جاجیم یکی از صنایع دستی ایران است که کاربردهای متنوعی دارد. جاجیم بافی نوعی شیوه بافت است که با دستگاه جاجیم بافی انجام میشود. ممکن است عکس جاجیم بافی را در تصاویر مربوط به روستاها و عشایر دیده باشید. جاجیم سنتی ایرانی در زندگی روستاییان و عشایر نقش پررنگی دارد. البته اغلب ما عکس جاجیم را در عکس خانه مادربزرگ‌ها و بر روی کرسی‌های قدیمی به خاطر داریم. ما در این مطلب پس از معرفی جاجیم از انواع صنایع دستی ایران و بیان تاریخچه جاجیم بافی به معرفی انواع جاجیم از قبیل جاجیم پشمی، جاجیم پارچه ای، جاجیم کاموایی، جاجیم پلاس و جاجیم پلاستیکی می‌پردازیم. علاوه بر آن، در مورد کاربرد جاجیم، فرق جاجیم و گلیم، معایب جاجیم، جاجیم بافی سنتی، جاجیم بافی صنعتی و حدود قیمت جاجیم در سال 1400 نیز صحبت خواهیم کرد.
در نهایت جواب کاملی برای سؤالات جاجیم چیست؟ جاجیم چگونه بافته میشود؟ جاجیم بهتر است یا گلیم؟ و جاجیم از صنایع دستی کدام استان است؟ جاجیم سوغات کدام شهر است؟ ارائه خواهیم کرد.
جاجیم چیست؟
درواقع جاجیم یکی از منسوجات دستبافت سنتی است که به صورت نوارهای بلند و پهن بافته میشود. زنان هنرمند عشایر از این نوارهای ظریف، رنگارنگ و مقاوم برای تولید محصولات مختلف استفاده می‌کنند. این محصول توسط یک دستگاه نسبتاً ساده بافته میشود. رویه کرسی، رختخواب پیچ و زیرانداز، رایج‌ترین کاربرد جاجیم است. البته امروزه ایده‌های تازه‌ای برای کاربرد این محصول ارائه شده است. محصولاتی مانند پرده، روتختی، ساک و کیف از جدیدترین موارد کاربرد این محصول هستند. تار و پود این محصول کاملاً یکسان هستند و در دو طرف آن دیده می‌شوند. در نتیجه محصول نهایی این شیوه بافت، محصولی دو رویه است.
این محصول معمولاً با عرض کم و طول زیاد بافته میشود. در بافت این محصول، تارهای رنگی، بافت، نقش و رنگ محصول نهایی را شکل می‌دهند. اساساً راه راه رنگی در راستای طول ، مهمترین مشخصه شناسایی این محصول است. زنان عشایر بر حسب نیاز خود چندین تکه از این دستبافت را به هم می‌دوزند. به خاطر شیوه بافت، نقوش جاجیم معمولاً در امتداد تار تکرار می‌شوند. اما با همین نقوش تکراری هم انواع محصولات متنوع و رنگارنگ تولید میشود.
وجه تسمیه جاجیم
این واژه در مناطقی چون ترکمنستان، قفقاز و آسیای صغیر هم به کار می‌رود. به همین خاطر جاجیم یا جاجم را واژه‌ای ترکی به معنای کوچک و خوشایند تعریف می‌کنند. در لغت‌نامه دهخدا این لغت معادل جاجم و پلاس تعریف شده است. البته در متون تاریخی قدیمی از واژه “جولاهی” برای این محصول دستبافت استفاده شده است. در میان بافندگان ایلامی دستگاه بافت جاجیم هم با نام دستگاه جولاهی یا جولایی شناخته میشود. به همین خاطر کارشناسان، واژه‌های جولا، جولاه، جوله و جولاهه را نیز معادل جاجیم معرفی می‌کنند.
البته در استان‌های غربی ایران از اسامی “موج” و “ماشته” نیز برای این محصول استفاده میشود. در لغت نامه دهخدا آمده است در لهجه خرم‌آباد، کرمانشاه و قزوین به دلیل شباهت طرح جاجیم سنتی به موج، این محصول “موج” خوانده میشود. در کردستان نیز رختخواب‌پیچ پشمی را “ماشته” می‌نامند. از آنجایی که معمولاً از جاجیم سنتی به عنوان رختخواب‌پیچ استفاده میشود نام ماشته بر روی این محصول مانده است.
