شهر زواره يكي از شهرهاي تاريخي استان اصفهان است. اين شهر خشک ترین پهنه‌ي اقلیمی استان اصفهان است. در اين محتوا تلاش شده است تا معرفي شهر زواره، موقعيت جغرافيايي، تقسيمات سياسي، جمعیت، تاریخچه، سوغات و صنايع دستي، غذاها و شيريني‌ها، جاهای دیدنی زواره، ريشه‌يابي نام زواره، راه های دسترسی به اين شهر، اقامتگاه و بهترين زمان سفر به شهر زواره پرداخته شود.
زواره کجاست؟
زواره در صد و بیست کیلومتری شمال شرقی استان اصفهان واقع شده است. اين شهر یکی از شهرهاي شهرستان اردستان در مجاورت کویر مرکزي است. درواقع اين شهر در مختصات جغرافیایی بيست و هفت درجه و سي و سه دقيقه شمالی و بيست و هفت درجه و پنجاه دقيقه شرقی قرار دارد.
اين شهر در ارتفاع نهصد و پنج متري از سطح دریا واقع شده است. ارتفاع سطوح هموار اين شهر، کمتر از هزار متر است و ارتفاع قلل آن، كمتر از دو هزار متر است. متوسط بارش سالانه اين شهر پنجاه و شش میلی‌متر است كه جزو كم باران‌ترين نقاط ايران است.
اين شهر از شمال به کویر نمک، از سمت شرق به کویر، از سمت جنوب‌غربی به اردستان و جنوب‌شرقی به شهرستان نایین و رشته‌کوه‌هاي کوهرنگ محدود شده است. از زواره تا اصفهان دو مسير وجود دارد، هر دو مسير دو ساعت و بيست و يك دقيقه طول مي‌كشد. از زواره تا تهران سيصد و شصت و چهار كيلومتر است و تقريبا سه ساعت و پنجاه و يك ساعت طول مي‌كشد.
آب و هوا و اقليم شهر زواره
آب و هواي اين شهر تحت تاثير اقليم فلات مركزي ايران، گرم، خشک و بیابانی است. در این شهر نوسان دما در طول شبانه روز زیاد است. در تابستان‌ها دماي هوا از 25 درجه تا 40 درجه سانتیگراد می‌رسد. متوسط دماي سالانه اين شهر نوزده درجه‌ي سانتیگراد است.
تاريخچه شهرستان زواره
قدمت شهر زواره به دوره ساسانيان مي‌رسد. اين شهر از يك سمت به نايين، يزد و كرمان و از سمت ديگر به كاشان، قم و ورامين و ري ارتباط داشت. اين امر بر شكوه آن، با عبور كاروانسراها افزوده بود. بعد از اسلام، در اوايل قرن سوم هجري قمري، در آتشكده‌هاي اين شهر از جمله آتشكده محله بن کویه مساجد ساخته شد. مسجد جامع چهار ایوانی زواره يكي ديگر از مساجد قديمي اين شهر است. مسجد جامع زواره يكي از نمادهاي معروف اين شهر است.
در قرن سوم هجري قمري بسياري از سادات طباطبايي اصفهان به اين شهر مهاجرت كردند. به علت کثرت سادات طباطبایی در قرن سوم هجري قمري به این شهر مدینه السادات گفته شده است. در قرن هفتم هجري قمري با حمله‌ي مغولان اين شهر كوچك ويران شد و سادات مجبور به ترك اين شهر شدند.
پس از دوره‌ي آشوب و جنگ، زرتشتي‌هاي كرمان و يزد، اين شهر را از نو ساختند. در اين زمان سادات طباطبايي دوباره به اين شهر برگشتند و بر سر تملك شهر بين آنها اختلاف و نزاع افتاد. با وساطت خواجه نصيرالدين طوسي وزير هلاکوخان، دو دانگ زواره به سادات طباطبايي و چهار دانگ آن به زرتشتي‌ها اختصاص داده شد. همچنين زرتشتي‌ها موظف به پرداخت ماليات سالانه خراج زمين سادات طباطبايي نيز شدند. اين شهر در سال 1332 رسما به عنوان شهر اعلام شد.
