قوم ترکمن

قوم ترکمن از اقوام ایران را بیشتر در سرزمین دشت‌های سرسبز ترکمن صحرا، واقع در شمال شرقی ایران مشاهده می‌نمایید. همان‌جایی که کوهستان‌های مرتفع، رودهای پرآب و جلگه‌‌ مملو از لطافت ترکمن‌صحرا، منزلگه هیجان‌انگیز قوم ترکمن را می‌سازد. اما این بار با کوله‌بار معتبر و نفیس سفر در ایران، راهی این دیار شکوهمند و افسانه‌ای خواهیم شد. آنگاه از اسرار قومیت ترکمن ساکن در آن، نقل‌قول‌ها خواهیم گفت. حتی به‌سان شاعران با تماشای سرزمینی که جادوی سبز را، ارزانی قدم‌های مهمانان خسته از راه می‌سازد، به وجد می‌آییم. آن هنگام ناب‌ترین غزلیات را، برای مردمانش که خصلت صداقت و صمیمیت را مسلک زندگی می‌شمارند، می‌سراییم. بی‌شک از زندگی هیجان‌انگیز این قوم شریف، در نواحی وسیعی از استان گلستان با درختانی از برگ‌های سوزنی اُرس و حتی خراسان شمالی نیز می‌گوییم. اما جای آن است در این شرح ماجراجویانه از قوم ترکمن، جزء بهترین همراهان ما باشید.

دانستنی‌هایی از قوم ترکمن در تجلی گوهر اصالت و رشادت

با چرخش ستاره گردشگری، مجال بر شناخت قوم ترکمن، ریشه نژادی و پیشینه آن قرار یافت. از اقوام ترکمن و معنای آن، مذهب، جمعیت و زبان ترکمن‌ها نیز مسائلی با شما در میان خواهیم گذاشت. همچنین هرگز آلاچیق، اسب ترکمنی، طوایف آن، دیدگاه سیاسی و مسائلی در زمینه ایل ترکمن را نادیده نمی‌گیریم. حتی بد نیست از عروس ترکمن صحرا، عزاداری، ترکمن‌های روسیه نیز گفته شود. البته از آداب‌ورسومی که ترکمن‌ها در عید قربان و نوروز به آن پایبندند، هم می‌گوییم. آنگاه اگر اجازه دهید پرنده سخن را به دیار ارزش‌های موسیقی، لباس اقوام ترکمن، صنایع‌دستی و غذاهای این قومیت به پروازی شوق‌انگیز وادار سازیم. اما شایسته است از اینکه آیا ترکمن‌ها مغول هستند؟، پوشش گیاهی و جانوری، مشاغل آنها و اسطوره‌های ترکمن نیز بگوییم. پس تعجب نکنید و در درخشش این ستاره اقوام ایران نیز دل به همدلی بسپارید.

سخنی مختصر از قومیت ترکمن

از قومی باید بگوییم که همواره منش و رفتارش تکیه بر اصالت و دستمایه گران، سنتی کهن دارد. سخن از قوم ترکمن است که بنا بر اعتقاد برخی، از قدمتی هشت‌هزارساله حکایت دارد. حتی از قومی باید گفت که موسیقی و آواز را، بخشایشی بزرگ از جانب خدا می‌شمارد. قوم ترکمن که به تقدس نگین قرمزرنگ در جواهرات، باوری راستین دارد. آنگاه آن را مظهری بر حرمت عشق، جنگ و حتی خون می‌داند. قوم ترکمن که مهمان‌نوازی را در متواضعانه‌ترین حالت، به نمایش می‌گذارد و دل به نجابت زنان قوم می‌بندد. قومیتی که جبر افراد بسیاری،  آنان را از عادت دیرینه، کوچ‌نشینی بازداشت و به یکجانشینی واداشت. سخن از  اقوامی است که طبیعت محل زندگی آنان با برخورداری از زیبایی‌های بکر و روح‌نواز، پرنعمت شناخته می‌شود. اما در همین سرزمین قالی و قالیچه ترکمنی، با زیبایی وسوسه انگیزش سد ثبت ملی بودن را نیز شکست.

نژاد و خاستگاه ترکمن ها

بدانید نژاد ترکمن، از بازمانده‌های قبایل غُز یا اوغُوز می‌باشد. قبیله مذکور که جزء قبایل تغزغز بود، در شمال دریای آرال که در گذشته بسیار‌‌ پرعظمت بود، می‌زیستند. همچنین این دریا به علت وجود جزایر متعدد در اعماق آن، دریای جزایر نیز نامیده می‌شود. البته برخی اسلاف ترکمن را، از تیره‌های ترک‌نژادی می‌دانند که از غرب چین و جنوب مغولستان رهسپار آسیای میانه شدند. حتی نویسندگان ایرانی به قومی که در سده پنجم هجری قمری به نام ترکمان یا ترک در آسیای مرکزی می‌زیستند، اشاره داشته‌اند. راستی دوره فرمانروایی سلجوقیان که از غزهای ترکمن بودند، با طغرل بیک در ایران آغاز شد. بعدها با افزایش وسعت حکومت سلجوقیان در قرن دهم میلادی، برخی از ترکمن‌ها به‌جانب جنوب و غرب رفتند.  عده‌ای هم در مکانی که به نام آنان مشهور شد، سکونت یافتند. نام ترکمن‌ها در دائره‌المعارف چینی، برای اولین مرتبه در سده هشتم میلادی مشاهده شد.

جمعیت ترکمن های ایران، نوع مذهب و زبان آنان

در زمینه جمعیت ترکمن‌های کشور ایران، باید بگوییم. تقریباً عددی بیشتر از دو میلیون نفر، میزان جمعیت ترکمن‌ها را تخمین می‌زنند. اما باید دانست با اکثریت قاطع قوم ترکمن، پیرو دین مقدس اسلام هستند.  همچنین ترکمن‌ها، دارای مذهب تسنن نیز می‌باشند. آنان شاخه حنفی از مذهب تسنن را، پذیرفته‌اند. حتی می‌توان در زمینه آداب مذهبی، قوم ترکمن را بسیار پایبند به مذهب خود نیز تشخیص داد. اما در رابطه با زبانی که با آن قوم ترکمن محاوره می‌کنند، باید گفت. زبان ترکمنی را در واقع می‌توان، شاخه‌ای از ترکی اُغز غربی دانست. راستی این زبان ترکی را، زیرشاخه و حد میانه‌ای از ترکی استانبولی و آذربایجانی می‌دانند. در واقع زبان ترکمنی نظیر ترکی ترکیه و آذربایجان تا اندازه زیادی با زبان های روسی، عربی و فارسی نیز درآمیخته است.

معنی قوم ترکمن

نخستین بار نام قوم ترکمن زمانی که اوغوزها با هم متحد شدند و یک سازمان سیاسی را تشکیل دادند، از سوی آنان بکار رفت. حتی در یکی از نوشته‌های  مینورسکی، دیده می‌شود که اوغوزها به نام ترکمن نیز شناخته می‌شدند. او همچنین بر این باور است، نام ترکمن با شروع اسلام و گرویدن به آن در بین غزها  متداول گردید. اما در معنای قوم ترکمن، بنا به نظر مورخان دوران غزنوی نظیر بیهقی و … اوغوزها را ترک مسلمان می‌نامیدند. حتی این نام تا زمانی طولانی توسط مسلمانان در مورد اوغوزهای که اسلام را پذیرفته بودند، به کار می‌رفت. البته در این زمینه از سده سیزده، دیگر به‌کارگیری نام ترکمن به‌جای اوغوز رایج شد. اما در رابطه با نام ترکمن، محمود بن حسین کاشغری عقیده دیگری دارد. کاشغری بنا به کتاب دیوان لغت الترک، در قرن یازدهم میلادی ترکمان را به معنای ترک مانند می‌داند.