تاریخچه جاجیم بافی
کارشناسان احتمال می‌دهند قدمت جاجیم بافی معادل قدمت نساجی بشر باشد. زیرا این روش بافت یکی از روشهای نسبتاً ساده و اولیه بافت منسوجات محسوب میشود. به دلیل پوسیدگی و از بین رفتن منسوجات بر اثر گذر زمان یافتن نمونه‌ای قدیمی از این محصول بسیار دشوار است. اما قدیمی ترین جاجیم دنیا در کشور پرو کشف شده است. قدمت این محصول دستباف قوم نازکا قرن سوم تا هشتم میلادی برآورد شده است. قدیمی ترین آثار نساجی در ایران در غاری در مجاورت دریای خزر کشف شده است. قدمت آثار کشف شده در این غار به 6500 سال قبل از میلاد مسیح باز می‌گردد.
جاجیم چگونه بافته میشود؟
بافت این محصول با چله دوانی آغاز میشود. منظور از چله دوانی تدارک تارها برای شروع بافت است. برای این کار محیطی باز و چند میله چوبی یا فلزی لازم است. در این شیوه بافت، طراحی کار بر روی تار یا همان چله صورت می‌گیرد. به همین دلیل مرحله چله کشی در تعیین طرح و رنگ نهایی تأثیرگذار است. گلوله‌های رنگی نخ بر اساس طرح و ترتیب مورد نظر دور این میله‌ها پیچیده می‌شوند. تعداد نخ تار در حقیقت عرض محصول نهایی را شکل می‌دهد. در حین گردش نخ‌های تار، فردی که مهارت بیشتری دارد وظیفه گوشواره چینی را بر عهده دارد. منظور از گوشواره چینی کوجی گذاشتن روی دار است. با استفاده از کوجی، تارهای زیر و رو از هم جدا می‌شوند.
پس از پایان چله کشی مرحله درازکردن چله روی زمین انجام میشود. عرض چله با دو عدد میخ در یک طرف محکم شده و انتهای چله که به صورت یک گلوله بزرگ است در انتها ثابت میشود. سپس با آویزان کردن کوجی از یک سه پایه، چله روی زمین، آماده بافت میشود. کوجی در جلوی دست بافنده قرار دارد و پس از هر بار رد شدن پود به عقب رانده میشود. عمل بافت با رد شدن پود از میان تارها توسط ماکو صورت می‌گیرد. دستگاه جاجیم بافی به فضایی در حدود 15 متر نیاز دارد. به همین خاطر در اغلب روستاها دراز کردن جاجیم در فضای باز رواج دارد. پهن کردن و جمع کردن این دستگاه به آسانی صورت می‌گیرد. لذا هر زمان که فرصتی برای بافت داشته باشند آن را دراز کرده و سپس دوباره جمع می‌کنند.
جاجیم بهتر است یا گلیم؟
فرق گلیم و جاجیم در نحوه بافت، میزان ظرافت محصول و در نهایت کاربرد آن است. این دو محصول هر دو در گروه منسوجات تار و پودی قرار می‌گیرند. اما بافت این محصول با دستگاه مخصوص آن صورت می‌گیرد ولی گلیم از جمله محصولاتی است که به وسیله دار بافته میشود. دستگاه خاص جاجیم بافی گرچه پیچیدگی زیادی ندارد ولی محدودیت‌هایی برای کار ایجاد می‌کند. به همین دلیل در طرح و نقش آن محدودیت‌هایی وجود دارد ولی نقش گلیم تنوع بیشتری دارد. ضمن اینکه چله کشی جاجیم در طرح آن تأثیرگذار است ولی چله کشی گلیم تأثیری در نقش آن ندارد. اما مهمترین فرق جاجیم و گلیم را می‌توان تفاوت ابعاد آنها دانست. جاجیم به صورت نوارهای باریک و بلند بافته میشود در حالی که در تعیین ابعاد گلیم محدودیت خاصی وجود ندارد.
