جغد کوچک (Athene noctua) از پرندگان شکاری راسته جغدسانان (Strigiformes) و تیره جغدیان (Strigidae) است. این پرنده‌ی زیبا به دلیل گستردگی و فراوانی در ایران، زینت بخش حیات وحش ایران است. به همین دلیل گاهی آن را به نام جغد کوچک ایرانی مي‌گويند. در این مقاله به مشخصات ظاهری، رژیم غذایی، تولیدمثل، لانه، زیستگاه، پراکنش، آواز، عادات و رفتار، مرگ و میر، نقش آن در طبیعت و تهدیدات جغد کوچک پرداخته شده است. همچنین ریشه‌یابی نام جغد، باورهای مردم ایران در مورد این پرنده، نقش آن بین حیوانات ایران و حضور آن در تاریخ ایران باستان و در ادبیات ایران نیز پرداخته شده است.
مشخصات ظاهری جغد کوچک
طول بدن جغد کوچک، ۲۲ سانتیمتر (8.7 اینچ)، طول بال 56 سانتیمتر (22 اینچ) و حدود 180 گرم (6.3 اونس) هر دو جنس وزن دارند. این جغد دارای سر گرد و پاهای بلندی ست. نر و ماده جغد کوچک شبیه به هم هستند.
چشم‌های جغد کوچک به رنگ گوگردی زرد تا زرد کمرنگ است و مردمک آن سیاه رنگ است. حاشیه آنها با پرهای سفید رنگ پوشيده شده است. ابروهای سفید به اين پرندگان، ظاهری جدی و عبوس داده است. دو چشم درشت در جلوی سر و صورت پهن، از آنها ظاهری متفاوت ساخته است که با هیچ پرنده دیگری اشتباه گرفته نمی‌شوند. منقار بوف کوچک خمیده و کوچک است و بخش زیادی از منقار پشت پرهای صورت پنهان شده است. رنگ منقاری به رنگ زرد مایل به سبز است.
نحوه پرواز جغد موجی شکل و با بال زدن‌های متناوب همراه است. پرهای در هنگام پرواز مایل به سفید و قهوه‌ای تیره است. دم آنها قهوه‌ای تیره رنگ است. گلو سفید و یقه قهوه‌ای باریک در زیر آن وجود دارد. در گردن و سینه لکه‌های قهوه‌ای وجود دارد. زیر شکم جغد لکه‌های بزرگ تیره، به صورت راه راه طولی دیده می‌شود. سطح پشتی پرها قهوه‌ای پررنگ، همراه با لکه‌هاي سفید رنگ است. انگشتان پاهاي جغد کوچک به رنگ خاکستری مایل به قهوه‌ای و دارای موهای زبر هستند، پنجه‌های چنگال‌ها، سیاه رنگ هستند. آنها سیخک پا و چینه‌دان ندارند.
طعمه و غذای جغد کوچک
جغدهای کوچک از حشرات عمدتا سوسک‌ها و ملخها تغذیه میکنند. همچنین از بندپایان، خزندگان کوچک، قورباغه‌های کوچک، پستانداران کوچک، پرندگان و کرم‌های خاکی نیز تغذیه میکنند. این جغدها غالباً در جستجوی غذا روی زمین فرود می‌آیند و حرکت میکنند. جغدها، مواد غذایی اضافی را در انبارهایشان در سوراخ های درختان ذخیره میکنند. با وجود آنکه معلوم شده است که جغدها گوشتخوار هستند، اما جغد کوچک مقداری مواد گیاهی مانند برگ‌ها و میوه‌های کوچک نظير توت‌ها و ذرت را نیز می‌خورند.
تولیدمثل جغد کوچک
بوف‌های کوچک، پرندگان دارای قلمرو هستند. نرهای این پرنده در نقاط مختلف قلمروشان آواز می‌خواند. تولیدمثل این پرنده معمولاً از ماه فوریه آغاز می‌شود. اما بیشتر تولیدمثل در مارس آغاز می‌شود. در فصل جفتگیری، اغلب پرنده نر با يك ماده جفت می‌شود. البته فصل جفتگیری با توجه به شرایط محیطی مختلف تغییر می‌کند. 3-6 تخم سفیده معمولاً در فواصل 2 روزه به طور مستقیم در کف لانه‌ی که 1-2 هفته قبل ایجاد شده است، تخمگذاری می‌شود. میانگین اندازه تخم ها 34.4 و 29.6 میلیمتر است.