معنایی دیگر از  قومیت ترکمن

حتی باور بر این است افرادی چادرنشین نیز، در بخش شرقی دریای خزر باقی مانده بودند. زمانی که این افراد ترک صحراگرد به میان فارسی‌زبانان آمدند، از آنها پرسش شد، شما چه کسی هستید؟ پاسخ دادند، ترکمن یعنی من ترک هستم. همین‌طور در کامل‌ترین دانشنامه عمومی فارسی نوشته غلامحسین مصاحب، ترکمن را قومی مسلمان و پیرو مذهب تسنن معرفی می‌کند. البته محل سکونت این اقوام ترک را، آسیای مرکزی می‌داند. همچنین آنان را با سری دراز یا در اصطلاح مستطیل‌الرأس، معرفی می‌کند. اما افرادی نظیر ابن کثیر،  ترکمن را به معنای ترک ایمان می‌دانند. البته می‌گویند ترک ایمان به این علت بر این قوم نام گرفت، زیرا در مدت یک ماه 200.000 نفر از آنان به دین اسلام ملحق شدند.  همچنین برخی نیز کلمه من را، به معنای اغراق می‌دانند و آن را به ترک ناب و اصیل تفسیر می‌نمایند.

قوم ترکمن از دیدگاه سیاسی

علی‌رغم شکست دولت قاجار در برابر اعتراضات اقوام ترکمن، با قرارداد آخال بین روسیه و ایران عرصه بر این قوم تنگ شد. همچنین بر اساس این قرارداد، مرزهای شمال شرقی در سرحدات کنونی در اختیار ایران قرار گرفت. بنابراین این موضوع به جدایی بین قبایل و عشایر ایل ترکمن، منجر شد. البته در دوران سلطنت رضاشاه، قوم ترکمن مجبور به یکجانشینی شدند. حتی سرانجام رضاشاه در سال 1302 شمسی، نظامیان را به جنگ ترکمن‌ها فرستاد. باید دانست که این جنگ و ستیز، قریب به دو سال ادامه یافت. گرچه دولت پیروز میدان بود، ولی این موفقیت هرگز نتوانست از حملات و عصیان قوم ترکمن جلوگیری نماید.

وضعیت سیاسی قومیت ترکمن

همچنین با پیروزی انقلاب اسلامی، این بار بر اثر تأثیرات نیروهای خارج از منطقه جنبش ترکمن‌ها دوباره نقش یافت. البته یکی از اهداف این جنبش بر اصلاحات ارضی، قرار می‌گرفت که متأسفانه این حرکت حالتی مسلحانه پیدا نمود. همچنین این نهضت که مبنای جدایی‌طلبانه‌ای‌ نداشت، توسط نیروهای دولتی در مدت ‌زمان کوتاهی  سرکوب گردید. اما باید دانست قوم ترکمن وظیفه ملی و میهنی خود را، در دفاع و جنگ مقابل بیگانگان به‌خوبی ادا نمود. همچنین این قوم با نثار خون شهیدان و جانبازان ترکمنی، در دفاع از وطن درخششی جاودانه از خود نشان داد.

تاریخچه قوم ترکمن

ترکان را در دودسته غربی و شرقی، می‌بینید. ترکمن‌ها از آغوزهای شرقی، می‌باشند و آنان ترکانی بودند که از جنوب مغولستان یا غرب چین آمدند. البته این جماعت از آغوزها، سپس به ترکمن شناخته شدند. درواقع اقوام ترکمن را می‌توان از مهاجرانی دانست که از مغولستان در قرن ششم، بنا بر علل اجتماعی و … در حاشیه رودخانه سیردریا یا سیحون سکنی گزیدند. اما در قرن دهم میلادی این قوم قابل‌مشاهده، در جوار رود آمودریا یا جیحون و نواحی مرو می‌باشند. همچنین پس از مهاجرت‌های زیاد، در قرن شانزده میلادی طایفه‌های قوم را در سواحل شرق دریای خزر تا گرگان می‌بینید‌. البته در سال 1881 میلادی امضاء توافقنامه تجدید مرزی بین روسیه تزاری و ایران که آخال نام گرفت، انجام پذیرفت. بر اساس این قرارداد، ترکمن‌های حاشیه رود اترک و همچنین گرگان به‌طور قانونی لقب ایرانی یافتند. حتی می‌بینید ترکمن‌ها، به دودسته چمور و چاروا گروه‌بندی می‌شوند.

بازهم پیشینه‌ای از قومیت ترکمن‌

البته چمورها در کشاورزی، فعال بودند و چارواها نیز به دامپروری و کوچ‌نشینی از ییلاق به قشلاق و برعکس می‌پرداختند. همچنین بنا بر قرارداد مرزی فوق‌الذکر نواحی ترکمن‌نشین به دو بخش، شمالی تحت سرپرستی دولت روسیه و بخش جنوبی در مالکیت دولت ایران واقع شد. همین‌طور با این تقسیم‌بندی امکانات مراتع و چرا جهت دام‌های دامداران ترکمن کمتر شد. بعدها باسیاست‌های دولت مرکزی و اِعمال تخته قاپو کردن ترکمن‌ها، بسیاری از آنان به ترکمنستان مهاجرت نمودند. افرادی نیزتابع سیاست‌های دولت، به‌ویژه در زمان حکومت رضاشاه شدند. اما این موضوع در طی زمان، منجر به بروز مقاومت‌هایی نظیر مبارزات عثمان آخوند در قبال دولت مرکزی گردید. همچنین بدانید که ترکمن‌ها هم‌اکنون در نواحی از سرزمین چین، ترکمنستان و بخش عظیمی از سرزمین افغانستان نیز سکونت دارند. برای اطلاع دقیق از مکان‌هایی در ایران که قوم ترکمن زندگی می‌کنند، به متن اقوام ایران همین وب‌سایت مراجعه نمایید.

طوایف ترکمن

از طوایف ترکمن، می‌توان « چاودر، چاودار یا چودیرها» را نام برد. آنان بین مناطق منقشلاق قزاقستان و خیوه ازبکستان شهری با حکایت از برهه شکوهمند ایرانیان، زندگی می‌کردند. همچنین می‌توان از تیره‌های آنان به ابدال، قره چادر، اسنلو، شیخ  و … اشاره داشت. البته طایفه پرجمعیت « اُرساری»،  به علت نزدیکی مقر آن به ساحل چپ آمودریا به « لب آب ترکمن» معروف بودند. راستی از تیره‌های آن می‌توان قارا، آلاچا و …را نام برد. همچنین یمرلی‌ها از ترکمن‌هایی، جانب شرقی آمو‌دریا بودند. اما «عالی ایل یا علی ایلی‌ها»، از ترکمن‌های مرز شمالی افغانستان با جمعیتی اندک بودند. « قره» نیز از طوایف کم‌جمعیت است که بین مرو و  اندخوی افغانستان، زندگی می‌کردند. البته ترکمن‌های طایفه «سالور» در زمان فتحعلی شاه قاجار، با ولیعهد او عباس‌میرزا درگیری بسیار داشتند. عباس‌میرزا به قصد براندازی این طایفه، با رهسپاری به  سرخس تعداد کثیری از افراد آنان را اسیر نمود.

طایفه های ترکمن

«ساریق» نام طایفه‌ای است که همانند ترکمن‌های «سالور»، افراد آن دلیر و با کاهش جمعیت همراه بودند. همچنین از قبایل آنان می‌توانید، به خراسانلی، بیراج، سوخته، آلاشا و هرزقی با زیرشاخه‌های مختلف اشاره‌کنید. اما « تکه» یکی از طوایف قدرتمند که با افزایش قدرت، به‌نوعی توانستند مدیریت ترکمن‌ها را نیز به دست آورند. باید بدانید که تیره‌های «تکه » را، در دو گروه توختامیش و اوتامیش با انشعاباتی مشاهده می‌نمایید. راستی از طایفه صلح‌جوی «گوگلان» بگوییم که از معنای نام آن، به مکانی سرسبز برای زندگی اشاره می‌شود. آنان را در تیره‌های، چاقر، بیگدلی و … می‌توان دید. همچنین از طایفه‌ قدیمی و پرجمعیت «یموت » با افرادی شجاع که در سواحل شرقی دریای خزر هستند، نیز می‌گوییم. بدانید «یموت‌ها» چندین دهه است که به کشاورزی و حتی در گمش تپه به صید ماهی نیز می‌پردازند. طایفه «یموت»‌ شامل شاخه‌های آتابای، جعفربای، شرف- چونی و اقورجالی می‌باشد.

