ابرکوه در مسير جاده ابریشم و از كهن‌ترین شهرهای ایران است. به طوري كه اين شهر در مركز ايران در استان يزد واقع شده است. اين شهرستان با دارا بودن بيش از چهارصد آثار تاريخي و باستاني از شهرهاي نمونه گردشگري كشورمان است. به طور كه از اين آثار، صد و بيست و هفت از آنها در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است. در ادامه به معرفی، تاریخچه و دیدنی های ابرکوه می‌پردازیم.
در اين محتوا سعي شده است تا به موقعيت جغرافيايي ابرکوه، ابرکوه کجاست، آب و هواي شهرستان ابركوه، فاصله ابرقو با شهرهاي اطراف، تقسيمات اين شهرستان، جمعیت ابرکويه، نام‌هاي ديگر ابركوه در متون قديم، تاریخچه شهرستان ابرقويه، گویش مردمان ابرکوه، شغل و منبع درآمد مردمان ابرقوه، غذاهاي محلي ابركويه، فرهنگ بومی اين شهرستان و سوغات ابرکوه بپردازیم.
شهرستان ابرکوه یا ابرقو
همینطور در ادامه به جاذبه‌هاي گردشگري و دیدنی های ابرقو (سرو ابرکوه، بنای گنبد عالی، خانه آقازاده، خانه صولت، مسجد جامع ابرکوه، یخچال‌هاي خشتی ابرکوه، سر در نظامیه، مقبره مولا علی کرم، مزار پیر حمزه سبزپوش)، قلعه‌هاي ابرکوه، ساير جاهای دیدنی ابرکوه (رباط، تيزك، قلعه روستاي شهرسب، عمارت عزت آباد، قلعه روستای بداف، فيروز آباد)، برخي از هتل‌ها و خانه‌هاي بوم‌گردي در ابركوه و بهترین فصل سفر به شهرستان ابرقو پرداخته شود.
موقعيت جغرافيايي ابرکوه
شهرستان ابركوه در فلات مركزي ايران، در كنار كويرى به نام كفه‌ي ابركوه در ارتفاع 1510 متری واقع شده است. اين شهر داراي مختصات جغرافیایی۳۰ درجه و ۴۶ دقیقه شمالی و ۵۲ درجه و ۵۸ دقیقه شرقی است. اين شهرستان وسعتي بيش از پنج هزار و ششصد كيلومتر مربع دارد. كوير كفه‌ي ابركوه در شــرق شــهر ابركوه واقع شــده اسـت. امروزه اين منطقه به صورت معدن نمك تبديل شده است.
شهرستان ابرکوه کجاست
شهرستان ابركوه در صد و چهل كيلومتري جنوب‌غربي استان يزد واقع شده است. اين شهرستان از شرق با شهرستان خاتم استان يزد، از شمال با شهرستان شهرضا در استان اصفهان، از شمال‌شرقی با شهرستان تفت و از جنوب با شهرستان آباده استان فارس احاطه شده است. در واقع همان طور كه در نقشه ابرکوه مشاهده مي‌شود، اين شهرستان حلقه واسطه‌ي بين سه استان‌هاي مهم گردشگري ايران يعني اصفهان، يزد و فارس است.
آب و هواي شهرستان ابركوه
ابركوه در ناحيه‌ي كويري يزد واقع شده است. آب و هواي اين شهرستان در تابستان گرم و خشك است و در زمستان سرد است. ميزان بارندگى در ابركوه كم است. بيشترين درجه حرارت اين شهرستان مربوط به ماه‌هاي خرداد، تیر، مرداد و شهریور است. خنك‌ترين ماه‌هاي اين شهرستان مربوط به ماه‌هاي آذر، دي و بهمن است. برای بازدید از دیدنی های ابرکوه اطلاع از شرایط آب و هوایی کمک شایانی خواهد کرد.
در بخش زیر پیشبینی وضع آب و هوای این شهر را در پنج روز آینده مشاهده می‌نمایید.
فاصله ابرکوه با شهرهاي اطراف
از سراسر کشور برای بازدید از جاهای دیدنی ابرکوه به این شهرستان سفر می‌کنند. فاصله ابرکوه تا شیراز 292 کیلومتر است كه با خودرو بيش از 3 ساعت طول مي‌كشد تا به آنجا رسيد. همینطور فاصله ابرکوه تا یزد 163 كيلومتر است و با رانندگي حدود دو ساعت طول مي‌كشد تا به آنجا رسيد.
