قلعه بهستان(دودکش جن ماهنشان زنجان) یکی از جاذبه‌های گردشگری ژئوتوریسمی در استان زنجان است. در این محتوا سعی شده است تا به مکان جغرافیایی قلعه بهستان، معرفی شهرستان ماهنشان استان زنجان، معماری این قلعه دستکند، اتاق‌های کهن دژ، قدمت این قلعه از قلعه های ایران، تعریف دودکش جن، چگونگی تشکیل دژ کهن و دودکش های جن در بهستان، ساختار مشابه با دودکش‌های جن در سایر نقاط ایران، ریشه‌یابی نام قلعه بهستان، تبدیل این قلعه و منطقه ماهنشان به عنوان منطقه ژئو گردشگری، تمهیدات لازم در سفر به این قلعه، هودو ماهنشان، اقامت گردشگران در روستای بهستان، بهترین زمان برای بازدید از قلعه بهستان و نحوه رسیدن به قلعه بهستان پرداخته شده است.

قلعه‌های ‌متعددی مثل قلعه کیخسرو، تورپاخ قالا، آق قلعه و غیره در استان زنجان قرار دارند. با این وجود این قلعه علاوه بر اینکه در میان گردشگران کمتر شناخته شده است. همچنین این قلعه از نظر ساخت و شکل از کل قلعه‌های ایران متفاوت است. این قلعه از قلعه‌های صخره‌ای محسوب می‌شود که به عنوان قلعه نظامی و مسکونی کاربرد داشت.

قلعه بهستان در کجاست؟

قلعه بهستان در جنوب غربی شهرستان ماهنشان در فاصله ده کیلومتری شهر ماهنشان در روستای بهستان در استان زنجان در دل دودکش‌های جن در کنار رود قزل اوزن واقع شده است. دودکش‌های جن و قلعه بهستان در این منطقه، یکی از زیباترین آثار معماری صخره‌ای در استان زنجان و حتی ایران است. فاصله شهر زنجان تا قلعه بهستان در حدود صد و سیزده کیلومتراست و رانندگی از زنجان تا قلعه بهستان یک ساعت و نیم طول می‌کشد.

در مورد شهرستان ماهنشان زنجان

شهرستان ماهنشان در شمال غرب استان زنجان واقع شده است. این شهرستان دارای پدیده‌های زمین ریخت‌شناسی فراوانی مانند دودکش‌های جن، هزار دره، چشمه‌های معدنی، دربند قاطرچی، گنبدهای نمکی، دریاچه پری، قلعه‌های فرسایشی، دریاچه‌های طبیعی و غیره فراوانی است.

معماری قلعه بهستان

قلعه بهستان برخلاف قلعه‌های ایران، دارای ظاهری عجیب و غریب است. این قلعه در داخل دودکش‌های جن ساخته شده است. به همین دلیل ظاهری متفاوت دارد. در این قلعه ماسه سنگی، کنده‎‌کاری و فضاهای مختلف ساخته شده است. در واقع این قلعه شامل شصت و نه اتاق، دو راه پله‌های زیگزاگی دستکند، راهروها، طاقچه‌ها و طاق نماها در دل ساختار زمین‌شناختی به نام دودکش جن یا تخت دیو ایجاد شده است.

تنها قسمت قلعه که تقریبا از عوامل فرسایش باد و باران سالم مانده است، پله‌های زیگزاگی در ضلع غربی و شرقی این قلعه است. در بالای پله‌ها، اتاقی به شکل طاق شبیه محراب مساجد است که به نظر می‌رسد در دوران اسلامی ساخته شده است . این محراب دارای تزیینات است. در قسمت بالای دژ، حوضی در ابعاد هفت در سه متر ساخته شده است. جنس این حوض از سنگ و ساروج است. آب این حوض از طریق لوله‌های گلی نیم متری به نام گنگ از طریق سقف توسط آب‌های سطحی تامین می‌شد.