البته این تفاوت‌ها در نوع و شیوه بافت در ضخامت و کارایی محصول نهایی اثرگذار است. ضخامت این محصول کمتر از ضخامت گلیم است به همین خاطر کاربرد آن بیشتر است. ضخامت جاجیم چیزی در حدود ضخامت عبا است و برای تولید محصولاتی از قبیل روانداز، زیرانداز و بالاپوش کاربرد دارد.
هرچند که در حال حاضر تنوع گسترده‌تری از گلیم دستباف موجود است. از انواع گلیم می‌توان به گلیم ایرانی، گلیم پشمی، گلیم عنبران، گلیم هرسین، گلیم سوزنی تبریز، گلیم قشقایی و گلیم سفره کردی نام برد.
تفاوت جاجیم و پلاس
یکی دیگر از صنایع دستی ایران دست‌بافتی به نام پلاس است. برخی از افراد تصور می‌کنند پلاس یکی از انواع جاجیم است. گرچه این دو محصول شباهت زیادی دارند ولی تفاوت آنها نیز قابل تأمل است. مهمترین تفاوت جاجیم و پلاس در طرح و نقش آن است. طرح‌های جاجیم به صورت عمودی و طرح‌های پلاس به صورت افقی بافته می‌شوند. بنابراین محصولاتی که طرح آنها در امتداد طول کار ایجاد شده جاجیم هستند. تفاوت دیگر این است که جاجیم از پلاس ظریف‌تر است. نکته مهم‌تر این است که بافت پلاس تقریباً منسوخ شده و آنچه در بازار موجود است همان جاجیم است.
معایب جاجیم چیست؟
معایب جاجیم به عنوان یک محصول دستبافت را می‌توان نکات مربوط به نگهداری آن دانست. با توجه به اینکه این محصول معمولاً از پشم بافته میشود باید نکات مربوط به شستشو و نگهداری محصولات پشمی در مورد آن رعایت شود. یکی دیگر از معایب جاجیم را می‌توان محدودیت ابعاد آن دانست. به هر حال محصولات یک تکه مانند گلیم ظاهر زیباتری دارند. ضمن اینکه همانطور که گفتیم شیوه خاص بافت این محصول، نقش و طرح آن را محدود می‌کند. به همین دلیل، تنوع طرح و نقش این محصول زیاد نیست. این نکته نیز می‌تواند از معایب جاجیم محسوب شود.
کاربرد جاجیم
این محصول در گذشته اغلب برای نگهداری از رختخواب‌های اضافه کاربرد داشت. رختخواب اضافه‌ای که در میان یک جاجیم رنگارنگ پیچیده می‌شد و در کنار خانه روستاییان یا چادر عشایر بود بخشی از چیدمان خانه محسوب می‌شد. به جز آن برای رویه کرسی، زیرانداز و روانداز نیز استفاده می‌شد.
بعدها هنرمندان تلاش کردند از این محصول برای تولید محصولات دیگری نیز استفاده کنند. به همین دلیل از این محصول برای تولید سجاده، پادری، روتختی، رویه پشتی، انواع کیف و کوله نیز استفاده شد. جدیدترین کاربرد جاجیم تولید رویه مبل، کوسن، پرده، پاراوان، کفش و دمپایی زنانه است. امروزه از ترکیب این محصول با محصولات دیگری مانند محصولات چرمی نیز محصولات قابل توجهی تولید میشود.
ابزار بافت جاجیم
دستگاه جاجیم بافی
مهمترین ابزار جاجیم بافی دستگاه بافت آن است که ساختار پیچیده‌ای ندارد. این دستگاه با برپا کردن یک سردار و یک زیردار تشکیل میشود. پس از ایجاد چارچوب دستگاه، مرحله چله‌کشی آغاز میشود. با تدارک سایر اجزا از قبیل میخ‌های فلزی، سه پایه چوبی، کوجی، نورد، تخته چوبی جهت دفتین زدن، قمیش، سرند، ماسوره و ماکو امکان بافت فراهم میشود. به جز دستگاه سنتی بافت جاجیم از دستگاه‌های مشابه نیز برای تولید این محصول استفاده میشود. در تمام این دستگاه‌ها بافت به صورت افقی انجام میشود. اما در کارگاه‌های آموزش جاجیم بافی، دار به صورتی است که بافت به صورت عمودی انجام میشود.