تقسيمات شهرستان ابركوه
شهرستان ابركوه به دو بخش مركزي و بهمن تقسيم شده است. ابركوه داراي دو حوزه‌ي شهرى است. حوزه شهر قديم در دامنه‌ي كوه آباده و شهر جديد در دشت واقع شده است.
جمعیت ابرکوه
بر اساس آخرین سرشماری در سال در سال ۱۳۹۵، جمعیت شهرستان ابرکوه ۵۱۱۰۳ نفر اعلام شده است.
نام‌هاي ديگر ابركوه در متون قديم
نام شهر ابركوه در كتاب‌ها و متون قديمي ابن‌خردادبه، ابن حوقل، اصطخري، ياقوتي، مستوفی و غيره ذكر شده است. اين نام‌ها عبارتند از ابرقوه، ابركويه، ابرقويه، بر قوه، دارالسعاده، در كوه، بركوه، ابرقو، وركوه و برقويه هستند.
ريشه يابي نام شهرستان ابركوه
نام اين شهر به اين خاطر انتخاب شده است كه بناي اوليه ابركوه در انتها و يا بالاي كوهي يا تپه‌ي بنا شده است. لذا پس از تاسيس اين شهر به آن بركوه يا بركو ناميده‌اند. اما با گذشت زمان شهر به محل كنونى‌آن يعني دشت و صحرا انتقال يافته است. الفى بر نام بركوه اضافه شده است.
با مرور زمان با ورود اعراب به ايران ابرقو نيز تغيير كرده است. در زبان پهلوي و فارسى باستان بر به معناي بالا است. بنابراين نام اين شهر اشاره به تاسيس آن در بلندي دارد.
حمدالله مستوفی در مورد وجه تسمیه اين شهر چنين نوشته است: « اول آن را در پایان کوهی ساخته بودند و بر کوه می‌گفتند و بعد آن را در صحرایی که اکنون است این شهر را بنا کردند»
تاريخچه شهرستان ابركوه
قديمي‌ترين مطلبي كه در درباره‌ي ابركوه نوشته شده است، در كتاب المسالك و الممالك ابن خردادبه است كه در سال دويست پنجاه قمري نوشته شده است. نام اين شهر با نام ابرقوه و ابركويه در نزديكي اصطخر ذكر شده است. اما از آثار معماري و قلعه‌هاي كهن كمابيش باقي‌مانده در اين شهرستان، قدمت آن به ايران باستان و حتي قبل از تاسيس شهر يزد مي‌رسد.
برخي‌ها متعقدند قدمت اين شهر به حدود پنج هزار سال پیش از ميلاد مسيح می‌رسد. گواه اين مطلب درخت سرو ابركوه است. همچنين ذكر شده است كه لشكريان اسكندر در حمله به ايران از راه ابركوه عبور كردند و به بيابان يزد رسيدند كه بعدها در اين منطقه، شهر يزد احداث شد.
ابرقو در گذشته در تقسيمات كشوري ابتدا متعلق به استان كرمان و سپس استان اصفهان و بعد متعلق به استان فارس بود. در حال حاضر جزو شهرهاي استان يزد است. نام اين شهر در قرن هشتم قمري به صورت مکرر در تاريخ آل مظفر ذكر شده است.
گذشته شهر
ابركوه در دوره‌هاي مختلف تاريخي ايران شهري مهم بود. با اين وجود در دوره سلجوقیان اين شهري بسيار پويا و شکوفا بود. در حال حاضر بیشتر بناهای باقی مانده در ابرکوه مربوط به اين دوره است، از جمله اين بناها مي‌توان به مسجد جامع شهر با چهار ایوان و گنبد عالی اشاره كرد.
همچنين شهر ابرکوه در دوره ایلخانان به عنوان شهر ضراب‌خانه معروف بود. بعد از اين دوره، سکه‌های تیموریان و آق قویونلو در ضراب‌خانه اين شهر ضرب شده است.