دوره جوجه‌کشی جغد کوچک قبل از تخمگذاری تخم نهایی شروع می‌شود و 22-28 روز به طول می‌انجامد. بوف ماده به تنهایی در حالی که توسط نر تغذیه می‌شود، جوجه‌کشی را انجام می‌دهد. جوجه‌ها هنگام به دنیا آمدن چشم بسته هستند. جوجه‌ها در سن 8-10 روزگی چشم خود را باز میکنند. جوجه‌ها با غذای آورده شده توسط نر تغذیه می‌شوند. جغدهای کوچک جوان بعد از حدود 35 روز لانه را ترک میکنند. البته آنها مدتی توسط والدین تغذیه می‌شوند. این پرندگان جوان قادر به پرواز در حدود 38-46 روزگی هستند. در 2-3 ماهگی مستقل و آماده ترک قلمرو والدینشان هستند. بلوغ جنسی در این نوع پرنده قبل از یک‌سالگی است.
لانه جغد کوچک
جغد کوچک برای خودش لانه‌ی را نمی‌سازد. لانه می‌تواند یک سوراخ طبیعی در یک درخت باشد، اما مکان‌های ترجیحی شاخه های توخالی درختان میوه قدیمی هستند. غالباً این پرنده جعبه‌های لانه مصنوعی ساخته شده را می‌پذیرد. همچنین سوراخ‌ها یا حفره‌ها در دیوارها، زیر طاق‌ها، در زمین یا خاک رس رودخانه‌ها، در صخره‌ها و در دیوارهای گودال شن و ماسه، و در سوراخ‌های پستانداران رها شده در زمین و سوراخ‌هایی در تپه‌های موریانه را به عنوان لانه انتخاب می‌کند. اين جغد حتی لانه‌ی ساخته شده توسط سایر پرندگان را نیز تسخیر می‌کند.
زیستگاه جغد کوچک
در کوچه باغ‌ها و ساختمان‌های قدیمی، داخل و یا حاشیه شهر، در صخره‌ها، بیابان‌ها و نیمه بیابان‌ها دارای سنگ یا ویرانه، واحه‌ها، زمین‌های بایر و سنگلاخی، مراتع با درختان پراکنده ، باغ‌های دارای درختان میوه قدیمی، در کنار رودخانه‌ها و نهرها ، پارک و حاشیه‌های جنگل‌های نیمه باز زیستگاه دارند. بطور محلی در اطراف خانه‌های مزارع یا انبارها و یا بعضی اوقات در سکونتگاه‌های مردم با زمین‌های زیر کشت نیز زیستگاه دارند. در هیمالیا در ارتفاعی حداکثر 4600 متر و در اروپای مرکزی در ارتفاعی به طور معمول زیر 700 متر دیده می‌شوند. آنها زندگی در جنگل‌ها را ترجیح نمی‌دهند. جغد کوچک تنها جغدی است که در بیابان‌های خشک نیز یافت می‌شود.
پراکنش جهانی جغد‌کوچک
در مناطق دشتی 84 کشور در طول و عرض جغرافیایی میانه و پایین نیمکره شمالی جغد کوچک پراکنش دارد. این منطقه در طیف گسترده‌ای از زیستگاه‌ها از استپ‌های باز، چمنزارها، بیابان‌ها و نیمه کوه‌ها، مراتع مرتع و لبه‌های جنگل‌های نیمه باز و مناطق شهری مسکونی را شامل می‌شود. این زیستگاه‌ها، از اوراسیا تا شمال دانمارک، جنوب سوئد و لتونی، از شرق به آسیای صغیر، لوانت، عربستان، میانه و شرق آسیا تا چین، از جنوب تا شمال آفریقا و ساحل دریای سرخ تا سومالی است.
پراکنش جغد کوچک در ایران
جغد کوچک در سراسر ایران بجز جنوب کشور پراکنش دارد.
آواز جغد کوچک
جغد کوچک تقریباً در تمام سال از لحاظ صوتی فعال است. اما بوف نر به خصوص در طول دوره‌ی جفتگیری آواز بیشتری سر می‌دهد. معمولاً نرها شروع به آواز خواندن در غروب میکنند. آواز خواندن آنها برای تعیین قلمرو، جفت‌یابی و برقراری ارتباط با خانواده صورت مي‌گيرد.