ريشه‌يابي نام زواره
نام قديمي اين شهر ريگستان است. زواره نام برادر رستم و پسر زال است. احتمالا نام این شهر از بانی‌اش يعني برادر رستم گرفته شده است. زواره به معني زنده و دارای زندگی است. درست مثل شهر زواره عليرغم كم آبي و خشك بودن، زنده و زندگي در آن در طول قرن‌ها جاري است.
البته براي معني زواره نظرهاي گوناگون ديگري وجود دارد. برخي بر اين اعتقادند نام اين شهر از كلمه‌ي زه به معني دريا و جايي كه آب تراوش مي‌كند، گرفته شده است و واره نيز پسوند همانندي است. چون كه در گذشته اين شهر در كنار دريا واقع شده بود و محله‌ي بن گيره محل بارگيري كشتي‌ها بود.
همچنين به نظر مي‌رسد نام قديم اين شهر، اوزاره بوده است. در وقف‌نامه‌ي به تاريخ 316 هجري قمري، روستايي به نام اوزاره يكي از روستاهاي اردستان اصفهان ذكر شده است. اوز در زبان اوستايي به معني آب است. برخي نيز معتقدند كه نام اين شهر از واژه زوار گرفته شده است چون كه در قديم در اين شهر، كاروان‌هاي فراواني اتراق مي‌كردند.
تقسيمات سياسي شهر زواره
اين شهر طبق تقسيمات سياسي كشور يكي از شهرهاي اردستان در استان اصفهان است. اين شهر شامل يك بخش و دو دهستان سفلي و ريگستان است و و داراي هشتاد و سه روستا و آبادي است.
جمعیت شهر زواره
جمعیت اين شهر بر طبق سرشماري سال 1395 برابر ۸،۸۳۰ نفر است.
زبان مردم زواره
زبان و گویش مردم اين شهر، شاخه‌ي از زبان‌های مرکزی ایران است. ريشه‌ي زبان مردم این مناطق، فارسی میانه است که بسیار شبیه به زبان متون اوستا است. زبان اين مردمان نشان‌گر ریشه‌ي زرتشتی آنها است.
صنایع دستی زواره
شهر تاریخی زواره نيز صنایع دستی رواج خودش را دارد. امروزه برخي از صنایع دستی زواره از جمله عبا رو به فراموشي گذاشته شده است. از صنایع دستی اين شهر مي‌توان به گیوه، گلیم، نمد مالی، فرش دستباف، آهنگری، رنگرزی، سفال‌گري، معرق، میناکاری، خراطی، کار با چوب، نقاشی روی سفال و غيره اشاره كرد. در فروشگاه صنایع دستی ترنج اين شهر، انواع صنایع دستی زواره به فروش مي‌رسد.
سوغات زواره
سوغات زواره رب انار، انواع خشکبار، قالي و گليم است كه در بازار تاريخي زواره، سوغات اين شهر به فروش مي‌رسد.
خانه های شهر زواره
شهر زواره بافت متراکم و فشرده دارد. عواملي مثل باد و رطوبت، جهت تابش و دما در شكل‌گيري اين شهر دخيل بوده است. اين شهر تا حدودي زيادي بر طبق ورزش باد مطلوب طراحی شده است. به طوري كه کل ساختارهاي اين شهر، ساختمان‌ها، بازشوها و بادگیرها به سمت باد خنک و پشت آنها به سمت باد گرم، پر گرد و غبار طراحی شده‌اند.
اين شهر را مي‌توان به دو بخش قديمي و جديد تقسيم نمود. بخش قديمي اين شهر داراي فضاي يكپارچه و متراكم است. بخش جديد شهر متاثر از معماري و شهرسازي جديد است. مسجد جامع، بازار، امامزاده، حمام‌ها، آب انبارها و محلات در بافت قديمي اين شهر واقع شده است.
آداب و رسوم خاص زواره‌ای ها
کُلاخُسون
ُكلاخُسون، خانه تکانی قبل از ماه مبارک رمضان را گويند. کُلاخُسون به معني خیساندن کلاه است. یعنی شستن تمام لباس‌ها در اين مراسم، حتی کلاه را هم شامل مي‌شود.