اتاق های قلعه بهستان

طبقات بالایی اتاق‌های قلعه بهستان برای سکونت و اتاق‌های پایینی که از طریق دالان‌ها با هم در ارتباط هستند، جهت نگهداری آذوقه، چهارپایان و انبار بود. عرض یکی از این دالان‌ها به سه متر نیز می‌رسد.

اتاق‌ها با اندازه‌های بزرگ و کوچک کنده شده است. اتاق‌های بزرگ دارای اندازه‌های یکسانی نیستند. ابعاد یکی از این اتاق‌های بزرگ 5 در 20/6 متر است و ارتفاع این اتاق از کف تا سقف 7/2 متر است که این اتاق دارای سقفی مسطح دارند. در قسمت انتهایی بعضی از این اتاق‌ها فضای کوچکی به ابعاد 1 در 1 متر نیز کنده شده است. ظاهرا برای گذاشتن اشیا و نگهداری وسایل خاص کاربرد داشت.

اتاق‌های کوچک نیز ابعاد یکسانی ندارند، اندازه یکی از اتاق‌های کوچک 2 در 50/2 متر است و ارتفاع آن 40/2 است. تعدادی از این اتاق‌های کوچک، دارای سقف تیزه دار جناغی هستند.

در دو سمت ورودی اتاق‌ها، مکان‌هایی به شکل مثلث یا مدور روی دیوارها با اندازه‌های مختلف برای قرار گرفتن پیه سوز برای روشنایی کنده شده است. هر چه قدر اندازه اتاق‌ها بزرگتر باشد، بر تعداد و اندازه این مکان‌های روشنایی نیز اضافه شده است. به عنوان مثال در یکی اتاق‌های بزرگ تعداد آنها در هر طرف درب ورودی تا 4 عدد نیز می‌رسد.

قدمت قلعه بهستان

قدمت دقیق این قلعه مشخص نیست. برخی‌ها معتقدند قدمت این قلعه به دوره‌ی مادها بر می‌گردد. مادها از طریق کناره‌های رود قزل اوزن وارد فلات ایران شدند. در روستاهای ایران در غرب و شمال غرب مستقر شدند. روستای مادآباد، واقع در پانزده کیلومتری شهر ماهنشان نمونه‌ای از این روستاها است که مادها در ان سکن گزیده‌اند. البته قدمت آن با توجه با نام و اشیا پیدا شده در آن به دوره‌ی ساسانیان و هخامنشیان نیز می‌رسد. بعد از اسلام و تا قرن پنجم تا هفتم هجری قمری نیز دژی پا بر جا بود و کاربرد دفاعی داشت. این دژ در یازدهم مهرماه 1356 با شماره 1458 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

دودکش جن چیست؟ ( هودو چیست؟)

دودکش جن یا هودو(Hoodoo) در اصطلاح زمین شناسی، نوعی سازه ساخته شده بر اثر فرسایش است، که در نتیجه‌ی آن ستون‌های بلندی در زیر لایه‌ای نسبتاً باریک از سنگ‌های مستحکم قرار دارند. فرسایش منجر به پیدایش ریخت‌های زمین‌شناسی جالب و شگفت‌انگیزی در این منطقه شده است. این ساختار زمین‌شناسی شبیه قارچ‌های سر به فلک کشیده، در منطقه بهستان به نظر می‌رسند.

این ساختارها به گونه‎ی هستند که در ذهن انسان محل استقرار اجنه یا هر موجود غیرزمینی دیگر را تداعی می‌کنند. در ایران این ساختارهای زمین‌شناسی با نام‌های مختلف مثل تخت دیو یا تختگاه دیو، ستون انگشت خدا، کلاه به سر و دودکش جن است.

