کاروانسرای دیر گچین قم یکی از قدیمی‌ترین کاروانسراهای ایران است. به همین خاطر با القابی چون قدیمی ترین و مادر کاروانسرای ایران شناخته می‌شود. تاریخچه پیدایش کاروانسراها در ایران به عبور جاده ابریشم از ایران و عبور و مرور کاروان‌های متعدد باز می‌گردد. در این شرایط وجود امکاناتی برای خدمت‌رسانی به کاروان‌های مسافری لازم بود. اغلب مردم نمی‌دانند قدیمی ترین و مادر کاروانسرای ایران چه نام دارد؟ آنها در پاسخ سؤال قدیمی ترین کاروانسرای ایران چه نام دارد؟ کاروانسراهای دیگری مانند قصر بهرام را نام می‌برند. در حالی که بزرگترین و قدیمی ترین کاروانسرای ایران، کاروانسرا دیر گچین در استان قم است. ما در این مطلب ابتدا به تاریخچه، معماری و بخش‌های مختلف کاروانسرای دیر گچین می‌پردازیم. سپس با معرفی مسیرهای دسترسی، شماره تماس کاروانسرای دیرگچین و تور کاروانسرای دیر گچین مطلب را به پایان می‌رسانیم. اگر شما قصد دارید در کاروانسرای دیر گچین اقامت کنید با ما همراه باشید.

کاروانسرای دیر گچین

درواقع کاروانسرای دیر گچین با 12 هزار مترمربع از بزرگترین و مجهزترین کاروانسراهای ایران است. تمام امکانات مورد نیاز مسافران اعم از مسجد، حمام، حجره، آسیاب، دکان و برج نگهبانی در این بنا وجود دارد. حتی در مجاورت این مجموعه یک آب انبار قدیمی، آتشکده، کوره آجرپزی و قبرستان نیز وجود دارد.

پس از اینکه مسیر تهران-قم از جاده دیر به جاده حسن آباد تغییر یافت این منطقه متروکه شد. برای سالها مردم بومی از فضای کاروانسرا برای نگهداری دام استفاده می‌کردند تا در سال 82 این عمارت در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

گفته می‌شود این بنا در گذشته دارای گنبدی گچی بوده است که دلیل نامگذاری این مکان بوده است. البته در کتب تاریخی از این عمارت با نام‌های دیگری چون دیر اردشیر، دیر الجص، رباط دیر گچی نیز یاد شده است. ظاهراً در این نامگذاری، لغت “دیر” به معنای گنبد به کار رفته است.

به عنوان مثال گفته می‌شود این بنا به دستور فردی به نام اردشیر ساخته شده است. “جص” در عربی نیز به معنای گچ است و دیر الجص در واقع همان دیر گچین است. در کتاب‌هایی مانند الاعلاق النفیسه، سفرنامه ابودلف، صوره الارض، تاریخ قم و کاروانسراهای ایران از این عمارت نام برده شده است. در مورد کاربری این مکان هم اقوال مختلفی وجود دارد. به عنوان مثال در دوره‌ای این مکان مقر نیروهای دولتی بوده است.

تاریخچه کاروانسرای دیرگچین

اصل این عمارت در دوران ساسانیان بنا شده و بعدها در دوران سلجوقیان و صفویان بازسازی شده است. بنا بر اسناد تاریخی، این بنا حدود 1750 سال قبل و در زمان اردشیر ساسانی احداث شده است. البته مسیر جاده ابریشم در دوران سلجوقیان رونق یافت و بسیاری از قلعه‌ها و کاروانسراهای ایران در این دوران احداث شده است. قلعه سنگی محمدآباد کاج و قلعه گلی که در همسایگی این مجموعه قرار دارند نیز در دوران سلجوقیان احداث شدند. به همین خاطر اوج رونق کاروانسرا دیر گچین نیز در دوران سلجوقیان بوده است.

معماری کاروانسرای دیر گچین

کاروانسرای دیر گچین یکی از وسیع‌ترین بناهای چهار ایوانی ایران است. این عمارت دارای 44 حجره مشابه است و در زمان خود کاروانسرایی مجهز محسوب می‌شده است. سردر کاروانسرا در ضلع جنوبی بنا قرار دارد و دو برج نیم بیضی در دو سوی آن احداث شده است.

برای این عمارت 6 برج نگهبانی طراحی شده که چهار برج در چهار گوشه و دو برج در طرفین ورودی احداث شده‌اند. درون برج‌ها راهرویی باریک با سقف ضربی احداث شده است. عرض این راهروها 1 متر و ارتفاع آن به اندازه قد یک فرد متوسط است.