در گذشته چند روز مانده به ماه مبارک رمضان مردمان اين شهر برای اين ماه مبارك تدارک و آمادگي گسترده‌ي مي‌ديدند. مایحتاج یک ماه خانه فراهم مي‌شد و پخت نان براي اين ماه در خانه‌ها انجام مي‌شد.
شنبه در
اهالي اين شهر در اولین شنبه سال که به آن شنبه به در نيز می‌گویند، به طبیعت، امامزادگان، باغ‌ها و مکان‌های تفریحی مي‌روند و آن روز با خوشی و شادی به سر مي‌برند.
شيريني، نان و غذاي محلي زواره
از نان و غذاي محلي زواره مي‌توان به پش غلبولي يا پشت غربالي اشاره كرد كه نوعي شوربا است كه در قديم پخته مي‌شد. در اين نوع شوربا، مقداری آرد گندم را با آب مخلوط مي‌كردند و سپس در هنگام جوشيدن آن، تخم مرغ‌ها را از پشت غربالي که روی قابلمه گذاشته مي‌شد، مي‌شكستند. با مالش دست، زرده و سفیده تخم مرغ از سوراخ‌های غربال به صورت رشته‌هایی نازک عبور کرده و به داخل قابلمه ریخته مي‌شد.
ساير غذا‌هاي محلي اين شهر كاچي، نان كوفته با دوغ، شولي سرخ كرده، نان كلاسير، قيمه زواره، آش كودو ( آش كدو)، نان تابه دوروئه، قاتقي زردك، نان قليف، كپ نان و غيره است.
پوشش گياهي شهر زواره
خشکی هوا، رطوبت کم، تبخیر شدید آب نوسان شدید دما در شبانه روز و بادهاي گرم در تابستان عوامل موثر در پوشش گیاهی این شهر است. اين شهر از جمله‌ي كم باران‌ترين مناطق ايران است. پوشش گیاهی این منطقه بيشتر از نوع گياهان استپي مناطق خشك از جمله گونه‌هاي خارشتر، گز، گياه تاغ، نبات سفيد و اسفند است.
منطقه شکار ممنوع خارو زواره
منطقه شکار ممنوع خارو زواره داراي مساحت بیش از صد هزار هکتار است كه در شصت کیلومتری شمال اين شهر واقع شده است. منطقه‌ي شکار ممنوع خارو، پرنده بومي شاخص ايران زاغ بور زیستگاه دارد. ساير پرندگان شاخص اين منطقه عقاب طلایی، کبک و تیهو است. پستانداران شاخص منطقه شکار ممنوع خارو، يوز، کل و بز، قوچ و ميش، جبیر، آهو، گربه شنی و روباه شنی است.
بازي‌هاي محلي شهر زواره
از بازي‌هاي محلي اين شهر مي‌توان به عرب عرب، ديو و لشكر، الك بازي ( الك دولك سه الك، يه راه دو راه سه راه)، الك قرقري، چنچولي و غيره اشاره كرد.
محصولات كشاورزي زواره
از محصولات كشاورزي اين شهر مي‌توان به غلات شامل گندم، جو، ذرت، ارزن، خربزه، طالبی گرمک، خیار، انار، پسته، زیتون، گردو و بادام است.
روستاهای زواره
روستاهای زواره در دو دهستان سفلي و ريگستان واقع شده‌اند. دهستان سفلي به مركزيت روستاي شهراب است. اين دهستان از طرف غرب به دهستان كچو و دهستان عليا، از سمت شمال به دهستان ريگستان و بيابان‌هاي كوير مركزي، از سمت جنوب به دهستان برزاوند و از سمت شرق به شهرستان نائين محدود شده است.
دهستان ريگستان از سمت شمال به بيابان‌هاي كوير مركزي ايران، از سمت شرق به انارك و نائين، از طرف جنوب به دهستان سفلي و شهر زواره، از سمت غرب به دهستان گرمسير محدود شده است. منابع آبي هر دو دهستان از طريق قنات و چاه‌هاي عميق صورت مي‌گيرد. نزولات آسماني در اين مناطق كم است. به همين دليل داروهاي گياهي نيز در اين شهر نادر و كم است.