صدای آواز نر جغد کوچک، روان و دارای انعطاف به سمت بالا است که در فواصل چند ثانیه تکرار می‌شود. وقتی بوف نر هیجان زده می‌شود، صدای بیشتری شبیه به صدای گربه عصبانی – kweeo – در می‌آورد و چندین بار این صدا را تکرار میکنند. آواز ماده مشابه نرها است، اما بلندتر است. هر دو جنس در هنگام آشفتگی، یک سری از نت‌های زردرنگ kwiff-kwiff-kwiff-kwiff را سر می‌دهند.
به احتمال زیاد تماس‌های هشدار دهنده شامل یک کیک کک و یک کیو کوتاه است. تماس بین نر و ماده یک صدای تکراری نرم است. آواز جغد کوچک نر، در هنگام فراخواندن یک جفت، صدای gooek را با زیر و بم تولید می‌كند.
عادات و رفتار جغد کوچک
جغد‌کوچک در غروب بیشتر فعال است، اما تا حدودی در روز و شب نیز فعال است. غالباً جغد کوچک در روز در شاخ و برگ‌های انبوه و یا سوراخ‌ها پنهان می‌شود. گاهی اوقات در مکان‌هایی در معرض دید مانند شاخه‌های لخت یا تپه‌های زمین یا سنگ‌ها قرار می‌گیرد. هنگام خطر یا تهدید، حالت باریک و قائم را به خود می‌گیرد و سپس بدن خود را به بالا و پایین می‌کشد. اما اگر همچنان تهدید ادامه داشته باشد، جغد کوچک پرواز می‌کند و در مکانی مخفی می‌شود. این جغد هنگام خروج به سمت طعمه‌اش، با ضربات سریع بال‌های بر سر طعمه فرو می‌آید. گونه های بسیاری از جغدها دارای پرهایی هستند که برای پرواز خاموش و بی‌صدا خلق شده اند.
لبه‌ی پیشرو از پرهای جغد سفت است که موجب کاهش صدای پر زدن هنگام پرواز می‌شود در حالی که لبه عقبی پرهای جغد حاشیه نرمی دارد که باعث تعادل در پرواز می‌شود. پرها همچنین پوششی کرک‌دار دارند که مانع از ایجاد صدا در هنگام پرواز می‌شود. و پرواز به دلیل این نوع پرها، تقریبا در سکوت کامل صورت مي‌گيرد و بی‌صدای آنها به غافلگیری طعمه در سکوت شب کمک می‌کند.
گوش‌های جغدها در جذب امواج بسیار قوی است. چشم‌های همه‌ی جغدها مانند انسان‌ها در یک سطح قرار گرفته است. بنابراین این پرندگان مجبور هستند، برای دیدن اطرافشان، سرشان را چرخش دهند. جغدها توانایی چرخش ۱۸۰ درجه سرشان را دارا هستند و بينايي آنها سیاه و سفید است.
مرگ و میر جغد کوچک
بوف‌های کوچک ممکن است به سن 16 سالگی برسند اما به طور معمول آنها اینقدر طولانی زندگی نمی‌کنند. به طور متوسط جغد کوچک سه سال عمر دارد. تعداد زیادی از آنها هنگام شکار در شب با وسایل نقلیه برخورد میکنند. زمستان‌های شدید با برف زیاد منجر به خسارات زیادی در برخی مناطق در جمعیت آنها می‌شود. خشکسالی و آلودگی‌ها در مرگ و میر این حیوان در ایران دخیل است.
نقش جغد کوچک در طبیعت
جغدها در کنترل جمعیت جوندگان و حشرات نقش مهمی ایفا میکنند. تغذیه عمده‌ی آنها از موش‌های وحشی و حشرات مضر باعث شده است تا جغد کوچک یک پرنده بسیار اقتصادی برای کشاورزی، جنگلداری و دامپروری باشد. این پرنده از اهمیت زیادی برای کنترل آفات منطقه‌ای، مدیریت یکپارچه بیماری‌های جنگلی و آفات حشرات برخوردار است. در واقع آنها کنترل کننده اکوسیستم هستند.
تهدیدات جغد کوچک
در حال حاضر، جغد کوچک در پیوست II کنوانسیون تجارت بین المللی گونه‌های در معرض خطر جانوران وحشی ذکر شده است. در ايران به دليل مصرف بيش از حد سموم كشاورزي براي از بين بردن آفات و تخريب زيستگاه‌هاي اين حيوان بومي ايران و آزار و اذیت عمدی اين پرنده به دليل باورهاي نادرست در مورد اين موجود، از تعداد آنها به شدت در کل ایران كاسته است.
ریشه‌یابی نام جغد و جغد کوچک
در واقع این جغد در ایران از جمله فراوان‌ترین پرنده محسوب می‌شود، به همین دلیل گاهی به نام جغد‌کوچک ایرانی نیز گفته می‌شود.