شهر ابرقوه يا ابركوه در اوایل دهه 1700 ميلادي با حمله‌ي سلسله هوتک افغانستان ویران و به كلي تخريب شد. پس اين جنگ از شكوه و عظمت اين شهر به تدريج كاسته شود. سپس در سال 1793 توسط لطفعلی خان زند ارگ ابرقوه تصرف شد. در اواخر دوره قاجاريه، ابرقوه به دلیل بی قانونی و ناآرامی معروف شده بود.
گویش مردمان ابركوه
مردمان ابركوه با زبان فارسی صحبت مي‌كنند. لهجه‌ی مردمان آنها ابرقوهی است. واژگان لهجه ابرکوهی در كتابي با عنوان فرهنگ لغات شهرستان ابرکوه توسط رضا رباني گردآوري شده است.
شغل و منبع درآمد مردمان ابرکوه
شغل و منبع درآمد مردمان ابركوه از راه كشاورزي و زراعت تامين مي‌شود. محصولات عمده اين منطقه روناس، انگور، زرد آلو، غلات، انار، پسته،صیفی جات و پنبه است. صنایع دستی زنان بركوه کرباس‌بافی، قالی‌بافی، چنته‌بافی و محصولات نمدی است.
غذاهاي محلي ابركوه
از غذاهاي محلي و سنتي اين شهرستان مي‌توان به متنجنه، گیپو، قورمه زردک خورشت ریزدار ترش، قیمه سبزی، براتی، چنگال سین، شرشرک ذرت و درنجوش اشاره نمود. در شب‌هاي قدر مردمان اين شهرستان نوعي نان به نام بلك را مي‌پزند.
فرهنگ بومی شهرستان ابرکوه
اين شهرستان نيز مثل ساير شهرستان و روستاهاي ايران برخي از رسوم و فرهنگ بومی خودشان را حفظ كرده‌اند. به عنوان مثال در اول ماه شعبان بانوهاي ابركويه براي اولين سالگرد فوت شدگان، ناني به نام براتي مي‌پزند. اين نان را بين فاميل و بستگانشان پخش مي‌كنند.
شهرستان ابرقو داراي انواع بازی‌های بومی و محلی ايران است. انواع بازی‌های محلی در شهرستان ابرکوه با تاليف رضا رباني به صورت كتابي در آمده است. انواع بازي‌ها در اين شهرستان كم كم رو به فراموشي نهاده است. بازي‌ها در اين شهرستان نشان دهنده‌ي شور و نشاط زندگي‌هاي قديمي در اين منطقه است.
سوغات ابرکوه
سوغات ابركوه علاوه بر محصولات كشاورزي، صنايع دستي است. از صنايع دستي اين شهرستان مي‌توان به نمد، چنته بافی، سفره خمیر يا آرد، گیوه، گلیم، ترمه، قالی و صابون اشاره كرد.
جاذبه‌هاي گردشگري و دیدنی های ابرکوه
با توجه به قدمت این شهرستان و پويا بودن آن در دوره‌هاي مختلف تاريخي، ابرقو داراي آثار بنايي باستاني متعددي است. جاذبه‌هاي گردشگري شهرستان ابرقو شامل جاذبه‌هاي طبيعي (سرو كهن)، آثار باستاني و تاريخي شامل قلعه‌ها، سردابه‌ها و یخچالها (قلعه‌هاي تيزك، رباط و غيره)، خانه‌هاي تاريخي( صولت، آقازاده، ارزاني، ملک، سید علی آقا، موسوي و غيره ) مذهبي شامل مساجد و مقبره‌ها (مسجد جامع، مسجد بیرون، مقبره ملا علي كرم، گنبد عالي و غيره ) و فرهنگي (منارهاي سر در نظام الملک) است.
سرو ابرکوه
سرو ابرکوه يكي از جاهای دیدنی ابرکوه است. این درخت از سروهاي گونه‌ي شیراز است. ارتفاع آن به سیزده متر مي‌رسد. قطر تنه درخت بيش از چهار متر است. برخي‌ها درخت سرو ابرکوه را کهنسال‌ترین درخت دنيا مي‌دانند. طول عمر اين درخت دقيقا مشخص نيست اما عده‌ي عمر آن را بيش از چهار هزار و پانصد سال مي‌دانند.
درخت سرو ابرکوه سومین میراث طبیعی ایران است كه به آن سرو زرتشت نيز مي‌گويند. از جمله جاذبه‌هاي طبيعي اين شهرستان به شمار مي‌رود.