طوایف مقدس قوم ترکمن

از منظر قوم ترکمن چهار طایفه وجود دارد که جزء طوایف مقدس ترکمن‌ها، محسوب می‌شود. همچنین این طوایف، به اولاد شناخته می‌شوند و ایشان را ترکمن‌ها به خلفای راشدین نسبت می‌دهند. تقدس این چهار طایفه به علت قرابت با پیامبر (ص) و اینکه هر یک یاوری برای حضرت محسوب بودند، می‌باشد. همین‌طور نام‌های اولاد، عبارت از شیخ، مخدم، آتا و خوجه می‌باشد. البته احترام و باور اقوام ترکمن، به طایفه‌های مقدس بسیار بالا بوده و وجود اولاد را برای اشاعه و ترویج دین بسیار مؤثر می‌دانند. باید دانست در قوم ترکمن، گروه‌هایی خود را منتسب به خلفای راشدین شمرده و آنان نیز به اولاد شهرت دارند. راستی ویلیام آیرونز صاحب‌نظری معروف در انسان‌شناسی، از آنان به قبایل مقدس نام می‌برد. این اولاد به‌راحتی حتی در زمان اختلافات قبیله‌ای  ترکمن‌ها قدرت رفت‌وآمد بین آنان را دارند. بدین وسیله می‌توانند، بین اقوام ترکمن صلح و دوستی برقرار نمایند.

ایل ترکمن

بهتر است بدانید، قوم ترکمن در نخستین مرحله به چند ایل گروه‌بندی می‌شود. همچنین هر ایل ترکمن، به تناسب شامل چندین طایفه است.  بنابراین ترکمن‌ها که جزء عشایر دوست‌داشتنی ناحیه شمال شرقی ایران هستند، به حالت ایلی زندگی می‌کردند. البته لازمه زندگی ایلی ترکمن، با کوچ‌نشینی مبنا یافته و در سیستم کارآمد قشلاق و ییلاق نقش می‌یابد. حتی باید دانست ایل ترکمن در حکومت قاجار، در ابتدا بسیار قوی مشاهده می‌شد. اما قومی که دارای سلاح و اسب بود و قدرتمند می‌نمود، تحت تأثیر سیاست‌های نظام دولتی قرار گرفت. البته روس‌ها نیز با حملات مکرر خود به اقوام ترکمن، در ناحیه شمالی ایران بسیار تأثیرگذار بودند. سرانجام روسیه با انعقاد قرارداد مرزی آخال با ایران  توانست، نواحی متعلق به قوم ترکمن را جهت دام و کوچ محدود کند. بدین‌وسیله ایل ترکمن را،  از نظر ارتزاق و درآمد اقتصادی با مشکل روبرو ساختند.

ایلات ترکمن

بنابراین بدین‌وسیله کاهش نواحی و مناطق، ترکمن نشین ایران رقم خورد. همچنین طی عملیاتی که به منظور سرکوب ایلات ترکمن‌ از جانب دولت انجام پذیرفت، آنان به خلع سلاح اجباری و کوچانده شدن مجبور شدند. همچنین سیاست تخته قاپو کردن ایل ترکمن، در زمان رضاشاه نیز در این زمینه بی‌تأثیر نبود. رضاشاه به علت حفاظت از قدرت دولت، ضربه‌ای مهلک به پیکره  زندگی کوچ‌نشینی قوم ترکمن وارد ساخت. البته می‌توان نقش علل سیاسی را در زندگی یکجانشینی به‌ اجبار ایلات ترکمن، علاوه بر اخذ مالیات به‌خوبی شاهد بود. راستی در این رابطه مبارزاتی نیز، علیه حکومت مرکزی از طرف ترکمن‌ها انجام پذیرفت که از سوی دولت خاموش گردید. در حال حاضر قوم ترکمن‌ را بافاصله از روند کوچ‌نشینی، به‌صورت جماعتی یکجانشین در حالت شهری و روستانشینی خواهید دید.

ترکمن های روسیه

ترکمن‌های روسیه، جزء مسلمانان مهاجری هستند که تابع مذهب تسنن و از شاخه حنفی می‌باشند. این گروه از اقوام ترکمن، به آستراخان واقع در جنوب شرقی کشور روسیه که رودخانه پرآب ولگا را به دریای خزر وصل می‌کند، مهاجرت نمودند. البته آنان از کشور روسیه، در هنگام آمدن به آستراخان تقاضای پشتیبانی و حفاظت نیز نمودند. حتی در سده شانزدهم، شاهد مهاجرت ترکمن‌هایی هستیم که از مقر اصلی خود آسیای میانه به‌‌سوی قفقاز شمالی می‌آمدند. ترکمن‌ها به قفقاز شمالی که اکنون جزء کشور روسیه محسوب می‌شود، وارد شده و در سرزمین استاوروپول جایگزین گشتند. از ترکمن‌های قفقاز آنان که در خاک روسیه ماندند، به زندگی کوچ‌نشینی در دشت‌ها و بیابان‌های آستراخان  و استاوروپول پرداختند. همچنین بدانید این گروه از ترکمن‌ها، به «ترکمن‌های استاوروپول» نامیده می‌شوند. حتی آنان به‌عنوان «تور چمنلر» نیز، شناخته می‌شوند. این ترکمن‌های مهاجر اغلب از طوایف چاودار، آبدال و طایفه ایگدیر می‌باشند.

ترکمن های آستراخان و استاوروپول کشور روسیه

راستی بدانید کودکان ترکمن سرزمین استاوروپول با میزان تقریبی بیست روستای ترکمن، به آموزش زبان ترکمنی می‌پردازند. فعالیت زبان‌آموزی آنان با ‌توجه به کتاب‌هایی که از کشور ترکمنستان به این دیار فرستاده می‌شود، در مدارس انجام می‌گیرد. راستی اجازه دهید از رویداد، بازدید تاریخی اندیشمند و شاعر پرآوازه قوم ترکمن «ماغتئم قولی» از آستراخان نیز بگوییم. حتی این شاعر معروف زمانی را نیز، در آنجا به تدریس می‌پردازد. ازاین‌رو شاهد ساخت و نصب مجسمه‌هایی از «ماغتئم قولی»، در مقابل دانشگاه ملی شهر آستراخان و همچنین شهر استاوروپول می‌باشیم. حتی متون و دست‌نوشته‌های «ماغتئم قولی» در روستای فونتووا، هنوز محافظت و نگهداری می‌شود. همچنین باوجود بعد مسافت، ترکمن‌های آستراخان را می‌بینید که وفادار به کلیه سنن و آداب ترکمنی ترکمنستان می‌باشند. آنان با برپایی جشن‌ها و بزرگداشت‌های ترکمنی، در کشور روسیه این رسوم را همواره زنده نگه می‌دارند.

آیا ترکمن ها مغول هستند؟

باید دانست که نژاد ترکمن، بسیار قدیمی و اصیل بوده و ریشه‌ای کهن در سرزمین ایران دارد. البته آنچه مسلم است، تأکید این قومیت بر اصالت ترکمنی در کنار جنبه ایرانی بودن آنان می‌باشد. از مطالعه تاریخ نیز درمی‌یابیم، که سابقه قوم ترکمن دارای قدمتی بیشتر از مغولان در منطقه است. حتی ترکمن را از قومیت کوچ‌روی نسل آغوزخان، می‌دانند که رنج زندگی در طبیعت را بر خود هموار می‌نمود. همچنین سلطان جلال‌الدین پادشاه خوارزمشاهیان، از مادری ترکمن به دنیا آمده بود. البته در زمان حمله مغول، ترکمن‌ها به صورتی بسیار فعال با جلال‌الدین در مقابله بر علیه چنگیزخان شرکت داشتند. اما چنگیز‌خان که قصد انتقام‌گیری از جلال‌الدین پادشاه ایران را داشت، بی‌رحمانه و با کشتار بسیار به سرزمین ایران تاخت. او با حملات وحشیانه خود، باعث مرگ میلیون‌ها ایرانی گردید. راستی آنچه قطعیت دارد، این است که چنگیز خان مغول نیز یک ترک بود.

