مسجد جامع تبریز یکی از باشکوه‌ترین آثار تاریخی و جاهای دیدنی تبریز است. این مسجد قدیمی ترین مسجد تبریز است که در مورد پیشینه آن اختلاف نظر وجود دارد. این بنای تاریخی بر خلاف مسجد کبود تبریز در عین سادگی، شکوه و عظمت معماری ایرانی را به نمایش می‌گذارد. ما در این مطلب به معرفی دو مسجد قدیمی تبریز از مساجد ایران می‌پردازیم. ابتدا به بیان تاریخچه و معماری مسجد جامع تبریز از مساجد جامع ایران پرداخته و سپس اطلاعاتی در مورد محراب و کتیبه‌های مسجد ارائه خواهیم کرد. در بخش بعدی جاهای دیدنی اطراف مسجد جامع تبریز را معرفی می‌کنیم. پس از آن در مورد تاریخچه، آب و هوای شهر تبریز، معماری و تزئینات مسجد کبود تبریز سخن خواهیم گفت.

وجه تسمیه مسجد جامع این است که این مسجد مکانی برای گردهمایی مردم و برپایی نماز جمعه و نماز عید بوده است. به همین دلیل مسجد جمعه به انگلیسی نیز با عباراتی نظیر Grand mosque و Congregational mosque وJameh mosque ترجمه می‌شود.

معرفی مسجد جامع تبریز

مسجد جامع تبریز با نام‌های مسجد جمعه و مسجد جامع کبیر نیز شناخته می‌شود. بخش اصلی این بنا نمازخانه کوچکی است که به نام “جامع تبریز” شناخته می‌شود. سایر بخش‌های این بنا الحاقاتی است که در طول زمان به آن افزوده شده است. درب جنوبی مسجد به فضایی راه دارد که از الحاقات مسجد است و “آلچاق مسجد” نام دارد. شبستانی که در شمال آلچاق مسجد قرار دارد با عنوان “مسجد خاله اوغلی” شناخته می‌شود. شبستان غربی، “مسجد حجت الاسلام”؛ شبستان شرقی، “مسجد شیخ صادق” نام دارد.

در حال حاضر دیوار حایل میان آلچاق مسجد و مسجد جامع برداشته شده و پنجره‌های یکپارچه جایگزین آن شده است. دیوار میان آلچاق مسجد و مسجد خاله اوغلی نیز برداشته شده و این دو به فضایی یکپارچه تبدیل شده است. دیوار میان مسجد خاله اوغلی و مسجد جامع نیز با در و پنجره آلومینیومی جایگزین شده است.

تاریخچه مسجد جامع تبریز

تاریخ ساخت بنای اصلی این مسجد به دوران سلجوقیان در قرن پنجم و ششم باز می‌گردد. در کتاب مرزبان نامه از مسجدی در تبریز نام برده شده که به صدر اسلام تعلق داشته و توسط عبدالله عامری احداث شده است. قاعدتاً این نقل قول باید در مورد همان بنای اولیه دوران سلجوقیان باشد. مدرک دیگری که در آن از مسجد جامع تبریز یاد شده وقف نامه مدرسه طالبیه تبریز است.

حاج طالب خان تبریزی، از این مسجد با عنوان مسجد جامع تبریز یاد می‌کند. البته بنای اولیه در زلزله شهر تبریز در سال 1193 هجری قمری به شدت آسیب دید. به همین دلیل در دوران قاجار فردی به نام حسینقلی خان دنبلی از حاکمان وقت تبریز، بنای مسجد را به طور کامل بازسازی کرد. با گذر زمان، در دوره کنونی نیز بخش‌هایی از مسجد مورد مرمت قرار گرفت. حاج محمد باقر کلکته بانی اصلی مرمت بخش عمده مسجد بوده است. این فرد خیر، کتابخانه و تالاری برای مطالعه طلاب نیز احداث کرده است.

معماری مسجد جامع تبریز

آنطور که از شواهد تاریخی مشخص است این مسجد ابتدا به صوت بنای یک ایوانی احداث شده است. بعدها به صلاحدید کارشناسان، بنا به صورت دو ایوانی تبدیل شده است. کارشناسان معماری معتقدند در ساخت این بنا از معماری کاخ فیروزآباد الهام گرفته شده است. پلان این بنا مستطیلی به طول 62 متر در راستای جنوبی شمالی است. این عمارت دارای دو ورودی در بخش شمالی و جنوبی بنا است. درب شمالی به سمت صحن مسجد و درب جنوبی به سمت کوچه کنار مسجد باز می‌شود.