چگونگی تشکیل دژ کهن و دودکش های جن بهستان

این ساختار زمین‌شناسی در اثر فرسایش در سطوح توزیع نامتعادل و ناهمگن ایجاد شده است. به گونه‌ای که برخی قسمت‌های کمتر فرسایش یافته به مرور زمان به شکل برجسته‌تری در قسمت فوقانی ظاهر شده است.

همچنین درزهای عمودی در این نوع ساختار، در اثر نفوذ عوامل اقلیمی به صورت قطعه قطعه در کل ستون‌ها دیده می‌شوند. در میان قطعات، سطوحی که مقاومت بیشتری دارند، به صورت برجسته در پهنه‌های فرسایش نیز مشاهده می‌شوند. این سطوح برجسته ساختاری ستونی شکلی به نام دود‌کش را ایجاد می‌کنند که ارتفاع آنها دو تا سه متر نیز می‌رسد.

ستون‌هایی که در قسمت فوقانی خود سنگی مقاوم دارند، دودکش جن نامیده می‌شوند. علاوه بر ساختار ستونی، گاهی وقت‌ها این ساختار در پهنه و به صورت عرضی ساختار قلعه‌ی شکل را می‌سازند. که در ماهنشان به ساختارهای پهنه و عرضی شکل تختگاه دیو می‌گویند.

قلعه بهستان در داخل این ساختارهای پهنه‌ی شکل به صورت دستکند با کوشش مردمان سخت‌کوش ساخته شده است. در منطقه ماهنشان دودکش‌های جن با شکل و اندازه‌های مختلف وجود دارند. که عمدتاً از جنس کنگلومراها، مارن، خاکسترهای آتشفشانی و توف هستند. این ساختارها عمدتا مربوط به دوره‌ی زمین‌شناسی پلیوسن و کواترنر است.

ساختار مشابه با دودکش‌های جن در سایر نقاط ایران

از مکان‌های مشابه با دودکش‌های جن در ایران می‌توان به تخت دیو گنبد نمکی دشتی در بندر بوشهر استان هرمزگان در نزدیکی روستای گنخک ذکر کرد.

مکان دیگر استاره کفته (استاره افتیده یا ستاره فرو افتاده) یا دره‌ی ستارگان در جزایر قشم و هرمز در خلیج همیشه پارس است.

مکان بعدی کال جنی یا دره جن‌ها در شهرستان طبس نزدیک روستای ازمیغان در استان خراسان جنوبی است. در این کوه‌ها دالان‌ها و خانه‌هایی ساخته شده است که اشخاص محلی به آنها، خانه گبرها می‌گویند.

ریشه یابی نام قلعه بهستان

واژه بهستان از دو بخش به bah/beh به معنی بهتر است که از کلمه پارسی میانه weh مشتق شده است. ستونestūn/sotūn نیز برابر کلمه پارسی میانه stūnاست. بخش دوم این واژه در معنی پسوند مکانی است. در مجموع واژه بهستان به معنای جایگاه هستی یا خدا یا مکان موجود بهتر از ما نیز معنی شده است.

به نظر می‌رسد نام بهستان از کلمه Baga-stāna به معنی جایگاه خدایان در زبان پارتی گرفته شده است. که در طول هزاران سال در فراز و نشیب فرهنگ زبانی به صورت‌های کلمات گوناگون نمایان شده است که این کلمات شامل بیستون، بیستان، فغستان، فقستان، فغستون، بجستان، بزستان، بژستان و بهستان هستند که همه‌ی این واژه‌ها را می‌توان در شهر و روستاهای ایران یا در نام آثار تاریخی ایران یافت. از جمله این مکان‌های تاریخی بیستون در کرمانشاه، روستای فغستان و پل فغستون در گلپایگان در استان اصفهان، روستای بیستان در شهر خوی در آذربایجان غربی، روستای بجستان در شمال‌غربی شهرستان گناباد در استان خراسان رضوی و غیره را اشاره کرد.

