است. در دوره اسلامی این شهر بخشی از ایالت قهستان بوده که در متون تاریخی از آن یاد شده است. آثاری متعلق به دوران سلجوقیان در این منطقه توسط باستان شناسان کشف شده است. اما همزمان با جنبش اسماعیلیه اهمیت این منطقه افزایش یافته است.
در آن دوران اسماعیلیان اغلب قلعه های ایالت قهستان از جمله قلعه های سرایان را در اختیار گرفتند. بررسی شواهد تاریخی نشان می‌دهد رونق و آبادانی این شهر در دوره‌های تاریخی بعدی نیز تداوم داشته است. ساخت بناهایی چون کاروانسرای شاه عباسی و آب انبار در دوره صفویه گواه رونق شهر در این دوره تاریخی است.
زبان مردم سرایان
زبان مردم در استان خراسان جنوبی زبان فارسی با لهجه مخصوص هر منطقه است. به عنوان مثال زبان مردم سرایان زبان فارسی با لهجه سرایانی است. البته در مجموع می‌توان گفت مردمان خطه خراسان به گویش “تونی” سخن می‌گویند. این گویش یکی از گویش‌های کهن زبان فارسی است. اما به دلیل تفاوت‌های ساختاری در صرف افعال، وزن واژگان و جمله‌بندی درک آن را برای دیگر افراد مشکل است.
آداب و رسوم مردم سرایان
در این شهر نیز مانند دیگر مناطق ایران آداب و رسوم خاصی میان مردم رواج دارد. مهمترین این رسوم عبارتند از:
آبگیری آب انبارهای سرایان
از گذشته در این منطقه برای آبگیری آب انبارهای شهر در اول زمستان مراسم خاصی اجرا می‌شد. این مراسم توسط افرادی به نام “میراب” اجرا می‌شود. این مراسم در سال 95 در فهرست میراث فرهنگی ناملموس ایران ثبت شده است.
جشن سده سرایان
جشن سده مراسمی است که هر ساله 28 دی تا اوایل بهمن در روستای دوحصاران برگزار می‌شود. این مراسم که مشابه جشن شب یلدا است با دورهمی و صرف خوراکی هایی مانند آجیل برگزار می‌شود. جشن سده سرایان نیز در فهرست میراث فرهنگی ناملموس ایران ثبت شده است.
غذاهای محلی سرایان
آش غلور
آش غلور از غذاهای محلی سرایان است که پخت آن به عنوان نذری هم مرسوم است. بلغور گندم، حبوبات و گاهی گوشت مواد اولیه این آش خوشمزه است.
اشکنه شیری
این اشکنه شیرین با موادی از قبیل پیاز، آب، زیره، رازیانه، شیره انگور و ادویه طبخ می‌شود.
اشکنه اوجز
جالب است بدانید دلیل نامگذاری این غذای محلی صدای جزجزی است که هنگام ریختن آب روی روغن داغ ایجاد می‌شود.
قوروت
قوروت یکی از غذاهای محلی خراسان جنوبی است که سابیدن کشک مهمترین بخش تهیه آن است.
بلغور پلو
بلغور پلو از معروف ترین غذاهای محلی خراسان جنوبی است که شباهت زیادی با استانبولی دارد. این غذا یک نوع دمی ساده با بلغور گندم است که با پیاز، رب گوجه و ادویه طعم‌دار می‌شود.
سایر غذاهای محلی سرایان
به طور کلی در میان غذاهای محلی خراسان جنوبی انواع آش، اشکنه، آبگوشت و خورش مانند خورش ریواس دیده می‌شود.
محصولات سرایان
مهمترین محصولات کشاورزی سرایان گندم، جو و زعفران است. علاوه بر آن، محصولات متناسب با اقلیم منطقه اعم از زرشک، عناب، آلو بخارا و انار نیز در این منطقه تولید می‌شوند. البته انواع کشک نیز در اغلب مناطق استان خراسان جنوبی تولید می‌شود. آمار تولید انواع محصولات دامی نیز در شهرستان سرایان قابل توجه است. گوشت قرمز، گوشت سفید، شیر، پشم، عسل، گوشت شترمرغ و پیله کرم ابریشم مهمترین محصولات دامی این شهر هستند.
صنایع دستی سرایان
چلنگری
چلنگری یا آهنگری سنتی یکی از صنایع دستی سرایان است. از دیرباز بازار تاریخی میثم در سرایان که در دوران صفویه احداث شده مرکز چلنگری و اسلحه سازی بوده است. در حال حاضر زنگوله‌های تولیدی این شهرستان از بازار خوبی برخوردارند.
محصولات چرمی
تولید محصولات چرمی به ویژه پاپوش چرمی از دیگر صنایع دستی سرایان است. روستای چرمه که از گذشته محل پرورش دام به ویژه اسب بوده مرکز تولید محصولات چرمی در سرایان است.