بخش میانی مسجد که عرضی حدود 15 متر دارد دارای طاقی رفیع است. طول مسجد توسط دو جرز به دو قسمت یکی به طول 28 متر و دیگری به طول 32 متر تقسیم شده است. در انتهای این بخش، محرابی از سنگ مرمر سفید با جلوه‌ای چشمگیر و تماشایی می‌درخشد.

قدیمی ترین بخش مسجد جامع تبریز، شبستان عظیم آن است. این شبستان دارای ستون‌های هشت گوش عظیم آجری و طاق گنبدهایی در سقف است. ظاهراً در زمان آق قویونلوها گنبدی عظیم با کاشی‌کاری زیبا در این مکان احداث شده که امروزه تنها آثار اندکی از آن باقی مانده است. در این مسجد پایه‌های قطوری دیده می‌شود که با آجرهای بزرگ ساخته شده است. در قسمت‌های شرقی، غربی و جنوبی تعداد 5 طاق در دو طبقه دیده می‌شود که در دوره قاجار احداث شده است.

محراب مسجد جامع تبریز

ویژگی خاص مسجد جامع تبریز عدم وجود تزئینات، اعم از کاشی‌کاری یا حجاری در این بنا است. محراب مسجد جامع تبریز به سبک معماری دوران صفویه با طرح مارپیچ آراسته شده است. تنها یک کتیبه بر فراز طاق محراب وجود دارد که یادگار دوره ایلخانیان است و گچ‌کاری چشمگیری دارد. هنر گچ‌بری تزئینی، هنر خاص دوره ایلخانیان است و کتبیه‌های بی‌نظیری با نقش و نگارهای سه بعدی از آن دوران به یادگار مانده است. در کتیبه محراب آیات اول تا هفتم سوره مؤمنون به خط کوفی نوشته شده است.

ترکیب کلمات و نقوش گیاهی، تصویری در نهایت زیبایی و تناسب خلق کرده است. در حال حاضر محراب قدیمی مسجد که متعلق به دوران سلجوقیان و ایلخانیان است مرمت شده و در شبستان مسجد قرار دارد. این محراب به سبک اغلب مساجد ایرانی از تزئینات بسیار زیبایی برخوردار است. از سه شیوه خطی، مهندسی و گیاهی برای تزئین این محراب استفاده شده است.

کتیبه‌های مسجد جامع تبریز

کتیبه‌ها شناسنامه مستند بناهای تاریخی هستند. نه تنها مضمون که فرم و جنس و مکان نصب کتیبه قابل ارزیابی است. در این بنا نیز مانند سایر مساجد تاریخی ایران چندین کتیبه باستانی کشف شده است.

یکی از این کتیبه‌ها بر فراز درب شمالی مسجد و دیگری بر روی دیوار پایه بخش غربی طاق مرکزی نصب شده است. کتیبه اول دستورات شاه سلطان حسین به رستم خان سالار سپه و بیگلربیگی آذربایجان در سال 1106 هجری قمری است.

در این نامه در مورد رعایت موازین شرعی و اخلاقی در منطقه و لزوم مجازات متخلفین دستوراتی داده شده است. کتیبه دوم نیز در مورد خواب شاه طهماسب صفوی و ادعای رؤیت امام زمان (عج) و دستورات شاه مبنی بر بخشش مالیات و امثال آن مطالبی حک شده است. ظاهراً این کتیبه در سال 972 هجری قمری توسط استاد خوشنویس علاء الدین محمد تبریزی نوشته شده است.

جاهای دیدنی اطراف مسجد جامع تبریز

بازار بزرگ تبریز

بازار بزرگ تبریز عنوان بزرگترین بازار سرپوشیده دنیا را در اختیار دارد. با گشت و گذار در بازار تبریز در کنار خرید سوغات می‌توانید از تماشای معماری اصیل ایرانی لذت ببرید.

ارگ تبریز

قدمت این بنای تاریخی به قرن هشتم باز می‌گردد. متأسفانه بخش عمده این اثر تاریخی از بین رفته است.

موزه آذربایجان

این موزه دومین موزه باستان شناسی ایران پس از موزه تهران است. آثار عتیقه بسیار ارزشمندی در این موزه نگهداری می‌شود.