خصوصیات و ویژگی های قوم ترکمن

آیا تابحال راجع به ویژگی‌های قوم ترکمن، این قومیت از اقوام ایران اندیشیده‌اید؟

نخست بگذارید از روحیه صداقت، بی تزویری و  رادمردی ترکمن‌ها بگوییم. در کنار این صفات حسنه قوم ترکمن را، بسیار مهمان‌دوست مشاهده می‌کنید که وفای به عهد نیز مزین آن است. اما باید دانست علی‌رغم احترام، علاقه و تعصب خاصی که برای زنان خود قائل هستند، سیستم پدرسالاری آنان هنوز پابرجا است. بنابراین خصلت علاقه به فرزند پسر، در آنان نمودار است. راستی از خصوصیات آنها می‌توان، پایبندی شدید به رسم و رسومات را در قوم ترکمن به عینه شاهد بود. همچنین مردمانی زرنگ و چابک، بوده و از انجام فعالیت‌های سخت به‌خوبی برمی‌آیند. درعین‌حال آنان را قومی شجاع و پردل و جرأت، باید دانست که اعتماد حرف اول را میان آنها می‌زند. همچنین دنیایی از ملاطفت را، نسبت به کودکان خود نشان می‌دهند و افراد خردمند نزد آنان ارزش ویژه‌ای دارند.

آداب و رسوم ترکمن ها

بی‌شک رسوم گهربار هر گل از گلستان  اقوام ایران، می‌تواند حیات و هستی یک ملت را رقم بزند. در زمینه برخی رسوم از گنجینه  قوم ترکمن، از اعتقادی عمیق به مشیت الهی در هر فعالیت آنان سخن می‌گوییم. حتی خوردن غذا را، با نام منزه سبحان شروع می‌کنند. اما در پایان بعد از اتمام غذا یکی از آنان به شکرانه، آیاتی از قرآن را می‌خواند. راستی احترام به سفره یا سوتوی روسی، به علت اعتبار نان و نمک درون آن بین قوم ترکمن بسیار می‌باشد. در این رابطه پانهادن بر سفره را نوعی بی‌حرمتی تلقی می‌کنند. همچنین از رسوم خاص اینکه در سابق نام نوزاد را، به‌توسط رجوع به قرآن مجید و حتی به‌وسیله روحانی بنا بر جنسیت کودک انتخاب می‌کردند. امروزه دو نام برای کودک، انتخاب می‌شود. نامی که در شناسنامه آنان، نوشته می‌شود و دیگری نام ترکمنی که فرد را به آن می‌خوانند.

آداب ترکمن‌ها

باور به چشم‌زخم از رسومی است که ترکمن‌ها، با بافتن دو رشته نخ سیاه‌وسفید به یکدیگر آن را برطرف می‌نمایند. این رشته نخ‌های بهم تابیده را، در اصطلاح «آلاجا» به معنای رنگارنگ می‌نامند. آنگاه آن را  به گردن یا دست‌های کودکان، برای محفوظ ماندن از چشم‌زخم می‌آویزند. همچنین اعتقاد قوم ترکمن به صدقه‌ درراه خدا، با اطعام دادن بسیار نمود می‌یابد. تراکمه این کار را در مناسبت‌های گوناگون، نظیر آمرزش و شادی روح اموات، فرج کارها و … انجام می‌دهند. اما بگذارید از سنت ختنه که با آداب‌ورسوم خاص ترکمن‌ها در مورد کودک پسر انجام می‌شود، نیز بگوییم. این رسم نیز در سنین دو تا چهارسالگی کودک، آنهم در فصل بهار و همچنین به اعتقاد اینکه چهارشنبه روزی خوش‌طالع می‌باشد، صورت می‌پذیرد. در این آداب قبل از ختنه، اصطلاح تو قوچ شدی را برای کودک بکار می‌برند. البته عبارت مذکور، کنایه از مرد شدن و  بزرگی کودک دارد.

غذای ترکمن ها

اجازه دهید به غذاهای خوش‌طعم و خوشمزه، قوم ترکمن بپردازیم. غذاهای خوش‌رنگ و سنتی، درون سفره‌ای که به زبان ترکمن‌ها ثاچاق نام دارد. آنگاه شاهد هستید که شما را با عطر دل‌انگیز، به‌سوی خود فرا می‌خوانند. راستی بگذارید از غذای رنگین چکدرمه که درون دیگ قازان پخت می‌شود، شروع کنیم. این غذای دلبرانه مجلسی را، از گوشت، پیاز، برنج، رب‌ گوجه و ادویه‌های خوش رایحه‌ تهیه می‌کنند. آن‌وقت با دیدن رنگ و عطر دلچسب چکدرمه بی‌شک مزه دلپذیر آن فراموش‌ نشدنی است. حالا نوبت به نان تااندازه‌ای شیرین اکمک یا چلفک، ترکمن‌صحرا می‌رسد. این نان محلی را، در وقت صبحانه با یک فنجان چای خوش‌طعم میل کنید تا مدتی طعم جانانه آن را از یاد نخواهید برد. اما حیف است از غذای ترش‌مزه کئی ترشک یا همان کدوی ترش، چیزی نگفت. این غذا بامزه سیر، کدو و آب‌نارنج موقع سرو آن بی‌شک دهان شما را آب می‌اندازد.

غذاهای وسوسه‌انگیز قوم ترکمن

حالا نوبتی هم باشد باید از خورشت ساک، بگوییم. غذای روح‌انگیزی که در مراسم شادی و عزا، پخته می‌شود و حتی می‌توانید به‌صورت نذری نیز طعم آن را بچشید. تازه بدانید یکی از ترکیبات آن اسفناج مقوی، با خواص معجزه‌آسایش می‌باشد. راستی تعجب نکنید اگر بشنوید، در ترکیب غذای باسترمه ماهی وجود دارد و دانه‌های انار نیز مزین طعم این غذای دل‌انگیز در کنار مواد دیگر خواهد بود. اما دیگر اجازه دهید از غذای بوروک که بی‌شباهت به پیراشکی نیست، نیز گفته شود. غذای خوش‌طعم و دلچسبی که گوشت و مخلفات دیگر در خمیرهایی به شکل نیم‌دایره سرخ و سپس نوش جان می‌کنند.  اما غذاهای متنوع قوم ترکمن را، در سفر به استان گلستان می‌توان چشید. حتی به‌خوبی با طعم مصفا و لذت‌بخش این غذا‌ها، آشنا شد. غذاهایی نظیر بولامه، ماش پلو، پیشمه و … از آن جمله‌اند که باید از طعم دلپذیر آنان، لذت برد.

چادر‌های قوم ترکمن

چادرهای قوم ترکمن که به آن «آغاچ اُی یا یورد» و آلاچیق نیز اطلاق می‌شود، اصیل‌ترین سکونت‌گاه ترکمن‌ها می‌باشد. آلاچیق‌ها نخستین واحد ترکمنی، می‌باشند و به آسان‌ترین طریق می‌توان آنها را برپا و جمع نمود. راستی باهم قرار گرفتن آلاچیق‌ها در جانب یکدیگر که صاحبان آن نسبت فامیلی دارند، یک « اُوبه» را می‌سازد. در دورانی که قوم ترکمن کوچ‌رو یا دامدار بودند، آلاچیق‌ها امن‌ترین سکونت‌گاه آنان بود. البته قفل نکردن درب ورودی آلاچیق،  نشانه‌ای از اوج مهمان‌نوازی و بخشندگی قوم ترکمن را نشان می‌دهد. همچنین برپا کردن این آلاچیق‌های مدور، با تلاش زنان هنرمند ترکمن انجام می‌گیرد. حتی بدانید که این کار با مراسم مخصوص شلیک تفنگ و … انجام می‌شد. ابتدا چوب‌های استوانه‌ای، به نام « تاریم» گذاشته می‌شود. سپس چوب بالای آن را، به نام « اوق» به « تاریم» اتصال می‌دهند. این محل وصل، حالت ضربدری دارد که آن را « دول» می‌گویند.