 اشخاص بومی منطقه که ترک زبان هستند به این منطقه جن داغی می‌گویند که این نام معنی کوه جن را می‎دهد. این نام‌ها همگی به حضور موجودات غیر انسانی و موجودات بهتر از ما در این منطقه اشاره دارند. وجود دریاچه‌ی پری در نزدیکی این منطقه حکایت حضور موجودات از ما بهتران و حضور خدایان را بیشتر برای این قلعه تایید می‌کند و تایید دیگر برای معنی بغستان است.

نام دیگر این قلعه، کهن دژ است. البته در میان بومیان محلی این منطقه نام دیگری به نام آدام داش دارد، که به معنی ساخته شده توسط حضرت آدم است. و یا اشاره به هبوط حضرت آدم دارد.

تبدیل قلعه بهستان و منطقه ماهنشان به عنوان منطقه ژئو گردشگری

مکان‌های ژئومورفوسایت‌‌ها در بیشتر کشورها از جمله آمریکا که دارای ساختارهای طبیعی و دیدنی مثل دودکش‌های جن هستند، به عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری طبیعی و زمین‌شناسی محسوب می‌شوند. ژئوسایت‌ها در واقع به ریخت‌شناسی و چشم اندازهای ژئومورفولوژی زمین مربوط می‌شوند.

استان زنجان به خصوص منطقه ماهنشان دارای جاذبه‌های زمین گردشگری یا ژئوتوریسمی فراوانی است، در کنار ساختارهای بسیار اسرارانگیز دودکش‌های جن، قلعه بهستان به عنوان یکی از آثار تاریخی بی‌نظیر ایران در دل این ساختارها نیز واقع شده است. همچنین این منطقه در کنار رودخانه دایمی قزل اوزن و دریاچه پری واقع شده است که بر جذابه این منطقه افزوده است. به طوری که این منطقه تمام معیارهای لازم برای تبدیل شدن به یک منطقه ژئوتوریسمی را دارد.

با توجه به به مسیر سهل العبور به قلعه بهستان و دسترسی سریع به روستاهای سرسبز اطراف، تبدیل این منطقه به عنوان سایت ژئوتوریسمی به راحتی امکان‌پذیر است. ایجاد امکانات رفاهی مثل مکان‌هایی جهت اسکان گردشگران، رستوران، امکانات بهداشتی و غیره در این منطقه، علاوه بر کمک به اقتصاد این مناطق، موجب شناخته شدن هر چه بیشتر این جاذبه‌های طبیعی و رونق ژئوتوریسمی در ایران می‌شود.

تمهیدات لازم در سفر به قلعه بهستان

قلعه بهستان به علت وزش بادهای تند و فرسایشی در این منطقه و همگام شدن این بادها با عبور رودخانه قزل اوزن از کنار آن در حال تخریب است. لذا تردد در این مسیر به دلیل فرسایش طبقات زیرین بوسیله رودخانه قزل اوزن، خطرناک است. دسترسی به این منطقه از طریق جاده ماشین رو امکان پذیر است. دسترسی به سطح طبقات بالایی قلعه به دلیل صعب العبور بودن راه عبور، بدون عملیات کوهنوردی، صعود به این قسمت‌ها مقدور نیست.

اقدامات لازم برای حفاظت از قلعه بهستان

در حال حاضر رود قزل اوزن تهدیدی بر این قلعه تاریخی است. این رود مهم ایران منجر به فرسایش قسمت پایین این قلعه می‌شود. بنابراین ساخت دیوار حائل برای حفاظت از این قلعه الزامی است. همچنین به دلیل عدم توجه میراث فرهنگی به این قلعه، جویندگان گنج و دفینه صدماتی را به این قلعه وارد کرده‌اند.

اقامت گردشگران در روستای بهستان

خانه‌های گردشگری در دهیاری روستای بهستان، روستاهای اطراف و شهر ماهنشان برای اقامت گردشگران احداث شده است.

