چک چک، چکچک پرنده کوچک حیات وحش ایران

چک چک، چک، چکچک یا چکچکی (تیره Oenanthe) یکی دیگر از پرندگان و حیات وحش ایران است، که متعلق به خانواده مگس‌گیران (Muscicapidea) هستند. بعضی طبقه‌بندی‌ها، این پرندگان را در خانواده توکا) (Turdidae قرار می‌دهند. که بیشتر در طبقه‌بندی‌های قدیمی دیده می‌شود و دیگر رایج نیست. در این مقاله سعی می‌شود، به معرفی تیره چکچک پرداخته شود که در انگلیسی با نام wheatear شناخته می‌شوند و طیف گسترده‌ای از پرنده‌های با اندازه کوچک را شامل می‌شود، بطور اجمالی معرفی کنیم. ابتدا توضیح مختصری در مورد تیره چکچک ها، انواع چک چک و غذای چکچک‌ها می پردازیم. در ادامه توضیح مختصری در مورد خانواده مگس‌گیران داده می‌شود. و عکس چک چک را مشاهده می‌کنیم و بعد از آن چند گونه معروف از این پرندگان را از قبیل چکچک دشتی، چک چک کوهی، چکچک سیاه، چکچک فینچ، چکچک قبرسی، چکچک ابلق و چکچک بیابانی بطور مختصر توضیح می‌دهیم.

آنها از نظر داشتن پرهای تکه‌ای و عادت بالا و پایین دادن سریع دم (با حرکت های بدن) شباهت زیادی به دم جنبانک دارند. در ادامه تمام گونه‌های موجود در این تیره با ذکر نام علمی و فارسی آنها ارائه می‌شود.

عکس‌های این مطلب را جناب آقای حسن مقیمی و جناب آقای سعید حیدری سورشجانی عزیز ثبت نموده‌اند.

چک چک ها

حیات وحش ایران به پهنای تنوع اقلیمی و جغرافیایی گسترده شده است. زیستگاه حیوانات ایران بنا بر موقعیت جغرافیایی که دارد متنوع و متفاوت است. پهنه تنوع زیستی در ایران به گونه‌ای است که تمامی حیوان‌ها را در بر می‌گیرد.

چکچک‌ها 15 سانتی‌متر طول و دم نسبتا کوتاهی دارند، بیشتر آنها سیاه و سفید یا سیاه و خاکستری هستند، برخی از آنها رنگ زرد کمی نشان می‌دهند و هر یک دارای پشت و عقب سفید(white rear) هستند، این اصطلاح white rear که می توان در فارسی به آن پشت سفید گفت، به مرور زمان تبدیل به wheatear شده و نام انگلیسی خود را از آن گرفته است. این پرنده ها ساکنان دشت‌های باز، معمولا خشک و سنگلاخی اوراسیا و آفریقا هستند.

اکثر گونه‌ها از نظر جنسی به شدت دو شکلی هستند. نرها دارای الگوهای شگفت‌انگیز مشخصه جنس هستند، هر چند، ماده‌ها بخش‌های برجسته سفید یا قرمز در عقب یا پهلوی خود به نمایش می‌گذارند.

غذای چک چک

غذای اصلی این پرنده‌ها، جانوران بسیار ریز مثل حشرات و بندپایان است که در زیست‌گاه‌های آنها به وفور یافت می‌شود. بعضی انواع چکچک‌ها از میوه‌هایی مثل توت و شهد آنها و بعضی دیگر ممکن است علاوه بر حشرات همچنین از کرم‌ها و لاروها نیز تغذیه کنند. بیشتر گونه‌های این جنس در نیمکره شمالی در آسیا زندگی می‌کنند ولی با شروع فصل سرما به مناطق گرمسیر از قبیل آفریقا و هند برای پیدا کردن غذای بیشتر مهاجرت می‌کنند.

خانواده مگس‌گیران Muscicapidea

Muscicapidae یک خانواده بزرگ از پرندگان کوچک است که در راسته گنجشک‌سانان قرار دارند. اینها عمدتا پرندگان حشره‌خوار کوچک درختی هستند که بسیاری از آنها طعمه های خود را به بال می‌کشند. اندازه آنها از 10 تا 21 سانتی‌متر متفاوت هست.