امروزه در برخی مناطق از دار پارچه بافی نیز برای این منظور استفاده میشود. در این شرایط بافنده با ترتیب خاصی و به وسیله پدال، دارها را جابه‌جا می‌کند. جدیدترین دستگاه‌های جاجیم بافی دارهایی با بدنه فلزی هستند. دارهای فلزی در دو دو مدل فندک‌دار و بدون فندک تولید می‌شوند. دارهای بدون فندک نیز از دو گروه سردار متحرک و زیردار متحرک تشکیل می‌شوند. در ادامه سایر ابزار این کار را معرفی می‌کنیم:
کوجی
چوبی که وظیفه جدا کردن تارهای زیر و رو، کنترل عرض و ایجاد نقش بر روی کار را دارد کوجی نامیده میشود. به این چوب در حین چله‌کشی نخ‌های پنبه‌ای با گره خاص متصل میشود تا برای کار آماده شود.
میخ‌های چوبی و فلزی
این میخ‌ها برای محکم نگهداشتن گلوله‌های رنگی کاربرد دارند.
سه پایه چوبی
این وسیله برای نگهداشتن کوجی استفاده میشود.
نورد
این بخش در جلوی دست بافنده قرار دارد پس از بافت در حدود چند سانتی‌متر، این بخش به دور نورد پیچیده میشود.
تخته چوبی(دفتین)
پس از هر بار عبور پود از میان تارها با این چوب بر آن ضربه وارد میشود تا بافت منسجم و یکنواخت شود.
قمیش
نی یا چوبی که برای جداسازی تارها و حفظ ضربدر میان آنها استفاده میشود قمیش نام دارد. قمیش پس از چله‌کشی هم در میان تارها باقی می‌ماند و در پشت کوجی قرار می‌گیرد. به این وسیله چوب هاف یا دال آغاجی نیز گفته میشود.
سرند
پس از چوب قمیش و در قسمت انتهایی قرار دارد. برای دسته کردن نخ‌ها و ممانعت از گره خوردن آنها حین جابه‌جایی کاربرد دارد.
ماکو
جعبه‌ای کوچک به شکل لوزی است که ماسوره درون آن قرار می‌گیرد. با کمک ماکو ماسوره به راحتی از میان تارها عبور می‌کند.
ماسوره
نخ پود بر روی ماسوره پیچیده میشود. ماسوره قبلاً از جنس نی یا چوب بود و در سال‌های اخیر از جنس پلاستیک است.
انواع جاجیم
بررسی روستاییان و عشایری که به بافت این محصول می‌پرداختند نشان می‌دهد تولید این محصول معمولاٌ در مناطق سرد کوهستانی رواج دارد. از میان کوچندگان، بافت این محصول در میان کردهای آذربایجان، کردستان و کرمانشاه و ایل قشقایی در فارس رواج دارد.
جاجیم قشقایی
زنان قشقایی جاجیم‌هایی با طول بیشتر از 4 متر و عرض کمتر از دو متر می‌بافند. نقوش زنجیره‌ای کنگره‌ای ساده در جاجیم بافی ایل قشقایی بسیار متداول است. جاجیم‌های قشقایی با نقش محرمات هم نقش‌های مکرر کنگره‌ای دارند. در شیوه بافت قشقایی هم تار و هم پود مشخص است. زیرا معمولاً طرح‌ها به گونه‌ای است که دو تار روی پود و دو تار بعدی زیر پود می‌افتند.
جاجیم شاهسون
اهالی ترک زبان ایل شاهسون در دشت مغان نیز صنایع دستی خاص خود را دارند. آنها یکی از انواع جاجیم دست بافت را تولید می‌کنند که بسیار ظریف است و معمولاً از سه تکه تشکیل شده است. نقش دست بافت شاهسون معمولاً نقش محرمات باریک است. نوعی از جاجیم یک رویه نیز در میان این مردم رواج دارد که در آن تارها آزادانه از پشت کار کشیده شده است. این مردم از نوارهای جاجیم بافی برای استحکام دور طارمی‌های چادر خود نیز استفاده می‌کنند.