که دارای اقدامات رفاهی مناسبی برای گردشگران هستند. برای استفاده از این مکان‌ها، با اداره میراث فرهنگی شهرستان ماهنشان تماس حاصل نمایید. امکانات رفاهی در کنار این قلعه وجود ندارد. فقط در کنار این قلعه، آلاچیق‌هایی برای استراحت و غذا خوردن ساخته شده است.

بهترین زمان برای بازدید از قلعه بهستان

بهترین زمان برای بازدید از قلعه بهستان در فصل خرداد ماه است. در خردادماه، این منطقه سرسبز، خنک و بسیار زیبا است. حضور رودخانه قزل اوزن همراه با باغات روستاهای اطراف این قلعه زیبایی خاصی را به این منطقه می‎دهد.

چگونه به قلعه بهستان برویم؟

برای رسیدن به کهن دژ، ابتدا بایستی وارد آزاد راه زنجان – تبریز شوید. حدود سی و پنج کیلومتر از شهر زنجان فاصله بگیرید. در خروجی ماهنشان منطقه به نام نیک پی را خواهید دید. وارد این مسیر شوید. حدود شصت کیلومتر رانندگی نمایید. پس از رسیدن به سه راهی ایلی بلاغ به سمت ماهنشان رانندگی کنید و روستای میر آخور را نیز رد کنید. سپس از روی پل قزل اوزن عبور کنید. و جاده فرعی سمت چپ را انتخاب کرده و از روستاهای سریک، تک آغاج و بهستان را رد کنید و به قلعه بهستان رسیده‌اید. کل مسیر رسیدن به این قلعه زیبا و سرسبز است. به دلیل آنتن‌دهی ضعیف تلفن همراه، ممکن است نیاز به یک نقشه منطقه داشته باشید.

دودکش جن شهر بابک

همینطور در استان کرمان و در شهربابک هم می‌توان همچین آثار طبیعی مشاهده نمود.

آب و هوای بهستان

برای یک سفر عالی و ایده‌آل لازم است، که از شرایط محیطی و آب و هوایی منطقه مطلع شویم. بدین منظور در بخش زیر پیشبینی وضع آب و هوای منطقه ماهنشان زنجان را در پنج روز آینده آوردیم.

بهستان آب و هوای

لوکیشن قلعه بهستان

در بخش‌های بالای مطلب به آدرس و مسیردسترسی قلعه پرداختیم. در این بخش برای سهولت لوکیشن دقیق فلعه و دودکش جن ماهنشان را آورده‌ایم. تا با کمک گوشی همراه هوشمندتان براحتی تا رسیدن به این جاذبه طبیعی و تاریخی مسیریابی نمایید.

برای آموزش و راهنمای استفاده از گوگل مپ، می‌توانید مقاله مربوط به راهنمای استفاده از گوگل مپ را مشاهده نمایید. برای مشاهده اینجا را لمس(کلیک) نمایید.

منابع:

• مقاله بیستون؛ دی روز … ام روز، آژیده مقدم، پژوهش‌های زبانی، سال 7،شماره 1، بهار و تابستان 1393
• مقاله ارزیابی پتانسیل‌های ژئوتوریسمی حوضه قزل اوزن. غلام حسن جعفری، محمد طاهرخانی، خدیجه رضایی، پژوهش‌هاي ژئومورفولوژي كمي، سال هشتم، شماره 3،زمستان 1398
• ارزیابی پتانسیل‌های زمین گردشگری شهرستان ماهنشان در استان زنجان. غلام حسن جعفری، فردین منفرد، خدیجه رضایی، دو فصلنامه‌ی ژئومورفولوژی کاربردی ایران، سال دوم، شماره سوم، بهار و تابستان 1393

عکس‌های این مطلب را جناب آقای بابک معاون و سرکار خانم مهری درویش علی عزیز ثبت نموده‌اند.