از روستاهای ديدني اين شهر مي‌توان به تلك آباد اشاره كرد. روستاي تلك آباد سرسبزترين روستاي اين شهر است. از محصولات روستاي تلك آباد مي‌توان به انار، پسته، گندم، جو، چغندر، پیاز، گلرنگ و یونجه اشاره كرد. از جاهاي ديدني روستاي تلك آباد، حسینیه تلک آباد، مسجد تلک آباد، خانه شرکا، قلعه تلک آباد، خانه محمد سلطانی و امامزاده شاهزاده مراد است.
روستاي علي آباد مشهور به علی آباد منصوريه كه در ده كيلومتري شمال شرقي شهر زواره واقع شده است. روستاي علي آباد توسط شيخ منصور عامري در دوره‌ي امير تيمور بنا شده است. در اين روستا یکی از اقامتگاه‌های بوم گردی حاشیه کویر مرکزی ايران به مسافران ارائه خدمت مي‌دهد.
دیدنی های زواره
جاهای دیدنی زواره نشان دهنده‌ي شكوه و رونق اين شهر است. اين شهر علاوه بر جاهاي تاريخي ديدني فراوان، داراي جاذبه‌ي طبيعي کویر دق سرخ است.
از دیدنی های زواره مي‌توان به مسجد پامنار، مسجد جامع چهار ایوانی زواره، یخچال سنتی یا یخدان زواره، قلعه سنگ بست، کوشک سرهنگ آباد، کاخ امیرآباد، خانه و باغ مدرسیه، عمارت هشت بهشت، حسینیه بزرگ و کوچک ، بازار قدیمی زواره، خانه نوریان، عمارت فرانگیز ماریکو، امامزاده نو، بقعه شیخ رجب برسی و امامزاده بی بی غریب ، مسجد بنجیره، امامزاده یحیی، آب انبار باغبازان، آب انبار پامنار، برج کبوتر خانه، مقبره سید علاءالدین، مدرسه علمیه و مسجد نیکویه، آب انبار میرزا هادی، خانه‌های چهار صفه‌ای و بقعه سید بهاءالدین حیدر اشاره كرد.
بازار قدیمی و تاريخي زواره ستون فقرات اين شهر است. بازار تاريخي اين شهر ارتباط دهنده‌ي بين مسجد جامع، امامزاده و دو حسينيه كوچك و بزرگ است.
اقامت در زواره
از اقامتگاه‌هاي بومگردي اين شهر مي‌توان به اقامتگاه بوم گردی خانه توریست، اقامتگاه بومگردی ننه كوكب، اقامتگاه بوم گردی خانه تاریخی طلایی، بوتيك هتل دربند، اقامتگاه بوم گردی نقشينه كوير و غيره اشاره كرد.
مسيرهاي دسترسي به شهر زواره
براي رسيدن به اين شهر مي‌توان از خودرو شخصي، اتوبوس و قطار استفاده نمود. راه آهن از اين شهر عبور مي‌كند. همچنين قطار گردشگری کویر گردی زواره از تهران در فصول ويژه به خصوص فصل برداشت انار برگزار مي‌شود. با خودرو شخصي مي‌توان از مسير قم – کاشان به اين شهر رسيد. از طريق هواپيما مي‌توان به اصفهان پرواز كرد و سپس از طريق خودرو به اين شهر رسيد.
بهترين زمان سفر به شهر زواره
اين شهر به دليل داشتن اقليم گرم و خشك، در تابستان داراي آب و هواي گرم است. لذا بهترين زمان سفر به اين شهر، فصول پاييز و زمستان است.
منابع
- احياي بازارهاي تاريخي, هويت بخشي به فضاي كالبدي شهر: مطالعه موردي بازار
شهر زواره، دكتر علي موحد، همايش علمي منطقه‌اي معماري كوير، دانشگاه آزاد واحد اردستان، فروردين 1385 - ررسی تأثیر اقلیم بر معماري و بافت زواره، یوسف گرجی مهلبانی، زینب موسی پور مقدم، زهرا طاهرخانی، شعله جوادیان، مسكن و و محيط روستا، شماره 136، زمستان 1390