مسجد کبود تبریز

مسجد کبود تبریز یکی از قدیمی ترین مساجد ایران است که در قرن نهم هجری ساخته شده است. این مسجد که در دوره فرمانروایی قراقویونلوها احداث شده نمونه باشکوهی از معماری ایرانی اسلامی است. این بنا یکی از چهار مسجد دنیا است که با کاشی‌های آبی رنگ آراسته شده است. به سبب وجود همین کاشی‌های زیبا این مسجد به نام کبود نامگذاری شده است. گرچه علاقمندان هنر و معماری ایرانی لقب “نگین فیروزه بناهای اسلامی” را برای این بنا انتخاب کرده‌اند.

از این مسجد با نامهای دیگری چون “مسجد شاه جهان”، “گوی مسجد” و “عمارت مظفریه” نیز یاد شده است. نام “عمارت مظفریه” اشاره به زمانی دارد که این بنا یکی از اجزای مجموعه‌ای از بناهای مختلف با کاربری متفاوت بوده است. از نشانه‌های آن دوران مقبره سلطان جهانشاه و نزدیکانش در انتهای شبستان و سرداب مسجد است. به دلیل وجود این قبور، نام جهانشاه یا شاه جهان را نیز برای این مسجد به کار برده‌اند.

تاریخچه مسجد کبود

سلطان ابوالمظفر جهانشاه حدود 600 سال قبل مجموعه‌ای وسیع به نام عمارت مظفریه احداث کرد. او که قوی‌ترین پادشاه قراقویونلوها بود مسجد کبود را نیز به توصیه همسرش “جان بیگم خاتون” یا دخترش “صالحه خاتون” در این مجموعه احداث کرد. در کتیبه‌ای که بالای سردر ورودی مسجد نصب شده سال ساخت بنا 870 هجری شمسی ذکر شده است. البته بسیاری بر این باورند که این تاریخ، زمان پایان ساخت و اتمام کاشی‌کاری مسجد بوده است. زیرا نقل شده است که به دلیل ظرافت کاشی‌کاری، ساخت این مسجد حدود 30 سال طول کشیده است.

در زلزله سال 1193 هجری قمری در شهر تبریز این بنا نیز به شدت آسیب دید و تنها سردر و ستون‌های آن باقی ماند. مرمت مسجد کبود و بازسازی بخش‌های مهمی چون گنبد مسجد از سال 1318 آغاز شده و تا سال 1355 ادامه یافت. مرمت و نوسازی کاشی‌کاری نمای خارجی مسجد همچنان ادامه دارد.

بنای اصلی مسجد کبود شامل یک شبستان بزرگ و یک شبستان کوچک بوده است. برای این بنا سردر مجللی احداث شده و تمام بنا با کاشی‌کاری زیبایی آراسته شده است. بکارگیری هنر کاشی معرق در این بنا به گونه‌ای با ظرافت انجام شده که همانند یک تابلوی نقاشی یکپارچه به نظر می‌رسد. در شبستان کوچک تا ارتفاع دو متر سنگ سفید مرمر به کار رفته بود.

معماری مسجد کبود تبریز

مسجد کبود تبریز هم‌زمان با مسجد گوهرشاد مشهد احداث شده است. از لحاظ معماری و زیبایی تزئینات، این دو مسجد بسیار مشابه یکدیگر هستند. با این تفاوت که در معماری مسجد کبود، شرایط اقلیمی تبریز در نظر گرفته شده است. در نتیجه در تمام طول سال، بخش‌های مختلف این مسجد قابل استفاده است.

عمده مصالح به کار رفته در ساخت این بنا آجر است و بخش‌های محدودی نیز با سنگ مرمر ساخته شده است. بنای اصلی مسجد مربع شکل است و سطوح خارجی کار مملو از تزئینات و نقش و نگار است. صحن مسجد نیز مربع شکل است و شبستان‌ها در دو طرف آن قرار دارند. در صحن اصلی راه‌پله‌هایی وجود دارد که به ایوان‌های مشرف به صحن راه دارد. بنای اصلی مسجد درست روبروی صحن احداث شده است.

فاصله ستون‌های مسجد از یکدیگر 12 متر است و گنبد بر روی آنها قرار گرفته است. البته همانطور که گفتیم گنبد اصلی تخریب شده و این گنبد هنگام مرمت احداث شده است. ساختار این گنبد و نحوه قرارگیری آن بر این ستون‌ها یکی از شاهکارهای معماری آن دوران بوده است. البته در متون قدیمی از صحنی کوچک و گنبدی کوچکتر زیر گنبد اصلی سخن گفته شده که بسیار زیباتر از گنبد اصلی بوده است. در گذشته در صحن وسیع مسجد، بناهای دیگری اعم از مدرسه، خانقاه، حمام و کتابخانه نیز وجود داشته است.