بسیاری از گونه‌ها به رنگ قهوه‌ای مات هستند. اکثر آنها بال‌های پهن، مسطح و مناسب برای صید حشرات در حین پرواز دارند، اگرچه تعداد کمی از گونه های علوفه ای زمین معمولا بال‌های ریزتری دارند، آنها تقریبا در هر محیطی با داشتن درختان مناسب زندگی می‌کنند، از جنگل انبوه گرفته تا دشت‌های باز. گونه‌های شمالی بیشتر در زمستان به جنوب مهاجرت می‌کنند، تا در پیدا‌کردن حشرات برای غذای خود، مطمئن باشند.

انواع چک چک

چک چک های متنوعی در سطح جهان وجود دارند. در زیر به معرفی بعضی از این گونه‌ها می‌پردازیم.

چکچک دشتی

نام علمی این گونه Oenanthe isabelline و نام انگلیسی Isabelline Wheatear است. این گونه جزء پرندگان مهاجر محسوب می‌شوند و در فصل زمستان در شمال غربی هند و آفریقا دیده می‌شوند. و بیشتر ایام سال در قسمت‌های زیادی از آسیای مرکزی، جنوب روسیه و شمال پاکستان به سر می‌برند.

هر دو جنس نر و ماده نسبتا درشت هستند و در زیستگاه‌هایی مثل دشت‌های باز و مسطح با بوته‌های پراکنده و آب و هوای گرم و خشک زندگی می‌کنند. شبیه جنس ماده چکچک کوهی هستند بجز اینکه چکچک دشتی از لحاظ اندازه بزرگتر هستند و 14 تا 15 سانتی متر طول دارد.

رنگ سیاه بیشتری در دم آنها دیده می‌شود و پرهای کوچک زیر بال آنها سفید است. جنس نر و ماده آن بسیار شبیه هم هستند. اغلب دوست دارد صدای دیگر پرندگان را تقلید کند و صدایی کشیده و گاه منقطع دارد. غذای آن شامل بسیاری از حشرات می‌شود از قبیل سوسک، ملخ، سنجاقک، عنکبوت و زنبور.

چکچک کوهی

درواقع نام انگلیسی این گونه Northern Weather or Weather و نام علمی آن Oenanthe Oenanthe است. فراوان‌ترین گونه در بین چکچکی‌ها در اروپا و آسیا می‌باشد. چکچک کوهی، دم و شکم سفیدی دارد و شبیه یک T معکوس به رنگ سیاه در انتهای دم خود دارد. بخش‌های بالایی بال‌ها در جنس نر در تابستان، خاکستری رنگ است. گلوی آن زرد مایل به قهوه ای است و بال‌های سیاهی دارد، پرنده ماده شبیه پرنده نر در فصل پاییز است. این پرنده تقریبا در همه جای ایران به فراوانی دیده می‌شود. پرنده‌ای ناآرام و فعال است. در فضاهای باز مرتبا در حال حرکت است، به این سو و آن سو می رود، دم خود را تکان می‌دهد و بالا و پایین می‌کند.

این پرنده‌ها در بین پرنده های کوچک، بیشترین مسافت‌ها را در طی سال از فراز اقیانوس، دریا و صحرا مهاجرت می کنند، در اوایل بهار از بخش‌های مرکزی و شمالی آفریقا به بخش های وسیعی از اروپا و آسیا در نیمکره شمالی مهاجرت می‌کنند و در فصل پاییز دوباره به آفریقا بر‌می‌گردند.

چکچک سیاه

همینطور نام انگلیسی این گونه Black Weather و نام علمی Oenanthe leucura است. زیستگاه آن شمال شرقی آفریقا است که تقریبا تمام سال در آنجا می‌ماند. اندازه آن بین 16-18 سانتیمتر است. تمام قسمت بدن آن سیاه است بغیر از دم آن که کاملا سفید است، جنس ماده هم تقریبا همین شکل است بجز اینکه پرهای آن بیشتر سیاه مایل به کمی قهوه ای است تا مشکی کامل.

آنها در صخره‌ها و دامنه‌های صخره‌ای کوه‌ها، لانه می‌کنند و 3 – 6 تخم در بین شکاف‌ها و حفره‌های سنگی می‌گذارند.