مصالح اصلی به کار رفته در ساخت این عمارت آجر، آهک، خشت و گچ بوده است. دیوارهای خارجی و برج‌های این بنا دارای 3 متر عرض هستند که این امر به جهت استحکام و ماندگاری بنا بوده است. هر ضلع بنا دارای ایوانی وسیع است که در هر ایوان 10 حجره یا اتاق قرار دارد. البته هر حجره دارای ایوانی مجزا به ارتفاع 1 تا 5/1 متر است. ارتفاع این ایوان‌ها احتمالاً به خاطر سهولت تخلیه بار مسافران بوده است. بنابراین اجزای تکرار شونده بنا در طول اضلاع و اجزای منفرد در میانه اضلاع و گوشه‌ها قرار گرفته‌اند.

در میانه ضلع جنوبی سردر کاروانسرا و در میانه اضلاع دیگر شاه‌نشین یا ایوان قرار دارد. مجلل‌ترین ایوان یا شاه‌نشین در ضلع شمالی قرار دارد. این قسمت دارای سرسرایی با سه حجره است. در چهار گوشه بنا نیز فضاهای خدماتی از قبیل مسجد، حیاط خلوت، انبار علوفه و آسیاب قرار دارد.

بخش‌های مختلف کاروانسرای دیر گچین

حمام و سرویس

در ضلع جنوب غربی کاروانسرا یک حمام مجهز وجود دارد. بخش‌های مختلف حمام اعم از سربینه، خزینه و گرمخانه در این مجموعه قابل مشاهده است. البته این بخش از بنا نسبت به سایر اجزای عمارت بیشتر آسیب دیده است. با توجه به پلان هشت ضلعی و طاق چهار مرکزی، ساخت این بخش نیز در دوران اسلامی صورت گرفته است.

البته آثاری از سبک معماری قاجار نیز در این قسمت دیده می‌شود. بنابراین بنای فعلی حمام به احتمال زیاد در زمان قاجاریه ساخته یا بازسازی شده است. در مجاورت این حمام حیاط چهارگوشی وجود دارد که به اصطبل متصل است. احتمالاً این فضا به عنوان آشپزخانه کاروانسرا کارایی داشته است.

سرویس‌های عمومی نیز در دو بخش مجزا طراحی شده است. یکی بخش حوض‌خانه که دارای حوض آبی به ارتفاع 40 سانتی‌متر و سکویی به ارتفاع یک متر است. در این فضا دو چاه آب و فاضلاب نیز حفر شده است. آب سرد حمام از همین چاه آب تأمین می‌شده است. بخش دیگر، سرویس‌های عمومی یا توالت‌ها هستند که از 6 چشمه تشکیل شده است. این بخش با یک دیوار جدا کننده از حمام جدا شده است.

اصطبل‌ها

محل نگهداری حیوانات در کاروانسرای دیر گچین به صورت دالانی در پشت اتاق‌ها طراحی شده است. این بخش از عمارت به صورت راهرویی دراز با طاق ضربی احداث شده که با دو خروجی به حیاط متصل می‌شود. داخل اصطبل نیز سکوهایی وجود دارد که احتمالاً برای سکونت خدمه کاروان‌ها بوده است.

ورودی این دالان به صورت L مانند طراحی شده تا مانع از فرار حیوانات شود. این اصطبل‌ها مسقف بوده و در سقف آنها نورگیرهایی تعبیه شده است. با توجه به رواج استفاده از شتر در کاروان‌ها، عرض اصطبل به گونه‌ای طراحی شده که دو شتر با بار خود به آسانی از کنار یکدیگر عبور کنند.

مسجد کاروانسرای دیر گچین

مسجدی به وسعت 300 متر مربع در جنوب شرقی کاروانسرا و در کنار درب ورودی قرار دارد. بررسی کارشناسی محراب این مسجد نشان می‌دهد قدمت آن به دوران سلجوقیان می‌رسد. البته قدمت دیوارهای کنار محراب به دوران ساسانیان باز می‌گردد. این امر نشان می‌دهد بخشی از مسجد در دوران سلجوقیان تکمیل شده است. این مسجد از بناهای چهار طاقی است و به همین دلیل احتمال می‌رود این مسجد در محل یک آتشکده ساسانی بنا شده است.

آسیاب

یکی از جالب‌ترین بخش‌های این کاروانسرا آسیاب سنگی آن است. این آسیاب در شمال غربی کاروانسرا واقع شده است.