آلاچیق های ترکمن‌ها

حالا نوبت به سقف بالای اسکلت استوانه‌ای ساخته‌شده، یا « توی نیگ» می‌رسد. اما بعد از رقص خنجر و دیگر مراسم، وقت پوشاندن چوب‌ها با نمد می‌شود. دیگر زمانی است که دور نمد، به‌وسیله طناب کمربند شکل « قولانگ»  بسته شود. آن هنگام بقیه طناب، از سقف آویزان می‌ماند. همچنین در وقت وزش بادهای قدرتمند صحرایی به نام « توی نیگ باغ »، هاون چوبی یا کیسه‌های شنی بر آن می‌آویزند. این کار برای استحکام سقف، انجام می‌گیرد تا باد باعث بلند شدن آن نشود. درعین‌حال بدانید که درب آلاچیق را، برعکس جهت وزش باد و سمت جنوب  قرار می‌دهند. اما کیسه‌هایی نیز، به سرتاسر دیوار آلاچیق آویخته می‌شود. کیسه‌های بزرگ «جوال» و اگر کوچک باشد، « توبره » نام دارد. این کیسه‌ها، برای ذخیره وسایل استفاده می‌شود. همین‌طور از نمدپوشی در زمستان، به‌عنوان گرم کردن و در تابستان مانعی جهت تابش نور شدید اشعه خورشید استفاده می‌کنند.

عروسی قوم ترکمن

در قوم ترکمن مراسم جذاب ازدواج، با رنگین‌ کمانی از رسوم و آداب شکوهمند درخشش دارد. این رسوم با انتخاب دختر و روانه کردن خویشاوندان زن به خانه دختر، شروع ‌شده که « ثوزآتماق»  نامیده می‌شود. اما خبر خوش پذیرش خواستگاری، پس از تحقیقات است که به « ثوز‌آلماق» شناخته می‌شود. راستی « قاپی‌آچماق» مرحله تعیین روز بله‌برون و آشنایی زنان خانواده داماد، با بانوان خانواده دختر می‌باشد. اما «دوز‌داد شماق» به معنای نان‌ونمک خوردن اعضای فامیل و تحویل هدایای داماد، به عروس بدون حضور زوجه می‌باشد. همچنین در «آداماق» بزرگتر خانواده داماد به‌منظور نامزد ‌کردن، دو رشته نخ سیاه‌وسفید به نام « آلاجایوپ» را بهم ‌می‌تابد. آنگاه به گردن دختر که حالا دارای نامزد و «آداقلی» شناخته می‌شود، می‌آویزد. اما از توافق بر میزان مهریه که در روز عروس‌کشان، یا مدتی قبل به‌صورت نقدی پرداخت شده و در اصطلاح « مال‌کششمک» نامیده می‌شود، نیز باید گفت.

بازهم از عروسی ترکمن‌ها

حالا از رسم « قودابولماق»، یا مرحله دوم نامزدی و بردن هدایایی نظیر نان قاتلاما ، طلا و … می‌گوییم. بعد از انجام رسوم گوناگون، نوبت تهیه کارت عروسی می‌رسد. سپس «مُصایب»،  شب قبل عروسی که بعد از شام هدایایی تقدیم نماینده داماد می‌شود، شروع می‌شود. همچنین در«کُجه وه یا کجاوه» که شامل تزئیناتی از پارچه رنگین و چهل‌تکه می‌باشد، بر شتر نصب می‌کنند. اما سرانجام کاروان عروس، به خانه داماد انتقال می‌یابد. «اوون‌ثیمک» نیز رسمی است که مادر داماد به نشانه سفید‌‌بختی و شگون، با کاسه‌ای آرد کاروان را متبارک می‌کند. سپس در مجاورت اتاق حجله، روحانی مشغول قرائت خطبه عقد است. اما رسم قیچی زدن، به‌منظور کوتاهی زبان و دست بدخواه صورت می‌گیرد. سرانجام در مراسم « الدش‌دیرمک»، بعد از مراسم عقد دست عروس به دست داماد گذاشته می‌شود. سپس نوبت به « اوجه‌آش» می‌رسد که نوش جان کردن، غذای سنتی چکدرمه سنتی می‌باشد.

عروس ترکمن صحرا

بهتر است بدانید عروس ترکمن‌صحرا، نام یک کتاب است که توسط قمر علی‌خانی تألیف شده است. همچنین بدانید کتاب عروس ترکمن صحرا، در 120 صفحه و توسط انتشارات دُر قلم چاپ شده است. اما در رابطه با نام کتاب می‌توان گفت که ماجرای دختری کم سن و سال به نام زهره است که با یک مرد ترکمن ازدواج می‌کند و بقیه داستان…

راستی چاپ اول این کتاب، در سال 1397انتشار یافته است. درعین‌حال بدانید، روایت این کتاب از یک ماجرای واقعی حکایت می‌کند.

عزاداری ترکمن ها

عزاداری قوم ترکمن از رسومی است که رعایت آن گذشته از جنبه مذهبی، بیانگر تعهد به سنن است. نخست به مسئله بر‌پا‌نمودن چادر، در کنار خانه « وفات‌یافته» و برگزاری ایام عزاداری قوم ترکمن می‌پردازیم. در سابق روزهای سوم، هفتم، چهلم، صدم و حتی سال فرد متوفا را، به نام « ایام مشخص مرحوم» می‌شناختند. همچنین نذری که به صدقه معروف بود به مردمی که برای تسلیت‌گویی می‌آمدند، داده می‌شد. امروزه به خاطر سختی اوضاع اقتصادی، اغلب مراسم را در سه روز برگزار می‌کنند. البته قوم ترکمن هرگز در مورد فرد متوفا، ازجمله « فلانی مرد» استفاده نمی‌کند. ترجیح اغلب با احترام نام بردن، از فرد مرحوم با جملاتی نظیر « فلانی از دنیا رفت» می‌باشد. همچنین هیچگاه بدگویی فرد « وفات‌یافته» را، نمی‌کنند. البته در حین مراسم تدفین، سکوت حاکم بوده و سپس اقدام به خواندن فاتحه که به آن « آیات اوکاماق» اطلاق می‌شود، می‌کنند.

عزاداری قوم ترکمن

در قوم ترکمن مرسوم است که پس از خواندن نماز میت و تدفین، روحانی نام متوفا را می‌گوید. سپس رو به حاضرین سه بار می‌پرسد، ( فلانی نأهیلی آدم دی؟)  به معنای « فلانی چگونه آدمی بود؟». آنگاه در پاسخ حاضران می‌گویند، (اونگات، قووی آدام دی) به معنای « آدم خوبی بود». از مراسم فاتحه‌خوانی و عزای ترکمن‌های ایران، اصطلاح «یاس» یعنی بر‌سرنهادن کلاه یا عرق‌چین بین خویشاوندان نزدیک فرد مرحوم است. همچنین طبق رسوم قوم ترکمن تا سوم غذایی نیز، در خانه صاحب‌‌عزا پخت نمی‌شود. در این مدت خویشاوندان و همسایگان، غذا به خانه متوفا می‌برند. اما یکی از رسوم قوم ترکمن در مورد زنان است که بقچه‌ای شامل سه عدد نان، به خانه صاحب‌عزا می‌برند. زنان خانه متوفا، یک نان را برداشته و بقچه را شامل دو نان برمی‌گردانند. احتمال است که اعداد زوج، نمایانگر طلب خوشی و سعادت برای خانه زن آورنده نان باشد.