چک چک فینش یا فینچ

نام علمی این گونه Oenanthe finschii و نام انگلیسی آن Finsch’s Wheatears است. چکچک فینچ، اندازه آن 15-16 سانتیمتر است، در دامنه کوه‌ها و مناطق نیمه بیابانی از شرق ترکیه تا افغانستان زندگی می‌کند و پرنده‌ای است که فاصله کوتاهی را مهاجرت می‌کند و در زمستان در خاورمیانه و مصر دیده می‌شود. لانه خود را در شکاف‌های صخره‌ها و سنگ‌ها می‌سازد و در فصل زاد و ولد، 4-5 تخم می‌گذارد.

جنس نر در تابستان به رنگ سیاه و سفید است. سر آن سفید است، قسمت مرکزی پشتش و شکم با بال‌ها ،گلو و صورت سیاه آن کنتراست ایجاد می‌کند. دم و بخش انتهای پشت سفید هستند و یک قسمت سیاه رنگ به شکل T معکوس در این زمینه سفید دیده می‌شود. در جنس ماده هم این شکل دیده می‌شود و در قسمت بالایی بدن به رنگ قهوه‌ای خاکستری و در قسمت پایین به رنگ سفید کثیفی در می‌آید. این پرنده اساسا از حشرات تغذیه می‌کند.

چکچک قبرسی

چک چک قبرسی با نام علمی Oenanthe cypriaca و نام انگلیسی Cyprus Pied Wheatear or Cyprus Wheatear شناخته می‌شود. پرنده مهاجر کوچکی است که فقط در قبرس تخم‌گذاری می‌کند و در زمستان در جنوب سودان و اتیوپی دیده می‌شود. اندازه آن 14- 15 سانتیمتر است و خیلی شبیه چکچک ابلق (Pied Wheatear) است، بجز اینکه چکچک قبرسی، سیاهی بیشتری در پشت و دم خود دارد. جنس نر و ماده بسیار شبیه هم هستند و اساسا از حشرات تغذیه می‌کنند.

چکچک ابلق

گونه ابلق با نام علمی Oenanthe pleschanka و نام انگلیسی Pied Wheatear شناخته می‌شود. این چکچک آسیای مرکزی از انتهای جنوب شرقی اروپا تا چین گسترده شده است و در زمستان در هند و شمال شرقی آفریقا پیدا می‌شود و گاهی اوقات بندرت در غرب اروپا دیده می‌شود. جنس نر در تابستان به رنگ سیاه و سفید است، گلو و صورت آن سفید است و بارنگ خاکستری بالای سر آن تمایز ایجاد می‌کند.

در جنس ماده سر به رنگ شنی است و بیشتر بدن نسبت به جنس نر، قهوه‌ای‌تر است. ماده‌ها از چکچک کوهی کوچکتر بنظر می‌رسند و رنگ سیاه آنها بیشتر است. و سفیدی کمتری در پایین تنه خود دارند، ولی دم سفیدی دارند. این پرندگان 13-14 سانتیمتر طول دارند. و در فضاهای باز سنگی که علف و بوته‌های پراکنده‌ای دارد را برای تخم گذاری انتخاب می‌کنند و در هر بار 4-6 تخم می‌گذارد. غذای آن حشرات و توت می‌باشد.

چکچک بیابان

چکچک بیابانی با نام علمی Oenanthe deserti و نام انگلیسی Desert Wheatear شناخته می‌شود. درواقع چکچک بیابانی یک پرنده حشره‌خوار مهاجر است که بیشتر در آفریقا و آسیا دیده می‌شود. دو فرم شرقی و غربی دارد. نوع شرقی در نواحی نیمه بیابانی آسیای مرکزی و در زمستان در هند و شمال شرق آفریقا دیده می شوند. نوع غربی در دشت صاهارای آفریقا و شمال شبه جزیره عربستان دیده می‌شود.

هر دو فرم به ندرت در غرب اروپا دیده شده اند. اندازه آنها بین 14 تا 15 سانتی‌متر می‌باشد. صورت، گونه و گلوی آن سیاه است که به شانه‌ها هم کشیده می‌شود. در کنار این سیاهی، حاشیه نازک سفید رنگی در بالای چشم ها دیده می‌شود. ماده در قسمت بالا تنه خاکستری تر و در قسمت پایین تنه شبیه به زرد نخودی است و سیاهی در گلوی آن دیده نمی‌شود.