بنای گنبد عالی
بنای گنبد عالی در سه کیلومتری شرق شهر از دیدنی های ابرکوه است. قدمت این بنا به دورهی سلجوقیان مي‌رسد. از نظر معماري از آثار بنا هاي نفیس ایران است. اين بنا دو متر ارتفاع دارد.
شکل گنبد به صورت هشت ضلعی با سنگ و ساروج ساخته شده است. بنای گنبد عالی، مقبره امیر عمیدالدین شمس الدوله دیلمی و مادرش است که به دستور فرزندش، فیروطان بنا شده است. اين بنا مشابه ساير آثار سلجوقیان فاقد هر گونه عناصر تزئيني داخلي است.
خانه آقازاده ابرکوه
خانه آقازاده از دیگر دیدنی های ابرکوه و معروف‌های خانه های تاریخی ایران است. اين خانه تاريخي در پشت اسكناس‌هاي دو هزار توماني چاپ شده است و خانه آقازاده نماد بادگيرهاي ايران است. از ويژگي شاخص اين عمارت مي‌توان به بادگير دو طبقه آن اشاره كرد. بادگير اين خانه به عنوان بزرگترين بادگير دو طبقه در ايران و از منحصر به فردترين بادگيرهاي دنيا است.
قدمت اين خانه به دوره قاجاريه مي‌رسد. کلاه فرنگی تالار اين عمارت داراي تزئينات بسيار برجسته‌اي است كه زيباي خاصي را به عمارت آقازاده داده است. اين عمارت در حال حاضر به رستوران تبدیل شده است و با غذاهاي محلي و سنتي پذيراي مسافران و گردشگران است.
خانه صولت یا موزه مردم‌شناسی ابرکوه
درواقع خانه صولت نيز يكي از خانه‌هاي تاريخي شهرستان ابرقويه است كه تبديل به موزه مردم‌شناسی ابرکوه شده است. قدمت اين خانه مربوط به اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجاریه است كه از سه طبقه تشکیل شده است.
اشياي متعددي نزديك به هشتصد قلم اشيا در اين موزه نگهداري مي‌شود. از جمله‌ي آنها مي‌توان به ظروف سفالی، سكه‌ها، اشیای تزیینی، وسایل کشاورزی، اسناد قديمي و غيره اشاره كرد. ورودی این خانه داراي گچبریهاي و از مقرنس‌های بسيار زيبا آراسته شده است. ساير تزئينات ساختمان نيز با ظرافت خاصی صورت گرفته است.
مسجد جامع ابركوه
قدمت مسجد جامع ابركوه به دوره قرون چهارم هجری مي‌رسد. به همین خاطر مسجد جامع در اوایل لیست دیدنی های ابرکوه قرار می‌گیرد. طبق بازسازي‌هاي شده در دوره ايلخاني به اين شكل در آمده است. اين مسجد، چهار ایوان است كه شامل دهلیز، سردابه، دو شبستان و پنج محراب است.
محراب‌هاي اين مسجد گچبریهاي زيبايي از سوره‌هاي قرآني فتح، انسان، اسراء، توحيد و آل عمران دارد. از ويژگي‌هاي شاخص مسجد جامع ابركوه دو محراب آن است كه يكي در دوره‌ي مغول‌ها ساخته شده است و ديگري براي اصلاح اين محراب احداث شده است. اين مسجد در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است.
یخچال‌هاي خشتی ابرکوه
در معماري ايراني براي کارگیری بهينه از نزولات آسمانی ابداعي به نام یخچال شده بود. یخچالها از بناهای بومی نواحی مرکزی ایران هستند. یخچال‌‌های شهرستان ابرکوه به شکل مخروطی با پلان دايره شكل و با ارتفاع تقريبي بيست متر بنا شده‌اند.
در حال حاضر در اين شهرستان چهار یخچال خشتی پا بر جا مانده است. كاربرد اين یخچالها براي ذخیره و انبار یخ برای فصل تابستان بود. يكي از اين یخچالها، یخچال خشتی ورودي ابرکوه يا یخچال آقا است كه قدمت آن به دوره قاجاريه مي‌رسد. چهار یخچال ديگر عبارتند از فتح آباد، هک، برزن و مريم‌آباد است.