آداب و رسوم ترکمن ها در نوروز

نوروز با ریشه‌ای کهن در قوم ترکمن و رسوم فراوانش، نوید تحولی نو در طبیعت را دارد. باید دانست عید باستانی نوروز، در نزد قوم ترکمن دارای اهمیت بسیار است. لذا با خانه‌تکانی، خرید لباس‌های تازه، مرمت خرابی‌های خانه، پخت شیرینی‌های سنتی و …  به استقبال آن می‌روند. آنگاه‌که خورشید در اولین روز بهار با تلالوی زرین خود می‌درخشد، نوروز در قوم ترکمن به اسم « تازه ییل»  جشن گرفته می‌شود. البته تمامی اعضای خانواده، غسل کرده و اقدام به پوشیدن لباس نو می‌نمایند. آنگاه به شکرانه سلامت و نعمات دیگر، نماز شکر می‌خوانند. حتی در آغاز سال نو رسم بر باز گذاشتن، پنجره‌ها و نورانی نمودن خانه با افروختن چراغ‌ها نیز صورت می‌پذیرد. آن‌وقت هوای تازه و خوش بهاری، نفوذی روح‌بخش به درون خانه می‌یابد. البته خانواده به تلاوت شوق‌انگیز قرآن که توسط بزرگ‌تر آنان و افزایش برکات صورت می‌گیرد، گوش‌جان می‌سپارند.

نوروز در قوم ترکمن

در خاتمه قرائت قرآن، ترکمن‌‍‌ها دست‌های خود را بر صورت، کشیده و صدای آمین گفتن مستمعین به گوش می‌رسد. از رسوم دیگر قوم ترکمن شایسته و شگون‌دار دانستن، نوشیدن نخستین باران در سال جدید است. در این روز با ولادت نوزاد پسر، او را به « نوروز»، « یازگلدی» و … می‌نامند. اگر هم نوزاد دختر باشد، به یمن‌ تولد دختر «گل جهان»، «گل‌بهار» و … نام می‌گیرد. حتی از رسوم قوم ترکمن در نوروز، می‌توان به دیدار قبور، ذبح گوسفند و بذل نذری اشاره کرد. تازه هیجانات نوروز با انجام مسابقات اسب‌دوانی، کُشتی، مبارزات خروس‌جنگی و …  نیز ظاهر می‌شود. اما آنچه نشان از نوروز در قوم ترکمن دارد، رفتن به دیدوبازدید است که به‌منظور تهنیت و شادباش انجام می‌گیرد. البته مهم بودن نوروز، تا آنجا است که در اشعار ناب شاعران مشهور قوم ترکمن نظیر « مختومقلی فراغی» و … نیز بازتاب روشنی می‌یابد.

آداب و رسوم ترکمن ‌ها در عید قربان

 عید مقدس قربان مظهری از معرفت و تحولات درونی، به عنوان گواهی معتبر بر ایمانی راستین است. آنگاه عید قربان که در قوم ترکمن، به « قربانلق»، مشهور است، باشکوهتر از رسوم دیگر جلوه‌ای ویژه می‌یابد. عیدی که عنوان اصلی‌ترین جشن ترکمن‌ها، را دارد و بنا به سنت قوم ترکمن  در سه روز برگزار می‌شود. البته آیین «کر» در عید، نشان از نظافت خانه و حتی تزئینات آن دارد. اما روز قبل از عید قربان که به « قوقون»  می‌شناسند،  عطر خوش نان‌های روغنی به مشام می‌رسد. عطر نان‌هایی که به بوی خوشایند دارچین آمیخته شده‌اند و مناسب‌ترین هدیه قوم ترکمن به خانه‌های یکدیگر هستند. همچنین در رسم ترکمنی «قربان‌شور»،  شامل استحمام به منظور زدودن آلودگی‌ها و پلیدی‌ها از تن و روان است. البته بدانید همزمان با برقراری مراسم جشن و سرور، سفره‌ای رنگارنگ و جذاب به‌مانند هفت‌سین درخانه ترکمن‌ها چیده می‌شود.

از آیین عید قربان قوم ترکمن

آنگاه گوشت گاو، گوسفند و یا حتی گوشت شتری که قربانی می‌شود، در کنار گل‌ها و شیرینی‌ها زینت‌بخش سفره می‌باشد. اما رسم قربانی‌کردن، در روز عید قبل از طلوع آفتاب انجام می‌گیرد. حتی از گوشت قربانی، غذا تهیه می‌شود که در دیدوبازدید گروهی قوم ترکمن با آن پذیرایی می‌شوند. همچنین رسم تاب‌خوردن به باور قوم ترکمن و عروس و دامادهای جوان، تاب خوردن در آسمان با ریزش گناهان صورت گرفته و فرد منزه می‌گردد. همین‌طور شاهد برگزاری، نمازعید قربان ترکمن‌ها در عیدگاه هستید. بنا بر رسوم قوم ترکمن، تقسیم گوشت قربانی در سه قسمت انجام می‌شود. بخش اول برای خیرات و صدقه، قسمت دوم جهت پذیرایی از مهمانان و سرانجام بخش آخر به مصرف خانواده می‌رسد. همچنین در تمامی سه روز عید، سفره ترکمن‌ها گسترده است. قوم ترکمن با انواع شیرینی، آجیل و غذای سنتی جکدرمه، از مهمانان خود با روی گشاده پذیرایی می‌کنند.

اسطوره های ترکمن

اسطوره‌های ترکمن، از حکایات و داستان‌هایی معنا می‌یابد که در سیر زندگی تاریخی قوم دوام یافته است. همچنین گاه از آرزو‌ها و گاهی نیازهای اجتماعی، در اسطوره‌ها بیان می‌شود، بی‌آنکه از مکان یا زمان آنان نقل‌قولی باشد. البته اگرچه اسطوره‌های قوم ترکمن، از جلا و زرق‌وبرق برخوردارمی‌باشد، اما اغلب مواقع سخن از واقعیات حماسی و تاریخی است. حتی برای ساخت اسطوره‌ها می‌بینید که از رنگ‌ها، نقش و نگارهای خاص و حتی موسیقی قوم ترکمن نیز،  استفاده می‌شود. حتی نباید از اهداف تربیتی، فرهنگی و آموزشی اسطوره‌ها، در حین احیای افسانه‌ها و داستان‌های حماسی غافل بود. اسطوره‌هایی که نسل به نسل، انتقال‌یافته‌اند تا به ما و فرزندان ما نیز برسند. از شناخته‌ترین این اسطوره‌ها، می‌توان به «ارکنه گون» اشاره داشت. داستان از مفقود شدن در کوه‌های ارکنه گون،  می‌گوید و سرانجام برگشت پیروزمندانه به وطن رقم می‌خورد. البته این اسطوره، نشانی از احترام به سرزمین اجدادی را می‌رساند.

لباس ترکمن ‌ها

نخست سخن از دیار متنوع، خوش‌رنگ و مملو از ذوق و ظرافتی بگوییم که لباس‌های زنان قوم ترکمن در آن نقش می‌یابد. اما اگر از تنوع پوشاک نیز بیان کنیم، لباس بانوان قوم ترکمن در چهار حالت نمود دارد. ابتدا لباسی که مناسب خانه و دیگر لباسی که جهت کار است. اما برای خروج از خانه و شرکت در مراسم جشن، لباس‌های ویژه خود را می‌طلبد. حالا از تن‌پوش‌ها به « کوینک » پوششی قرمزرنگ و از جنس لطیف، نرم و براق ابریشم اشاره می‌کنیم. از دیگر لباس‌ها می‌توان « قوشاق»، «چکمن» لباس پشمی ویژه زمستان و … را نام برد. اما از روسری نیز به « بورک » و « توپبی» کلاه مخروطی شکل که زنان متأهل بر سر می‌گذارند، باید گفت. همچنین شلوار زنان قوم ترکمن، « بالاق» نام دارد. اما نشانه‌ای از سوزن‌دوزی‌های بامهارت را، در پاپوش زنانه قوم ترکمن‌ از چرم خام می‌بینید.