جاجیم لرهای بختیاری
زنان بختیاری یکی از انواع جاجیم دست بافت که در میان خودشان به “جاجیمی” مشهور است تولید می‌کنند. آنها نوارهایی به عرض 35-18 سانتی‌متر و طول 25-20 متر می‌بافند. سپس این نوارها را به قطعات طولی مورد نظر خود برش داده و از پهلو به هم می‌دوزند. نتیجه کار رواندازی پشمی است که برای عشایر بسیار کارایی دارد. زنان بختیاری با همین شیوه بافت، نوارهای باریکی به عرض 10-7 سانتی‌متر نیز تولید می‌کنند که “آواآر-تَهدِه” نام دارد. هنگام کوچ، زنان با این نوارها گهواره نوزاد خود را بر پشت خود بسته و حمل می‌کنند. نقوش مورد استفاده زنان بختیاری معمولاً نقش قچی یا دیک پره، دندون مُشکی، گل خیردَه یا گل دره، گل پیکه یا گل خالی، گل هچه و نقش بالنده یا همان پرنده است.
جاجیم طالقان
جاجیم طالقان در گذشته در میان انواع جاجیم ایرانی بسیار معروف بود. اما متأسفانه این هنر در طالقان تقریباً منسوخ شده است.
انواع جاجیم از لحاظ نوع الیاف
جاجیم پشمی
برای بافت این محصول، تار و پود هر دو از الیاف پشمی انتخاب می‌شوند.
جاجیم پشم و پنبه
برای بافت این محصول تار از الیاف پنبه‌ای و پود از الیاف پشمی انتخاب میشود.
جاجیم ابریشم پنبه
برای بافت این محصول تار از الیاف پنبه‌ای و پود از الیاف ابریشمی انتخاب میشود.
جاجیم ابریشمی
برای بافت این محصول، تار و پود هر دو از الیاف ابریشمی انتخاب می‌شوند. این محصول بسیار کمیاب است و فقط جنبه زینتی دارد.
جاجیم کاموایی
به دلیل افزایش قیمت الیاف سنتی مانند الیاف پشمی امروزه جاجیم بافی با نخ کاموایی نیز رواج یافته است. نخ‌های کاموایی ارزان، متنوع و در دسترس هستند. به همین دلیل قیمت جاجیم کاموایی نیز بسیار کمتر است.
انواع جاجیم از لحاظ نقش و طرح
جاجیم ساده
متداول‌ترین نوع این محصول است که نقش آن به صورت راه راه، چهار خانه یا شطرنجی، گل دار یا کنگره‌ای است.
جاجیم ششه درمه
این محصول معمولاً نقش لوزی دارد و به رنگ سورمه‌ای و سفید با حاشیه مشکی، سفید یا قرمز بافته میشود. در این مدل نقش دو روی محصول یکسان است و رنگ آنها معکوس است. در بافت این محصول از تارهای دو لایه استفاده میشود به همین خاطر محصول نهایی ضخیم است. زنان قشقایی از این نوع بافت برای تولید خورجین و جل اسب استفاده می‌کنند.
جاجیم سوزنی رند
در این مدل از نقوش گلیم بافی مانند طاووس، ترمه گل، گلبرگ و امثال آنها استفاده میشود.
انواع جاجیم از لحاظ تعداد کوجی
کوجی ابزاری است که در طرح و نقش گلیم بسیار تأثیرگذار است. به همین دلیل می‌توان انواع جاجیم را بر اساس تعداد کوجی به کار رفته حین بافت نیز تقسیم کرد.