سر در نظامیه ابرکوه یا مناره های نظامیه ابرکوه
سر در نظامیه ابرکوه باقي‌مانده مجموعه‌ي بزرگي از مسجد، مدرسه و بازار است. از مدرسه‌ی نظامیه‌ی ابرکوه سر در و دو مناره‌ی بالای آن باقي‌مانده است. در مناره‌هاي آن كاشي‌هاي فيروزه‌اي با خط کوفی نوشته الله اکبر به چشم مي‌خورد. مناره‌های مسجد نظامیه ابرکوه در فهرست آثار ملي ايران رسيده است.
مقبره مولا علی کرم ابرکوه
مقبره مولا علی کرم ابرقو نمونه‌ي از جاذبه‌هاي گردشگري مذهبي در اين شهر است. اين بنا در محله‌ی گل‌کاران در شهرستان ابرکوه با مصالح خشت خام و گل ساخته شده است. آرامگاه مربوط به ملا علی کرم، خواهرزاده ی کریم خان زند است. اين مقبره به صورت چهار طاقی و با قوس‌هاي جناقي ساخته شده است.
مزار پیر حمزه سبز پوش
مزار پیر حمزه سبز پوش يا عزيز الدين نسفي مربوط به دوره سلجوقیان است. عزيز الدين نسفي عارف بزرگ قرن هفتم هجري است. از ويژگي‌هاي شاخص اين مزار مي‌توان به محراب آن اشاره كرد.
اين محراب داراي گچبریهاي زيبا و ظريف است. گچبری‌ها شامل سوره‌هاي بقره، انسان، فصلت، عنكبوت، هود و توحيد است كه با خط كوفي و ثلث هستند. اين بنا در نزديكي مسجد جامع شهر بنا شده و از دیگر دیدنی های ابرکوه است.
قلعه‌هاي ابرکوه، ساير جاهای دیدنی ابرکوه
از جاهای دیدنی ديگر ابرکوه قلعه‌هاي آن است. اين شهرستان بيش از پنجاه قلعه دارد كه همه‌ي اين قلعه‌ها نشان دهنده قدمت و شكوه اين شهر است. قدمت اين قلعه‌ها به دوره‌هاي مختلف تاريخي در ايران مي‌رسد كه شامل دوره‌هاي ساسانیان، صفوي، زندي، افشار و قاجاريه است. كاربرد انواع قلعه‌ها متفاوت بوده است. برخي از آنها مسكوني و برخي ديگر دفاعي و نظامي بوده است. در زير به برخي از اين قلعه‌ها اشاره شده است:
قلعه رباط
قلعه رباط در غرب شهرستان ابرکوه با مساحتي حدود ده هزار متر مربع واقع شده است. قدمت آن به دوره صفویه مي‌رسد. این قلعه از قلعه‌هاي مسكوني با نه برج است. قلعه رباط در فهرست آثار ملي ايران رسيده است. اين قلعه نياز به مرمت و بازسازي دارد. برج‌هاي آن داراي تزیینات هندسی با اشكال گوناگون است.
قلعه هارونی
یکی دیگر از قلعه های ابرکوه، قلعه هارونی است. عکس های هوایی زیبایی این قلعه را بیشتر به نمایش می‌گذارد.
قلعه تيزک
قلعه تيزك در روستاي تيزك ابركوه داراي پلان مستطيل شكل با مساحتي ده هزار مترمربع است. قدمت اين قلعه به دوره‌هاي افشاريه و زنديه مي‌رسد. اين قلعه دارای حمام عمومی، مسجد، اصطبل اسب، سردر هشت ضلعی، چهار برج در چهار گوشه است.
در اين قلعه هنوز زندگی ادامه دارد. خانه‌ها در اين قلعه در كنار هم واقع شده‌اند و پشت بام خانه‌ها به هم ارتباط دارند. در اين قلعه اقامتگاه بوم‌گردي تيزك نيز قرار گرفته است. اين اقامتگاه شامل سه خانه روستايي در داخل قلعه است كه اين اقامتگاه‌ها لحظات خاطره‌انگيزي را براي گردشگران فراهم مي‌كند.