این پرنده کوچک برای الهه آتناي يونان مقدس بود، برای همین نام علمی آن Athene noctua ، از او گرفته شده است. این الهه، ايزد تمدن، خرد، قدرت، فنون، مهارت و دادگری در يونان باستان بوده است. همين امر باعث شده است که جغد نشانه‌ی دانایی در یونان باستان تبدیل شود. در حال حاضر بر اساس همين باور باستاني، تصویر جغد در لوگوی بسیاری از کتابخانه‌ها و یا دانشگاه‌های جهان استفاده می‌شود. در حالي كه در ايران باستان نيز جغد از حيوانات ايران و آفريده‌ي مزدا بود كه نمادي از خرد و خرد‌ورزی بود.
واژه‌ی جغد از زبان سغدی وارد فارسی شده است و اصل واژه چَغوت است. در متون فارسی واژه‌های مترادف دیگری برای جغد به کار رفته عبارت است عبارتند از: بوف، بوم، مرغ بهمن، کوف، یوف، گول، چغد، چغو، کُنگُر، کوچ، کوج، پسک، پش، کوکن، کگران، کوال، نهام، نهار، بیقوچ، بیقوش، بایقوش، قوش سار و کور بو است. به گونه‌های بزرگ جثه از جغد در قدیم خرکوف نيز می‌گفتند. در فرهنگ بهدینان – كتاب هزار واژه زرتشتیان ایران- برای جغد کنیه‌هایی چون فاطمه سلطونگ، بی‌بی کور، کوکوئه و ککووه یاد شده است.
واحد شمارش جغد، بَهله است. (بهله در اصل به معنی دستکشی است که بازدارها به دست میکنند).
باورهاي مردم ايران در مورد جغد
در مناطقی از گیلان شنیدن صدای جغد نشان از رسیدن خبری نامبارک و بد است. به همین علت با راندن اين پرنده سعی بر دور کردن صدا از خانه دارند. گاها چوب نیم سوخته‌ای را به سمتش پرتاب میکنند و بلند می‌گویند (آتش از من،گوشت از قصاب) اگر جغد رو به قبله پرواز کرد بلا دفع می‌شود اما در غیر این صورت صاحبخانه باید صدقه دهد تا بلا رفع شود .
شوک و کوکووَنگ همان جغد شوم در گویش بختیاری است. معنی واژه کوکووَنگ، جز اول واژه آن که همان آواز معمول جغد است و بخش دوم واژه وَنگ به معنی گریه و مویه توأم با داد و فریاد است. واژه‌ی شوک در اصل به معنی جن در گویش بختیاری است اما برای جغد هم به کار می‌رود.
مردمان تهران، برای اينكه شومی جغد گریبانگیر آنها نشود، اين پرنده را میمنت خانم نام نهاده‌اند.
جغد در آذربايجان گئجه قوشی ( پرنده شب) و بایقوش ( پرنده بزرگوار) نام دارد. در فرهنگ ترکی، بوف پرنده‌ی است كه سمبل ثروت و قدرت است. عوام وقتی او را می‌بینند از او درخواست ثروت میکنند. اين باور شايد از محل زندگي او يعني خرابه‌ها و غارها سرچشمه گرفته است. مكان‌هايي كه شايد گنج در آنها نهفته باشد و شاید برای همین نشانه‌ی در دفینه‌یابی است.
در مازندران در گویش محلی جغد كوچك را کوربو يا کوره بو، به معنای بوف کور نام نهاده‌اند. جغد در زبان بلوچی بو گفته می‌شود و در کردی کُند نام دارد.
نام‌هاي جغد در مناطق مختلف ایران متفاوت است. هر كدام از آنها داستان اين پرنده‌ي عجيب را بازگو مي‌كنند. براين اساس، نام اين پرنده در هر منطقه، نشان دهنده‌ي نگرش مثبت يا منفي در مورد اين موجود است.