محصولات نمدی
به دلیل رونق دامداری در سرایان، نمد مالی و تولید محصولات نمدی از جمله صنایع دستی سرایان در گذشته بوده است. در حال حاضر با فوت پیشکسوتان این عرصه این حرفه رو به فراموشی است.
منسوجات سنتی
در سرایان نیز مانند دیگر شهرهای خراسان جنوبی بافت قالی و قالیچه، گلیم، جاجیم و تولید محصولاتی مانند سفره آردی، پلاس، چادر شب، حوله دستباف و پارچه‌های سوزن دوزی شده به طور پراکنده انجام می‌شود.
پَخَل بافی(سبد بافی)
پخل بافی از دیگر صنایع دستی سرایان است که در واقع نوعی حصیر بافی با ساقه های گندم است.
سوغات شهرستان سرایان
سوغات شهرستان سرایان می‌تواند یکی از محصولات مرغوب کشاورزی و دامی و یا صنایع دستی سرایان باشد. اگر در میان خوراکی های سرایان به دنبال سوغات باشید زرشک و زعفران، خشکبار، زیره، عسل، کشک، نبات و ادویه‌جات انتخاب مناسبی است. در فهرست صنایع دستی سرایان نیز محصولاتی مانند گلیم، جاجیم، پلاس، سفره آردی، چادر شب، حوله دستباف و محصولات نمدی را می‌توان به عنوان سوغات سرایان انتخاب کرد.
جاهای دیدنی سرایان
جاذبه های طبیعی سرایان
کویر سه قلعه
کویر سه قلعه یکی از معروف ترین جاهای دیدنی سرایان است. این کویر به دلیل شرایط مناسب کویرنوردی و رصد ستارگان به بهشت منجمان شهرت دارد. کویر سه قلعه در جنوب شهر سه قلعه سرایان و در فاصله 30 کیلومتری آن قرار دارد.
غار بتو
غار بتو از زیباترین غارهای ایران نیز در فهرست دیدنی های سرایان جایگاه ویژه‌ای دارد. قندیل‌های آهکی، بلورهای کوارتز و کلسیت و حوضچه‌های آب معدنی مناظر شگفت‌انگیزی در این غار ایجاد کرده‌اند. این غار آهکی در دل کوه‌های صخره‌ای واقع شده و پیمایش آن نیاز به تجهیزات حرفه‌ای دارد.
منطقه شکار ممنوع کمرسرخ
منطقه حفاظت شده کمرسرخ حد فاصل ارتفاعات روستای نوده و ارتفاعات روستای دره باز واقع شده است. این منطقه که در شمال سرایان قرار دارد تا شهرستان‌های قاین و گناباد نیز امتداد دارد. گونه شاخص جانوری این منطقه قوچ و میش است.
دق سرایان
دق رباط سرایان کویری بیضی شکل در جنوب غربی سرایان است. طول این کویر 40 کیلومتر و عرض آن 20 کیلومتر است.
آبشارهای دره سبز رود
دره سبزرود در شمال سرایان یک منطقه ییلاقی با مناظر بکر و زیبا و آبشارهای خروشان است. این منطقه گزینه مناسبی برای کوهنوردی و صخره‌نوردی البته با تجهیزات کامل است.
روستای کریمو
روستای کریمو یکی از روستاهای ییلاقی سرایان است که در دره‌ای زیبا در 30 کیلومتری شمال شهر سرایان قرار دارد. علاوه بر طبیعت زیبا و آب و هوای مطلوب در این روستا امامزاده معروفی به نام امامزاده کریم شاه نیز وجود دارد.
روستای مصعبی
روستای مصعبی یکی از زیباترین روستاهای خراسان جنوبی است. این روستا به دلیل قرار گیری در منطقه کوهستانی و جریان رودخانه مناظری سرسبز و تماشایی و آب و هوایی دلپذیر دارد. مجموعه روستای مصعبی، روستای کریمو و آبشارهای دره سبزرود یکی از مناطق نمونه گردشگری استان خراسان جنوبی را ایجاد کرده‌اند.
روستای چرمه
روستای چرمه از دیگر روستاهای ییلاقی سرایان است که مناظری سرسبز و آب و هوایی دلپذیر دارد. علاوه بر طبیعت زیبا در این روستا دیدنی های دیگری مانند زیارتگاه پیر اباذر، آسیاب آبی و غار بتون یا بتو نیز وجود دارد.
کال زو
کال زو یا دره زو از دیگر جاذبه‌های طبیعی شهر سرایان است. این منطقه در شمال سرایان و در مجاورت روستای بنی خانیک قرار دارد. در کنار سد تاریخی زو، جریان آب در طول زمان، جاذبه‌ای طبیعی به نام کال زو ایجاد کرده است. در این دره مناظر زیبایی از پرتگاه‌هایی با شیب ملایم و شیب تند موجب حیرت گردشگران می‌شود.