حجره‌ها

کاروانسرای دیر گچین دارای 44 حجره مربع شکل است. در هریک از اضلاع حیاط کاروانسرا 8 تا 10 اتاق وجود دارد. تمام حجره‌ها تنها دارای یک ورودی هلالی شکل هستند. هیچ پنجره‌ای برای آنها نصب نشده است. طاقچه‌هایی با تورفتگی و قوس زیبا و اجاقی کوچک نیز برای هر اتاق تعبیه شده است. حتی ایوان هر اتاق نیز دارای چندین طاقچه است. این اجزای ظریف در کنار سقف چهار ترک اتاق نشان از ذوق و هنر معماران این عمارت دارد.

شاه‌نشین کاروانسرای دیر گچین

در انتهای ایوان ورودی در شمال شرقی عمارت اتاق شاه‌نشین احداث شده است. این اتاق با طراحی ویژه برای پذیرایی از مهمانان خاص تدارک دیده شده است.

حیاط خلوت یا شبستان خصوصی

در شمال شرقی کاروانسرا حیاط خلوت کوچکی با پلان هشت ضلعی وجود دارد. این قسمت مجهزترین و مجلل‌ترین بخش کاروانسرای دیر گچین به شمار می‌رود. به نظر می‌رسد این مکان برای پذیرایی از مهمانان خاص و مأموران دولتی بوده است.

با توجه به سابقه بکارگیری هشت ضلعی در معماری احتمالاً این بخش در بنای اولیه دوران ساسانیان وجود نداشته است. کارشناسان با توجه به سبک معماری احتمال می‌دهند این شبستان خصوصی در دوران اسلامی به این مکان افزوده شده باشد.

بنای ورودی کاروانسرا دیر گچین

بنای ورودی کاروانسرا عمارتی عظیم شامل دروازه، هشتی و چندین اتاق است. ارتفاع بنای ورودی از سایر قسمت‎های عمارت بیشتر بوده و نزدیک به 15 متر است. این مجموعه که دارای 8 اتاق است تنها بخش کاروانسرا است که در دو طبقه احداث شده است.

اتاق‌های بنای ورودی به حیاط راه ندارند و مسیر ارتباطی آنها فضای هشتی ورودی است. این اتاق‌ها به احتمال زیاد محل سکونت متولیان و نگهبانان دائمی کاروانسرا بوده است. دو باب مغازه نیز در دو طرف در ورودی قرار دارند که احتمالاً فروش مایحتاج مسافران را بر عهده داشتند.

ساختار امنیتی کاروانسرا دیر گچین

یکی از نکات مهم در احداث کاروانسراها تأمین امنیت آنها بوده است. در حقیقت فلسفه وجودی کاروانسرا ایجاد فضایی امن برای اطراق و استراحت کاروان‌ها در طول سفر بوده است. بنابراین حفظ جان و مال مسافران از وظایف متولیان کاروانسرا محسوب می‌شده است. به همین دلیل در هنگام ساخت کاروانسرا ساختار امنیتی آن اهمیت ویژه‌ای داشته است. ساختار امنیتی کاروانسرای دیر گچین از بنای ورودی، دیوارهای کنگره‌دار خارجی و برج‌های نگهبانی تشکیل شده است.

ضخامت سه متری دیوارهای خارجی یکی از تمهیدات معماران برای محافظت از بنا است. دیوارهای کنگره‌دار و روزنه‌های موجود در دیوارهای برج‌های نگهبانی نیز تمهیداتی است که برای درگیری احتمالی با اشرار اندیشیده شده است. ضمن اینکه روشن کردن مشعل بر روی این برج‌ها در تشخیص محل کاروانسرا و حفاظت از آن بسیار مؤثر بوده است.

بناهای مجاور کاروانسرای دیر گچین

آب انبار

در غرب کاروانسرای دیرگچین دو آب انبار با سقف گنبدی نسبتاً مسطح وجود دارد. این سبک معماری سقف‌ها به دوران اسلامی تعلق دارد. ولی از آجرهای دوران ساسانی برای ساخت آن استفاده شده است. بنابراین ظاهراً اصل بنای آب انبار در دوره ساسانی احداث شده و بعدها سقف آن در دوره اسلامی بازسازی شده است. در حال حاضر یکی از این آب انبارها کاملاً مخروبه شده است.

قبرستان

در ضلع جنوب غربی کاروانسرا قبرستانی وجود دارد که روی قبرهای آن با آجر پوشیده شده است. با توجه به شرایط ظاهری قبرستان، این مکان نیز به دوران اسلامی تعلق دارد.

آتشکده کاروانسرای دیرگچین

در غرب کاروانسرا بقایای بنایی چهار گوش وجود دارد که برخی کارشناسان آن را یک آتشکده ساسانی می‌دانند.