باورهای مردم ایران در مورد جغد از كجا سرچشمه مي گيرد
جغد یا بوف در فرهنگ‌ها و باورهاي دنيا متناقض بوده است، گاه مقدس و گاه شوم به شمار رفته است. در ايران نيز اين امر مستثني نيست. در حال حاضر، مردمان ایران در برخی از مناطق کشور، جغد را پرنده ی پرنده با ارزش می‌دانند. در حالی که در مناطق دیگر جغد نحس و شوم است. علت‌های این باور می‌توان به زندگی این پرنده در خرابه‌ها، شکل و قیافه این پرنده و آواز برخی از بوف‌ها شبیه ناله و حكايت از مصیبت است، اشاره کرد. اصولا یک قرن طول می‌کشد تا باور یا فرهنگ مردم تغییر کند. به نظر می‌رسد این باور بعد اسلام از فرهنگ مردم عرب وارد ایران شده است. غذای این پرنده، سوسمار، بزمجه، مار، مارمولک و موش بود، یعنی غذايي كه اعراب آن را می‌خورند؛ پس از ورود اعراب به ايران، شوم بودن اين پرنده قوت بیشتری گرفته است.
علاوه بر اين، در میان اعراب افسانه‌ي در باب جغد وجود دارد که صادق هدایت آن را به زیبایی بیان نموده است: یکدانه گندم از مال صغیر خورده و در گلویش گیر کرده، آن قدر حق حق می‌گوید تا از گلویش سه چکه خون بچکد. اشاره به آواز هو هو جغد دارد.
جغد در تاريخ ايران باستان
در فرهنگ اوستایی جغد، پرنده‌ي بسیار نیکو، خردمند و از یاران اهورامزدا است. در کتاب اوستا از جغد با نام اشوزشت يا بهمن مرغ(وُهومَن) یاد شده است، كه معني آن فراری دهنده دیوها و پلیدی‌ها است. در کتاب بندهشن- کتابی به زبان پهلوی در مورد آفرينش- ، صدای جغد مقدس است و صدای اين پرنده است که دیوان را پراكنده مي‌كند. اینکه چرا جغد در ویرانستان‌ها خانه می‌کند نیز مطابق باورهای نقل شده در بندهشن، به این دلیل است که دیوان در آنجا خانه نکنند. مرغ زوبره، هومن مرغ، شب‌آویز، مرغ شب و هو مورو نام‌هايي است كه در ادبيات ايران باستان به اين حيوان داده شده است.
کلیپ جغد کوچک
جغد در ادبیات ایران
جغد با توجه به این که در باور عامه مردم نحس و شوم است. به تبع آن در ادبیات فارسی نیز شوم و پست، انزوا طلب و گوشه گير معرفی شده است. آواز او از وقوع مصيبت و خبر بد حكايت مي‌كند. در مثنوی معنوی مولانا، جغد معمولا در کنار زاغ به عنوان سمبل پستی در برابر باز و شهباز آمده است.
در منطق الطیر عطار نیشابور، جغد کنایه از عزلت جویانی است که دل از خلق بریده و گنج را در ویرانه عزلت می‌جویند. در ادبیات کهن در خصوص دشمنی جغد با کلاغ آمده که پرندگان قصد داشتند جغد را به عنوان پادشاه خود انتخاب کنند، ولی وقتی با کلاغ مشورت کردند، او جغد را به کم خردی، زشتی، خسیسی، روز کوری و غیره متهم کرد.
رودکی نیز در بیتی از دشمنی زاغ با بوم سخن گفته است و این نشان می‌دهد که دشمنی از روی حماقت زاغ با کسی قدرتمندتر از خویش، در زمان رودکی نیز مثل بوده است.
وز بد زاغ بوم را چه رسید؟ گاو مسکین ز کید دمنه چه دید؟
جغد مكررا در شعرهاي فارسي شاعران بزرگي همچون خاقاني، مولوي، ناصر خسرو، اسدي، نظامي، سعدي و غيره به چشم مي‌خورد. در تمامي اين ابيات بوف نمادي از پستي و شومي است.
باز همایون چو جغد گشت خری جغدک شوم و خری همایون شد (ناصرخسرو).
جور نگر کز جهت خاکیان جغد نشانم بدل ماکیان( نظامی )
در شاهنامه فردوسی و شعرهاي سعدي واژه جغد، در چندین بيت بوم اشاره شده است.
سزد گر بپرسی ز دانای روم که این بد ز زاغ آمده ست ار ز بوم( فردوسي ).
هر آنکس را که باشد، راهبر بوم نبیند جز که ویرانی، بر و بوم ( ناصرخسرو )
عکس‌های و کلیپ این پست توسط جناب آقای احسان سلیمانی عزیز ثبت شده‌اند.
امتیاز شما به این صفحه:
جغد کوچک
جغد کوچک از راسته جغدسانان به دلیل گستردگی در سطح کشور زینت بخش حیات وحش ایران است. در مقاله بالا به توضیحات کامل، تولید مثل، آواز و رفتار آن پرداختیم.