جاجیم یک کوجی
در این نوع بافت، پود به صورت یک در میان از زیر و روی تارها عبور می‌کند. این شیوه بافت در واقع ساده‌ترین نوع بافت به شمار می‌رود. در این شیوه اگر تارها به صورت متراکم چله‌کشی شود محصول نهایی دست‌بافتی تارنما است. منظور از تارنما محصولی است که فقط تارهای آن نمایان است. اگر تارها به صورت تنک و با فاصله چله‌کشی شوند محصول نهایی، تار و پود نما خواهد بود. به این معنا که پودها نیز از لا به لای تارها نمایان است. البته بافت این محصول اغلب به صورت تارنما صورت می‌گیرد. در بافت یک کوجی بافندگان با جابه‌جا کردن تارها و یا استفاده از پودهای رنگی به ایجاد نقش و رنگ می‌پردازند.
جاجیم دو کوجی
بافندگان از نصب دو کوجی بر چله برای ایجاد نقوش پیچیده استفاده می‌کنند. بافنده با دخالت انگشتان خود تعدادی از تارها را در پوددهی به کار می‌برد یا از فرایند پوددهی حذف می‌کند. این اقدام بر اساس طرح از پیش تعیین شده و برای ایجاد نقش انجام میشود. با این روش، طرح‌های متنوع در ابعاد کوچک بر روی بافت نقش می‌بندد.
جاجیم چهار کوجی
اما خلاقیت و هنر بافندگان ایرانی به نقوش دو کوجی نیز محدود نشد. بافندگان با استفاده از چهار کوجی طرح‌ها و نقش‌های پیچیده و متنوع ایجاد می‌کنند. در بافت پایه، تار و پود به طور یکسان با هم درگیر می‌شوند. حال در بافت چهار کوجی برای میزان درگیری تار و پود آزادی عمل بیشتری وجود دارد. به همین خاطر با استفاده از چهار کوجی می‌توان نقش‌های پیچیده‌تری مانند بافت کج‌راه و جناغی را ایجاد کرد. محصول بافت چهار کوجی، نوعی دستبافت تار و پودی است.
جاجیم بافی سنتی
جاجیم بافی سنتی در واقع تنها روش بافت این محصول است. روش بافت این محصول ساده‌ترین نوع بافت منسوجات است که شباهت زیادی با پارچه بافی دارد. طرح‌ریزی قبل از بافت، ریتم بافت تکرار شونده، عدم وجود شیرازه و امکان بریدن و اتصال تکه‌ها به یکدیگر از شباهت‌های این محصول با پارچه است. به دلیل همین سادگی بافت، این روش به عنوان یک کاردستی نیز مورد توجه قرار گرفته است. امروزه دستگاه بافت جاجیم با الهام از نمونه دستگاه سنتی در کارگاه‌های جاجیم‌بافی برپا میشود. برای تولید این محصول می‌توان از دستگاه ساده بافت پارچه، دار افقی و دستگاه آموزشی (دستگاه عمودی) استفاده نمود.
جاجیم بافی صنعتی
همانظور که گفتیم روش بافت این محصول با روش بافت پارچه شباهت زیادی دارد. بنابراین کارخانجات زیادی با استفاده از طرح و سبک این محصول پارچه‌های ماشینی تولید کرده‌اند. به عبارت دیگر چیزی با عنوان جاجیم ماشینی یا صنعتی وجود ندارد. اما پارچه‌های جاجیم با استفاده از نخ‌های صنعتی، نقش و رنگ جاجیم سنتی را تقلید می‌کنند. بنابراین جاجیم پارچه ای همان پارچه جاجیم است. بیشترین تولید این پارچه‌ها در کارخانجات یزد و اصفهان است. نوع خاصی از این محصول، پارچه جاجیم لمینت شده است. در این محصول، پارچه با پارچه اسپان لمینت میشود. این محصول برای تولید کیف، کوله و ساک کاربرد دارد. از طرح جاجیم سنتی برای تولید حصیرهای پلاستیکی نیز استفاده شده است. این نوع زیراندازهای سبک و ارزان یادآور طرح‌های محصولات سنتی هستند.