سد شهید پارسا
سد شهید پارسا پس از انقلاب اسلامی بر روی رودخانه زو در شمال شهرستان سرایان احداث شده است. چشم‌انداز این سد در اقلیم گرم و خشک خراسان جنوبی مایه حیرت گردشگران است.
دریاچه فصلی دق چاه طالب
این دریاچه فصلی یکی از جاذبه های طبیعی سه قلعه سرایان است. این دریاچه پس از بارندگی فصلی پر از آب می‌شود.
دیدنی های تاریخی سرایان
سد تاریخی زو
سد آهکی زو در شمال سرایان و جنوب روستای چرمه بزرگترین سد تاریخی استان خراسان جنوبی است. طول تاج این سد 56 متر، عرض آن 14 متر و ارتفاع آن 25 متر است.
کاروانسرای سرایان
کاروانسرای سرایان یکی از کاروانسراهای تاریخی ایران است که در دوره صفویه احداث شده است. این کاروانسرا در مرکز شهر قرار داشته و در کنار مسجد، آب انبار و حمام مجموعه کاملی برای ارائه خدمات شهری بوده است.
قلعه قلاع سرایان
قلعه قلاع سرایان یکی از قلعه های کوهستانی ایران است که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این قلعه در مجاورت روستای همبو در 5 کیلومتری شرق سرایان واقع شده است.
موزه مردم شناسی سرایان
موزه مردم شناسی سرایان در شترخانه رباط شاه عباسی سرایان راه‌اندازی شده است. در این موزه اشیاء و لوازم زندگی قدیمی مردم این منطقه همراه با نمونه‌هایی از صنایع دستی کهن این مردم به نمایش گذاشته شده است.
محوطه تاریخی کله کوب
محوطه تاریخی کله کوب از محوطه‌های باستانی ثبت شده ایران است. در این محوطه آثاری متعلق به دوران نوسنگی و عصر مفرغ کشف شده است.
خانه حسام الدیوان
خانه حسام الدیوان در خیابان امام خمینی شهر سه قلعه سرایان قرار دارد. این خانه تاریخی که در دوران قاجار احداث شده توسط سازمان میراث فرهنگی مرمت شده است.
خانه تاریخی ضیائی
خانه ضیائی یکی از خانه های تاریخی شهرستان سرایان است که در شهر سه قلعه قرار دارد. این عمارت تاریخی به خاطر بادگیر بلند و زیبایش شهرت دارد. این بادگیر بلندترین بادگیر شهر سه قلعه است.
خانه عباس رمضانی
خانه عباس رمضانی یکی دیگر از خانه های تاریخی شهر سه قلعه است. به خاطر ساعت‌های نقاشی شده بر روی دیوارهای شاه‌نشین این خانه، این بنای تاریخی به خانه ساعت نیز شهرت دارد.
خانه هروی سه قلعه
این بنا نیز یکی دیگر از خانه های تاریخی شهر سه قلعه است. این بنا که در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده توسط سازمان میراث فرهنگی مرمت شده است.
آسیاب آبی کاه کوه
آسیاب آبی کاه کوه در مسیر قنات زابر سرایان قرار دارد. با مرمت این آسیاب، این بنای تاریخی به یکی از دیدنی های سرایان تبدیل شده است.
خانه یزدانی
خانه یزدانی یکی از خانه های تاریخی ایران است که قدمت آن به دوران قاجاریه می‌رسد. این بنای تاریخی قرار است پس از مرمت به یک اقامتگاه سنتی تبدیل شود.
بازار میثم
بازار میثم بازاری تاریخی در شهر سرایان است که به بازار صنایع دستی سرایان تبدیل شده است.
حمام کاروانسرای سرایان
حمام تاریخی سرایان یکی از بناهای مجموعه تاریخی شهر سرایان در مجاورت کاروانسرای این شهر است. این حمام که بیش از 500 سال قدمت دارد در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
مزار میرزاها
مزار میرزاها یکی از آثار تاریخی سرایان است که قدمت آن به دوران قاجار می‌رسد. این بنا از جمله مقبره‌هایی است که هویت فرد مدفون در آن مشخص نیست.
برج حصار سه قلعه
برج حصار یکی از جاهای دیدنی سرایان است از دوره صفویه باقی مانده است. ظاهراً این برج تنها بخش باقی مانده از حصار باستانی شهر سه قلعه است.