لباس مردان قوم ترکمن

در زمینه تن‌پوش مردان قوم ترکمن، از «دون» لباس بلندی تا سر زانو سخن می‌گوییم. لباسی از ابریشم قرمز که آن را « قیزیل دون» و در صورت زردرنگ بودن، اصطلاح « قارمادون» بکار می‌رود. البته از انواع تن‌پوش‌های دیگر ترکمنی می‌توان، به «ایچمک» با جنس پوست، « قبا» با پارچه ساده و یا راه‌راه و … اشاره کرد. راستی از «بالاق» یا تنبان مردانه پنبه‌ای و گشاد، به‌عنوان شلوار قوم ترکمن نام می‌بریم. حتی « جولبار»  نیز شلواری است که افراد مسن، بر بالای تنبان می‌پوشند. اما در رابطه با کلاه که اساسی‌ترین پوشش قوم ترکمن‌ می‌باشد، باید از انواع « تلپک » نام برد. اما از کلاه یا عرق‌چین سوزن‌دوزی « بوروک » و عمامه سفیدرنگی که « دستار شیر شکری»  می‌خوانند، نیز بگوییم. راستی «چاریق»  کفشی با پوست گاو، «چکمه» کفش مخصوص سوارکاری و جوراب‌هایی از پشم و ابریشم در لباس‌های ترکمن‌ها می‌بینید.

اسب‌سواری در ترکمن ها

عشق  و علاقه به اسب و اسب‌سواری از هیجانات زندگی ترکمن‌ها، است که ریشه‌ای دیرینه در قوم ترکمن دارد. قوم ترکمن از بزرگ و کوچک، به اسب این حیوان نجیب، وفادار و زیبا عشق می‌ورزند. حتی فرزندان ترکمن از سنین کودکی، تحت آموزش رفتاری پدران، اسب‌سواری و دوست داشتن این حیوانات ارزشمند را فرا می‌گیرند. اما بنا به لالایی‌های مادرانه که به « هودی» می‌شناسند، عواطف مهرورزی به این حیوان را نیز می‌آموزند. البته رابطه‌ای ریشه‌دار بین اسب و صاحبان آن، از عهد کهن در قوم ترکمن وجود دارد. حتی اهمیت اسب و اسب‌سواری، در عروسی‌ها نیز تجلی می‌کند. آنگاه ‌که خانواده داماد از اسب‌سواران، برای انجام مسابقات اسب‌دوانی دعوت می‌کند تا در این مسابقات به رقابت بپردازند. همچنین اسب‌های ترکمنی  با طی مسافت‌های زیاد، طاقت گرمای بسیار، چالاکی و زرنگی، ایستادگی و مقاومت از قدیمی‌ترین‌ها شناخته می‌شوند. بنابراین مورد علاقه و تحسین، صاحبان خود قرار دارند.

فرهنگ اسب‌سواری در قوم ترکمن

همچنین بخشی از هویت فرهنگی قوم ترکمن، با اسب‌های باهوش و شجاع ترکمنی پیوندی ناب و عمیق نشان می‌دهد. در عین‌حال پرورش نوجوانان برای اسب‌سواری و حضور آنان در مسابقات می‌تواند، با عنایت به بخشی از جوایز که به آنان تعلق می‌گیرد، از جنبه اقتصادی برای خانواده‌ها نیز مؤثر باشد. البته به صفات برتر اسب ترکمن، باید فرمانبرداری و اطاعت را نیز افزود. ازاین‌رو  اسب‌های ترکمنی با استفاده از قدرت دوندگی در مسابقات اسب‌دوانی نقش فعالی دارند. حتی علی‌رغم این مسئله در جنگ، کارهای کشاورزی، سفر و  البته مسابقات زیبایی نیز کارایی دارند. گفته می‌شود علت موفقیت سپاه داریوش نیز، بی‌ارتباط با سی هزار رأس اسب‌های ترکمنی این لشگر نبوده است. حالا در این مقوله به جذاب‌ترین و دونده‌ترین اسب‌های ترکمنی اشاره می‌نماییم. البته می‌توان از  نژاد زیبای  اسب یموت یا یومود «Yomud»،  با تحمل زیاد گرما و اسب گوکلان  «Goklan» نام برد.

مشاغل قوم ترکمن

البته بدانید که پرورش اسب‌های ترکمنی، جزء مشاغل اصلی قوم ترکمن‌ می‌باشد. اما در زمینه مشاغل، قریحه ذاتی، ذوق و هنر بافت‌قالی و قالیچه را، در قوم ترکمن نمی‌توان نادیده شمرد. همچنین ترکمن‌ها را انسان‌های شریفی، باید دانست که از تحصیل علم و دانش نیز غافل نمی‌شوند. حتی برخی با پرداختن به تحصیلات دانشگاهی، به مدارج بالایی نظیر پزشکی، ادبیات، مهندسی، حقوق و … راه پیدا می‌نمایند. البته نقش برخی دیگر را در مشاغل اداری، تجاری، صنعت و … نیز فعالانه می‌بینید. راستی باید دانست که ترکمن‌ها گذشته از بافت قالی، قالیچه و گلیم‌بافی، در نمدمالی و ابریشم‌بافی نیز مهارت و تجربه زیادی دارند. حتی می‌توان به تولید نمد و قالی، از تخصص‌های اصلی ترکمن‌ها اشاره داشت. درعین‌حال بدانید قوم ترکمن، در سابق با کوچ‌رو بودن به دامداری می‌پرداخت. البته با یکجانشینی ترکمن‌ها، زراعت و کشاورزی جزء مشاغل اصلی و پرورش دام به صورت جانبی مشاهده می‌شود.

پوشش گیاهی ترکمن صحرای قوم ترکمن

در ناحیه شمالی گرگان رود، اغلب شاهد رشد گیاهان شورپسند که دارای تحمل زیادی در برابر کمی رطوبت می‌باشند، هستید. از این گیاهان می‌توان به گیاه « اشنان» که به اشنیان نیز، معروف است و گیاه گز اشاره داشت. گیاهانی که شتر، بز و حتی تااندازه‌ای گوسفندان نیز، از آنان تغذیه می‌کنند. اما در جنوب این رود، رویش بسیار گیاهان چمنی، بوته‌ها و علف‌ها را می‌بینید. همچنین گیاهانی نظیر جو خودرو، گندم و گیاهانی مانند پنبه، سبزیجات و … را نیز مشاهده می‌نمایید. همین‌طور گیاهان مناسب مناطق خشک و نیمه‌خشک نظیر بروموس و گیاه علفی فالاریس که در آفتاب زیباتر از همیشه نمود دارد، در این منطقه وجود دارند. این گیاهان تا اندازه زیادی، جهت چرای گوسفندان و گاوها مناسب هستند.

پوشش جانوری ناحیه ترکمن صحرا

در مناطق زندگی قوم ترکمن یا ترکمن‌صحرا، شاهد روباه ترکمنی یا روباه « سر دم سیاه» که البته حیوانی رو به انقراض است، هستید. همچنین باید از کفتار با جثه نسبتاً بزرگ و خرگوش با گوش دراز و دم‌کوتاه نیز، در منطقه نام برد. راستی می‌توانید حیواناتی نظیر شتر، گرگ، موش صحرایی، جوجه‌تیغی با تیغ‌های پشتش که در مواقع خطر به بیرون پرتاب می‌کند و آهوها را نیز مشاهده کنید.  اما از پرندگان باید به غاز، اردک، کبوتر چاهی بارنگ‌های متنوع، سار با خودنمایی بسیار و … اشاره کرد. حتی پرندگانی مانند عقاب  با نشانه‌هایی از آزادی، قدرت و شاهین پرنده شکاری با بال‌های نوک‌تیز را نیز می‌بینید. البته گاو، گوسفند، بز و اسب را نیز، در این منطقه می‌بینید. حتی انواع ماهی را نیز، در مناطق رودها و آب‌های دریای خزر نیز ببینید.