جاجیم از صنایع دستی کدام استان است؟
این محصول در اصل به عنوان روانداز یا بالاپوشی در برابر سرما یا برای محافظت از دیگر اثاثیه کاربرد دارد. بنابراین تولید این محصول اغلب در مناطق کوهستانی و عشایر رواج دارد. عشایر و روستاییان استان‌های سرد کوهستانی و کوهپایه‌ها معروف‌ترین بافندگان این محصول هستند. کردهای آذربایجان غربی، سقز، بانه، اورامان، مریوان، کامیاران، سنندج، کرمانشاهان و کرمانشاه در تولید این محصول تبحر دارند. قشقاییان ترک زبان استان فارس نیز از دیگر بافندگان این محصول هستند. به طور کلی این محصول را می‌توان در میان صنایع دستی استان‌های کهگیلویه و بویراحمد، مازندران، کردستان، کرمانشاه، زنجان، سمنان، چهار محال بختیاری، ایلام، لرستان، گلستان، اردبیل، خراسان جنوبی و قزوین مشاهده کرد.
جاجیم سوغات کدام شهر است؟
این محصول از جمله محصولاتی است که روستاییان و عشایر به سبب نیاز خود تولید می‌کردند. بنابراین در بسیاری از مناطق ایران سابقه تولید این محصول وجود دارد. بر حسب در دسترس بودن مواد اولیه و کارایی این محصول میزان تولید آن کاهش یا افزایش داشته است. ما در این بخش شهرها و استان‌هایی که هنوز در آنها جاجیم بافی انجام میشود را معرفی می‌کنیم.
جاجیم در استان ایلام
استان ایلام یکی از مراکز اصلی تولید این محصول محسوب میشود. جاجیم ایلام از نظر تنوع نقش و رنگ بر محصولات دیگر مناطق ایران برتری دارد. از آنجایی که در بافت این محصول، چله کشی در تعیین نقش و رنگ مؤثر است در بسیاری از مناطق از طرح‌های ساده استفاده میشود. اما جاجیم ایلام هم نقش ظریف‌تری دارد و از رنگهای بیشتری در آن استفاده میشود.
استان اردبیل و جاجیم
جاجیم سوغات استان اردبیل نیز محسوب میشود. مناطق روستایی خلخال اردبیل یکی از مراکز تولید این محصول سنتی در ایران است. نقش جاجیم خلخال معمولاً از میان نقوش سیرقا، اوزیگ قاشی، احرامی، جولما، گچی دیزناقی، پیچاق اوچو، همیان، ساده تخته‌ای، بلی بوقما و بادامی انتخاب میشود.
جاجیم در استان خراسان جنوبی
مناطق روستایی نهبندان، بیرجند، سربیشه و قائنات مهمترین مراکز تولید این محصول در خراسان جنوبی هستند. در این استان این محصول هم به صورت ساده وهم با نقوشی مانند تمام گل، نیم گل، تسمه، دندان موشی و لبه دور بافته میشود.
استان گلستان
در گذشته در روستای زیارت شهر گرگان نوع خاصی از این محصول تولید می‌شد. با تغیر سبک زندگی مردم این سنت اصیل در روستای زیارت رو به فراموشی بود. اما با اقدامات مؤثر سازمان میراث فرهنگی جاجیم بافی زیارت احیا گردید. هم‌اکنون روستای زیارت به عنوان روستای ملی جاجیم در استان گلستان ثبت شده است.
استان کردستان
بافت این محصول در استان کردستان نیز در گذشته رواج داشته است. اما به دلیل عدم حمایت و نبود بازار مناسب این سنت اصیل رو به فراموشی است. اما هنوز در میان سوغات کردستان این محصولات رنگارنگ نیز دیده می‌شوند.
استان چهارمحال بختیاری
در میان مناطق روستایی چهارمحال بختیاری نیز جاجیم بافی رواج دارد. اما حجم تولید در این استان محدود بوده و معمولاً برای مصرف خانوار است.
استان فارس
جاجیم یکی از صنایع دستی عشایر قشقایی استان فارس است. مردمان عشایر معمولاً از این محصول به عنوان پوششی برای رختخواب‌های خود استفاده می‌کنند. به همین دلیل گاه از عنوان “پوشن” برای این محصول استفاده میشود. جاجیم قشقایی رنگهای بسیار شاد و درخشانی دارد. رنگهای سبز، زرد، قرمز و آبی بیشترین کاربرد را در این محصولات دارند.