اماکن مذهبی شهرستان سرایان
زیارتگاه پیر اباذر
امامزاده اباذر بقعه‌ای است که در روستای چرمه سرایان واقع شده است. این بنا مقبره فردی به نام پیر ازدک معروف به اباذر است. گفته می‌شود این فرد والامقام از خدمه امام کاظم(ع) بوده است که هنگام تدفین او چشمه‌ای در این مکان از زمین می‌جوشد.
آرامگاه تورانشاه
آرامگاه تورانشاه مقبره‌ای آجری با پلان هشت ضلعی است که ظاهراً در دوران تیموریان احداث شده است. در این بنا کتیبه‌ای وجود دارد که نام تورانشاه در آن ذکر شده است. این بنا به دلیل ارزش تاریخی آن در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
امامزاده سلطان ابوالقاسم
مقبره امامزاده سلطان ابوالقاسم در روستای قاسم آباد شهرستان سرایان قرار دارد. مردم بومی فرد مدفون در مقبره را از نوادگان امام موسی کاظم(ع) می‌دانند.
امامزاده سلطان مصیب
مقبره امامزاده سلطان مصیب در روستای مصعبی سرایان قرار دارد. مردم بومی فرد مدفون در این مقبره را منسوب به امام کاظم(ع) می‌دانند.
امامزاده سلطان کریمشاه
مقبره امامزاده سلطان کریمشاه در روستای کریمو سرایان قرار دارد. مردم بومی فرد مدفون در بقعه را برادر امام رضا(ع) می‌دانند.
مسجد جامع سرایان
مسجد جامع سرایان یکی از مساجد تاریخی ایران است که از دوران صفویه به یادگار مانده است. در ساخت این مسجد و تزئینات آن تنها از آجر و گچ استفاده شده است.
مسجد جامع دوحصاران
مسجد جامع دوحصاران یکی از مساجد تاریخی ایران است که قدمت آن به دوران زندیه می‌رسد. در سالهای اخیر مرمت مسجد جامع دوحصاران در چندین مرحله انجام شده است.
از این حمام تاریخی که متاسفانه امروزه شرایط مناسبی ندارد، هم می‌تواند نماینده شایسته‌ای از جاهای دیدنی سرایان باشد. امیدواریم تا مسئولین رسیدگی بیشتری به این بنای تاریخی داشته باشند.
مسجد جامع سه قلعه
مسجد جامع سه قلعه شاخص ترین بنای تاریخی شهر سه قلعه شهرستان سرایان است. این بنای تاریخی فاقد کتیبه است ولی با توجه به سبک معماری، زمان ساخت آن دوران صفویه برآورد شده است.
مسجد ارگ قلعه
این مسجد نیز از آثار تاریخی شهرستان سرایان است که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. درواقع مسجد ارگ قلعه در بافت تاریخی شهر سه قلعه قرار دارد.
مسجد آهنگران
مسجد آهنگران یکی از مساجد تاریخی سرایان است که در مجاورت آب انبار آهنگران قرار دارد. بر اساس کتیبه موجود در بنا این مسجد توسط فردی به نام قاسم در زمان سلطنت شاه صفی احداث شده است.
آب انبارهای سرایان
آب انبار کاروانسرا (آب انبار فاضل خانی)
در مجموعه کاروانسرای سرایان یک آب انبار قدیمی نیز وجود دارد. این آب انبار که به نام فاضل خانی نیز شناخته می‌شود یکی از کامل‌ترین و بزرگترین آب انبارهای خراسان جنوبی است.
آب انبار آهنگران سرایان
این آب انبار به گواه کتیبه موجود در آن بیش از 300 سال پیش احداث شده است. این آب انبار در مجاورت مسجد تاریخی آهنگران قرار دارد.
آب انبار حسینیه سرایان
این آب انبار نیز در دوران صفویه در این شهر احداث شده است. ویژگی شاخص این بنا ساخت پلکان با زاویه 90 درجه نسبت به سردر بنا می‌باشد.
آب انبار حاج حسن سرایان
این آب انبار در منطقه پایین شهر سرایان و در خیابان امام خمینی قرار دارد.
آب انبار آقا سرایان
این بنا از جمله آب انبارهای سرایان است که در حال حاضر فعال نیست.
آب انبار کمال آیسک
این آب انبار تاریخی در بلوار امام رضا شهر آیسک قرار دارد. این بنای تاریخی مورد مرمت قرار گرفته و هم‌اکنون در حال فعالیت است.
آب انبار محمد باقران
این بنا از جمله آب انبارهای شهر آیسک است که نیاز به مرمت دارد.
آب انبار احمد آقا سه قلعه
آب انبار احمد آقا در سه قلعه سرایان واقع شده است. این بنا بر خلاف اغلب آب انبارهای تاریخی سرایان در دوره پهلوی احداث شده است.
آب انبار بی بی حسین خان بسطاق
آب انبار بی بی حسین خان در روستای بسطاق بخش سه قلعه سرایان واقع شده است.