نوای جادویی و جاودانه موسیقی ترکمن ها

اگر می‌خواهید به ساز اصلی قوم ترکمن اشاره‌کنید، باید از دوتار نام ببرید. اما جایگاه ویژه موسیقی در میان قوم ترکمن، بسیار کهن و حکایت از ذوق و شوری جانانه دارد. روح جدایی‌ناپذیر موسیقی در قوم ترکمن،  با  نوای زیبا و جادویی دوتار جان می‌گیرد. زندگی با موسیقی در هویت فرهنگی، ترکمن‌ها جای دارد. قوم ترکمن موسیقی خود را آرامش‌دهنده، دور از خوشی‌های مبتذل و ترنم و آوازی جاودانه می‌شمارند. البته کاسه دوتار، ساز محبوب و پرطرفدار قوم ترکمن از درخت توت و دسته آن از درخت زردآلو تهیه می‌شود. قوم ترکمن بعضی از نوازندگان این ساز را، به « باغشی» یا « بخشی » می‌شناسد. درعین‌حال خوانندگان بخشی، از آلام و مظالم روا شده بر قوم از متن شعرهای مختومقلی شاعر بزرگ و عارف پرآوازه قوم ترکمن می‌خوانند. اشعاری که از رنج‌های جان‌سوز و دردهای دلخراش تاریخ قوم ترکمن سخن می‌گوید.

موسیقی در قوم ترکمن

همچنین بدانید که موسیقی قوم ترکمن را، در سه حالت  سازی، آوازی و تلفیقی از سازی و آوازی مشاهده می‌نمایید. البته کمانچه را نیز در موسیقی قوم ترکمن، با سابقه‌ای کمتر از دویست سال می‌بینید. حتی در مراسم شادی و جشن عروسی نیز آوازی از این روایت می‌کند که تقدیر و سرنوشت قوم ترکمن، بر چه منوالی شکل پذیرفت. اما به اعتقاد ترکمن‌ها از موسیقی در مداوای برخی بیماری‌ها، مانند سرخک با نواختن دلنواز و روح‌بخش نی استفاده می‌کنند. همچنین از ترانه‌ها و اشعار پرلطافت مادران، برای خواباندن فرزندان که به‌عنوان هودی گفته می‌شود، نیز باید گفت. حتی می‌تواند، به‌نوعی تجلی موسیقی ترکمنی باشد. از نوع دیگر موسیقی غمگین و دردآلودی که لأله نام دارد، نیز می‌گوییم. این موسیقی از سوی نوعروسان و دختران معصوم، در رنج دوری از خانواده و در غمهای خود گروهی خوانده می‌شود. همچنین از مولودی‌خوانی نیز، در موسیقی ترکمن باید گفت.

صنایع‌دستی و سوغات قوم ترکمن

آیا از خودتان پرسیده‌اید در سفر به ترکمن‌صحرا محل زندگی ترکمن‌ها، چه چیزهایی به‌عنوان سوغات می‌توانید تهیه کنید؟

 از صنایع‌دستی دیار پر از جاذبه ترکمن‌ها، نخست از هنر باظرافت  ابریشم‌بافی که دارای سابقه قدیمی است، سخن باید گفت. آنگاه به‌عنوان سوغات، قالیچه، حوله، روسری‌های زیبا و رنگارنگ ابریشمی و … را از اقوام ترکمن تهیه کنید. همچنین هنر قالی‌بافی، با استفاده از نقوش ذهنی بافی هنرمندان ترکمنی نیز از تحفه‌های مناسب می‌باشد. اما حالا باید از پشتی ترکمنی، به نام « قارچین»  و نقش‌های زیبای آن  را، « گلچه» و « قره نقش» می‌خوانند، بگوییم. البته گلیم‌بافی و تولیدات کثیر آن، نظیر بافت خورجین و … را  نباید نادیده شمرد. راستی هنر نمدمالی با نقش شاخ قوچ، در قوم ترکمن توسط دست‌های هنرمندانه زنان انجام می‌گیرد. حتی بهتر است به هنرهای سوزن‌دوزی و تهیه لباس‌های ترکمنی که پوشیدن آنها موجب افتخار ترکمن‌ها می‌باشد، اشاره کرد.

سوغات قوم ترکمن

باید از هنر ساخت زیورآلات ترکمنی نیز،گفت. جواهرات زیبایی که از عقیق‌های سرخ‌رنگ، نقره، طلا و حتی سنگ‌های تزئینی که گاه جنبه آداب‌ورسوم را دارد، تهیه می‌شود. همچنین به تؤربا یا توبره،  برای قرار دادن وسایل آشپزخانه و … نیز اشاره ‌می‌کنیم. راستی به ‌عنوان سوغات مخصوص قوم ترکمن حلوای خوشمزه « آوماج» را، تهیه کنید. شیرینی خوش‌طعمی که از شیره انگور و عسل درست شده و مزه دلچسب آن را، تا مدتها احساس می‌کنید.  همچنین  اقدام به خرید « نان پادرازی»، شیرینی که طعم نوع روغنی آن، در کنار چای مطلوبتر است، بنمایید. اما بگذارید از حلوای مخصوص گردویی که به‌ «جز حلوا» معروف است، نیز بگوییم. اما هنوز تمام نشده، تا زمانی که شیرینی محبوب « سرغبیلی»  را نوش جان نکرده‌اید، از استان گلستان خارج نشوید. راستی می‌توانید اقدام به خرید « خاویار»  خوشمزه، با رنگ‌های سیاه و حتی رنگ طلایی یا سرخ نیز بنمایید.

قالی و قالیچه هنر ناب قوم ترکمن

هنر قالی‌بافی را که با ذوق، استعداد سرشار، صبر و طاقت ترکمنی عجین است، مشاهده می‌نمایید.  حتی زنان  قوم ترکمن که بافندگان این پدیده جذاب هستند، خود را  میراث دار این آفرینش زیبا می‌دانند. آنگاه فرش‌های ترکمنی، از حاصل دسترنج دخترکان و زنان جوان ترکمنی و انگشتان با ظرافت آنان تهیه می‌شود. همچنین دختران قوم ترکمن که بافت قالی را نسل به نسل از اجداد خود به ارث برده‌اند نه تنها آن را به دیده صنعتی شکوهمند، بلکه از منابع اقتصادی نیز می‌بینند. البته اغلب ترکمن‌ها در بافت قالی از نقش‌های حیوانات، گیاهان یا آنچه که بر رسوم آنان نقش دارد، استفاده می‌کنند. آنگاه بافت قالی و فرش قوم ترکمن در رنگ‌های سرخ، سرخ تیره، سبز و … با شفافیت خاص معنا می‌یابد. قالی‌هایی آنچنان زیبا که احیاء کننده  نام ترکمن، در دنیا است و حتی یک نوع تجارت جهانی نیز محسوب می‌شود.

قوم ترکمن، مرواریدی دیگر از اقوام ایران

به سرزمین مصفا و روح‌انگیز قوم ترکمن، قدم گذاشته‌ایم. چند صباحی در میان اقوام ترکمن، پی دانستن علایق خاص آنان وقت گذراندیم. حتی می‌دانیم زندگی ترکمن‌ها به وجود اسب، قالی و موسیقی گره می‌خورد. آنجا که ترکمنی بر پرورش، برترین اسب‌ها همت می‌گمارد. حتی زیباترین لحظات را، در تاختن پشت این نجیب‌ترین حیوان تجسم می‌کند. زمانی که زیباترین قالی، در جادوی انگشتان ماهر و با تجربه زنان قوم ترکمن رقم می‌خورد و از تماشای آن، مستانه غرق لذت می‌شود. حتی وقتی خود را در نوای موسیقی ترکمنی، شیفته و مجذوب می‌بیند. آنگاه ویژگی بارز مهمان‌نوازی قوم ترکمن را، تحسین نمودیم. حتی از تماشای رنگین‌کمان لباس‌های لطیف ابریشمی آنان سرشوق آمدیم. با اسطوره‌های ترکمنی، رمز شهامت و وطن‌پرستی آموختیم. آنگاه سپاس خدا را بجای آوردیم که در ایران ‌ سرزمین اجدادی ما، جماعتی به غایت  شجاع  و صادق به نام قوم ترکمن زندگی می‌کنند.

عکس‌های این مطلب را جناب آقای حسن مقیمی و جناب آقای مرتضی نامور عزیز ثبت نموده‌اند.