قلعه خشتی

در شرق کاروانسرای دیر گچین یک بنای خشتی مشابه قلعه‌های دوران قاجار وجود دارد. این بنا فقط دارای یک دروازه ورودی است و بخش زیادی از آن تخریب شده است.

کاروانسرای دیر گچین کجاست؟

درواقع کاروانسرای دیر گچین در دل پارک ملی کویر قرار دارد. این کاروانسرای تاریخی در شمال شرقی قم و در فاصله 80 کیلومتری واقع شده است. اگر در مسیر اتوبان قم-گرمسار حرکت کنید بعد از حدود 70 کیلومتر به روستای علی آباد می‌رسید. از این روستا یک جاده خاکی شما را به کاروانسرای دیرگچین می‌رساند. از سوی دیگر این کاروانسرا در جنوب غربی ورامین و در فاصله 35 کیلومتری آن واقع شده است. مسیر دسترسی به کاروانسرا حدود 20 کیلومتر بعد از چرمشهر ورامین است.

اگر از شهر تهران به قصد بازدید کاروانسرای دیرگچین حرکت می‌کنید ما دو راه پیشنهادی برای شما داریم. بهترین مسیر استفاده از تاکسی‌های ورامین است. کافی است به مترو شهر ری رفته و از آنجا با این تاکسی‌های خطی به کاروانسرای دیر گچین بروید.

اگر به هر دلیلی سفر با اتوبوس را ترجیح می‌دهید باید به ایستگاه مترو جوانمرد قصاب بروید. از این مکان اتوبوس‌هایی به سمت ورامین حرکت می‌کنند. پس از رسیدن به ورامین باید به چرمشهر و از آنجا به کاروانسرای دیر گچین بروید. حتی در دنیای پیشرفته امروزی گذران یک شب در چنین فضایی تجربه متفاوت و جذابی است. ضمن اینکه به دلیل قرارگیری این عمارت در منطقه کویری می‌توانید از رصد آسمان شب هم لذت ببرید. اگر قصد دارید در کاروانسرای دیر گچین اقامت کنید پیش از عزیمت با شماره تماس کاروانسرای دیر گچین به شماره 09192930829 هماهنگ کنید.

کلیپ بارش جباری از کاروانسرای دیر گچین

دیگر کاروانسراهای ایران

از دیگر کاروانسراهای ایران می‌توان از کاروانسرای قاسم آباد، کاروانسرای سنگی علی آباد، کاروانسرا علی آباد، کاروانسرای شاه عباسی کهک و کاروانسرای سنگی شاه عباسی آهوان اشاره کرد.

تور کاروانسرای دیر گچین

در حال حاضر تور کاروانسرای دیر گچین مشتریان زیادی دارد. زیرا از یک سو موقعیت مکانی این بنای تاریخی در دل کویر بسیار ارزشمند است. از سوی دیگر این کاروانسرا در مسیر جاده جدید گرمسار به قم قرار دارد به همین دلیل بازسازی و احیای آن در دستور کار قرار گرفته است.

بنابراین برگزاری تورهای رصد آموزشی یا تور بارش شهابی در این منطقه رونق زیادی دارد. در حال حاضر حداقل امکانات رفاهی و خدماتی از قبیل سرویس بهداشتی و کافی شاپ در کاروانسرا ایجاد شده است. اتاق‌های کاروانسرا مفروش شده و برخی از آنها به کولر نیز مجهز شده است.

آب و هوای قم

برای یک سفر و بازدید بهتر اطلاع از شزایط آب و هوایی لازم است. بدین منظور در بخش زیر پیشبینی وضع آب و هوای قم در پنج روز آینده را مشاهده می‌نمایید.

قم آب و هوا

لوکیشن دقیق کاروانسرا دیر گچین

در بخش بالا آدرس این کاروانسرای قدیمی که عنوان مادر کاروانسراهای ایران را یدک می‌کشد، ذکر کردیم. در این قسمت برای سهولت در دسترسی لوکیشن دقیق کاروانسرا دیر گچین را آوردیم. با استفاده از گوشی همراه هوشمندتان تا رسیدن به این کاروانسرا به راحتی مسیریابی نمایید.

اگر در استفاده از گوگل مپ سوالی یا اشکالی دارید، مقاله راهنمای استفاده از گوگل مپ را از اینجا مطالعه بفرمایید.

عکس‌ها و ویدیو های این مطلب را جناب آقای احمد جامه دارپور، جناب آقای مصطفی معراجی، جناب آقای مجید پوست چیان، جناب آقای مهدی اکبری و محمد صادق سمندی زاده عزیز ثبت نموده‌اند.