تزئینات مسجد کبود

ویژگی بارز مسجد کبود بکارگیری کاشی‌های معرق فیروزه‌ای و آبی لاجوردی، نقوش اسلیمی و طراحی نوین هندسی است. در اغلب قسمت‌ها از کاشی‌های هشت ضلعی فیروزه‌ای رنگ استفاده شده است. به جز کاشی‌کاری، سقف مسجد با آب طلا نقاشی شده و در بخش‌هایی از بنا سنگ فیروزه به کار رفته است. در بخش‌های مختلف بنا نوشته‌های زیبایی به خط نستعلیق، ثلث و نسخ نیز بر روی کاشی‌ها دیده می‌شود. سردر مسجد کبود نیز از کاشی‌کاری پر نقش و نگار بی‌نصیب نمانده است.

نکته قابل توجه این است که علاوه بر خطاطی، تصاویر و طرح‌های رنگی نیز بر روی کتیبه‌ها دیده می‌شود. محراب مسجد نیز با کاشی‌کاری و کتیبه‌ای از آیات قرآن آراسته شده است. البته بخش عمده تزئینات محراب نیز از بین رفته است. دور تا دور بنای مسجد کتیبه‌ای وجود دارد که بر آن سوره فتح و شرح پیروزی‌های پادشاهان قراقویونلوها درج شده است. مطابق اطلاعات موجود در کتیبه سردر بنا، ناظر ساخت این بنا یکی از کارگزاران پادشاه “عز الدین بن ملک” و خطاط آن ” نعمت الله بن محمد البواب” بوده است.

آدرس مسجد کبود تبریز

مسجد کبود تبریز در خیابان امام خمینی در مرکز شهر قرار دارد. این مسجد که در منطقه تاریخی تبریز واقع شده حدفاصل میدان ساعت و میدان شهید بهشتی واقع شده است. ساعت بازدید از مسجد کبود تبریز معمولاً همه روزه از 8 صبح تا 18 بعد از ظهر است.

آدرس مسجد کبود تبریز: تبریز، خیابان امام خمینی، نرسیده به میدان ساعت، جنب پارک خاقانی

جاهای دیدنی تبریز

از دیگر دیدنی های تبریز می‌توان از خانه مشروطه تبریز، خانه سلماسی، خانه امیرنظام گروسی، تفرجگاه عینالی تبریز، خانه شربت اوغلی تبریز(فرهنگسرای تبریز)، خانه استاد شهریار تبریز، ائل گلی ، نگین دیدنی های تبریز، موزه صدا و موسیقی تبریز، موزه سفال (خانه سفال) و خانه نیکدل نام برد.

آدرس مسجد جامع تبریز

مسجد جامع تبریز در گذشته در میانه بازار تبریز احداث شده و هم‌اکنون نیز در انتهای بازار قرار دارد. با توجه به قرارگیری این منطقه در مرکز شهر تبریز دسترسی به آن مشکلات خاص خود را دارد. پایانه اتوبوسرانی جمهوری اسلامی فاصله اندکی با این بنای تاریخی دارد.

آدرس مسجد جامع تبریز: تبریز، خیابان شهید مطهری، انتهای بازار تبریز

آب و هوای شهر تبریز

برای بازدید از جاهای دیدنی تبریز اطلاع از وضع آب و هوایی لازم است. بدین منظور در بخش زیر پیشبینی وضع آب و هوای شهر تبریز را در پنج روز آینده مشاهده می‌نمایید.

تبریز آب و هوا

لوکیشن دقیق مسجد جامع تبریز

در بخش بالا آدرس مسجد جامع تبریز و آدرس مسجد کبود تبریز داده شد. برای دسترسی در سهولت لوکیشن مسجد جامع تبریز نیز در بخش زیر قرار دارد.

با استفاده از گوشی همراه هوشمندتان تا رسیدن به این جاذبه تاریخی مذهبی به راحتی مسیریابی نمایید.

عکس‌های این مطلب را سرکار خانم رباب سلیمان زاده‌ی آذر، جناب آقای علیرضا خطیبی، جناب آقای مهدی اسحاقی قالیباف، سرکار خانم یلدا رضی زاده، سرکار خانم مهناز احمدی و جناب آقای امیرحسین میرمومنی عزیز ثبت نموده‌اند.