قلعه روستاي شهرسب
قلعه روستاي شهرسب در ورودی شهر ابرکوه بنا شده است. قدمت ساخت آن به دوره صفویه مي‌رسد و از دیدنی های ابرکوه است. قلعه شهرسب با مساحت هفده هزار مترمربع از قلعه‌هاي زيباي مسكوني است. قلعه روستاي شهرسب داراي شانزده برج است كه نسبت به قلعه‌هاي ديگر بافت و معماري آن سالم مانده است.
نام روستا و قلعه از نگهداري هزار راس اسب گرفته شده است. اين قلعه مسكوني علاوه بر خانه‌هاي مسكوني داراي انبار غلات، اصطبل و حمام است.
قلعه و عمارت عزت آباد
قلعه عزت آباد داراي پلان مربع شكل است. قدمت آن به دوره‌ي قاجاريه مي‌رسد. در چهار ضلع اين قلعه، برج‌هاي سه طبقه با ارتفاع بيش از ده متر ساخته شده است. قلعه عزت آباد ابركوه نيز به ثبت آثار ملي ايران رسيده است.
قلعه روستای بداف
درواقع قلعه روستای بداف از قلعه‌هاي قديمي و كهن شهرستان ابركوه است. قدمت آن به دوره ساسانيان مي‌رسد. از معدود قلعه‌هاي گرد ايران است. اين قلعه به ثبت آثار ملي ايران رسيده است. دورادور قلعه روستای بداف خندقي براي دفاع هرچه بيشتر اين قلعه كنده شده بود.
قلعه فیروز آباد
قلعه فیروزآباد، ارگي مسكوني با پلان مستطيل شكل است. قدمت اين قلعه به اواخر قاجاریه و اوایل پهلوی مي‌رسد. سيل‌ها و بارش‌هاي اخير اين قلعه را تخريب كرده‌اند. اين قلعه نياز مبرم به بازسازي و ترميم دارد.
کویر ابرکوه
کویر ابرکوه در فاصله 20 کیلومتری شهرستان قرار دارد.
مسجد جامع مهرآباد
از دیگر دیدنی های ابرکوه که در اطراف شهر قرار دارد، می‌توان به مسجد جامع مهرآباد ابرکوه نام برد.
از دیگر دیدنی های ابرکوه در اطراف شهر می‌توان به سرداب فیروزآباد اشاره کرد.
برخي از هتل‌ها و خانه‌هاي بوم‌گردي در ابركوه
از اقامتگاه‌هاي بوم گردی ابرقو مي‌توان به سرو کهن، خانم جان، سالار، بابا حسن،تيزك، سراي يادگار، عبدالغفاري و هتل‌سنتي خانه‌ي آقازاده اشاره كرد.
بهترین فصل سفر به شهرستان ابرقو
شهرستان کهن ابرقو به دلیل واقع شدن در منطقه كويري داراي آب و هوایی گرم و خشک است. لذا نظر بهترین فصل سفر به شهرستان ابرقو در فصل پاییز و اوایل فصل بهار است.
نقشه ابرکوه
برای سهولت در سفر و بازدید از جاهای دیدنی ابرکوه نیاز به نقشه ابرکوه است. به همین خاطر در بخش پایین نقشه این شهرستان و موقعیت آن در نقشه کشور مشخص شده است.
منابع
1- سیری در عناصر و تزئینات معماری یزد، طلیعه بهرامی، همايش ملي معماري و شهرسازي بومي ايران، يزد بهمن ماه 1394
2- نقش عوامل فرهنگی، مذهبی و اکوتوریستی در توسعه گردشگري ابرکوه، امین ابراهیمی دهکردی، فصلنامه فضاي گردشگري، سال سوم، شماره 9
3- پير حمزه سبز پوش( بررسي تطبيقي كتيبه‌ها و نقوش تزييني دو محراب گچ‌بري مسجد جامع و بقعه پير حمزه سبز پوش (عزيز الدين نسفي) ابركوه استان يزد)، سيد محمد فدوي، حامد زارع، نشريه هنرهاي زيبا- هنرهاي تجسمي، دوره 20، شماره 1، بهار سال نود و چهار
عکس‌های مطلب ابرکوه را جناب آقای ارس نیکدست و استاد جناب آقای صادق میری و جناب آقای احسان باغبان بزرگوار ثبت نموده‌اند.