جاجیم در استان خراسان شمالی
تنوع اقوام اعم از ترک و فارس و ترکمن در استان خراسان شمالی موجب تنوع صنایع دستی این استان شده است. جاجیم نیز یک از صنایع دستی خراسان شمالی است که در مناطق روستایی تولید میشود.
استان کرمانشاه و جاجیم
از دیرباز بافت این محصول در میان روستاییان و عشایر استان کرمانشاه رواج داشته است. حتی در برخی مناطق این استان این دستبافته سنتی، بخشی از جهیزیه دختران بوده که به عنوان میراثی ارزشمند نگهداری می‌شده است. هم‌اکنون انواع جاجیم اورامانات و ثلاث از مرغوب‌ترین منسوجات دستبافت کرمانشاه محسوب میشود.
جاجیم بافی در استان کهگیلویه و بویراحمد
جاجیم بافی از صنایع دستی استان کهگیلویه و بویراحمد نیز به شمار می‌رود. در شیوه سنتی این مناطق نقوشی مانند نقش لوزی، خشت، آغاجری و ماشورکش دیده میشود. با افزایش پارچه‌های صنعتی امروزه تولید این محصول در این استان محدود شده است.
جاجیم در استان لرستان
در مناطق روستایی استان لرستان نیز بافت این محصول رواج دارد. نقوش رایج جاجیم لرستان دنو موشی، شونه، شیروز، هچه و گلی هستند.
استان مازندران و جاجیم
جاجیم مازندران با دستگاهی که به نام دستگاه دووردی شهرت دارد بافته میشود. شهرهای آلاشت، کلاردشت و بهشهر و روستای متکازین از مهمترین مراکز جاجیم بافی استان مازندران هستند.
جاجیم در استان قزوین
در گذشته در مناطق الموت و بویین زهرا در استان قزوین بافت این محصول رواج داشته است. همینطور در الموت طرح‌هایی از قبیل طرح اشکیو گلی، طرح ابری و ساده یا لت لتی رواج داشته است. و در بویین زهرا نیز معمولاً بدون نقش یا همان ساده بافته می‌شده است. در حال حاضر به دلیل کمبود مواد اولیه ارزان و در دسترس و نیز تغییر سبک زندگی مردم این سنت رو به فراموشی است. اقداماتی از جانب سازمان میراث فرهنگی برای احیای این سنت کهن صورت گرفته است.
ویژگی های جاجیم مرغوب
در تمام انواع محصولات دستبافت، تراکم کار اهمیت زیادی دارد. هرچه بافت متراکم‌تر و منسجم‌تر باشد کیفیت و دوام کار بیشتر است. در مورد کیفیت جاجیم هم همین گونه است. دقت و مهارت بافنده در انسجام و یکنواختی بافت مشخص میشود. در حین بافت یا در هنگام دفتین زدن باید یکنواختی بافت رعایت شود. تا در نهایت محصولی تمیز و با دوام تولید شود. جنبه دیگر ارزیابی کیفیت محصول به مواد اولیه آن ارتباط دارد. کیفیت نخ و رنگرزی آن اهمیت زیادی دارد. قاعدتاً نخ پشمی مرغوب و رنگرزی گیاهی بهترین و بادوام‌ترین مواد اولیه هستند.
قیمت جاجیم
تعیین قیمت صنایع دستی کار بسیار دشواری است زیرا این محصولات در حقیقت یک اثر هنری هستند. قیمت‌گذاری آثار هنری نیز کار دشواری است که بر اساس معیارهای مختلفی انجام میشود. یکی از نکات مهم در این زمینه طرح و نقش ابتکاری و به عبارتی خلاقیت هنرمند است. بخشی از قیمت صنایع دستی به قیمت مواد اولیه و شرایط بازار بستگی دارد. اما زمانی که یک محصول با طرح خلاقانه و منحصر به فرد تولید میشود قیمت آن به طور خاص بالا می‌رود. بنابراین حدود قیمت جاجیم در سال 1400 هم به نوع و کیفیت بافت و طرحی که انتخاب می‌کنید وابسته است.
اگر یکی از انواع جاجیم با طرح‌های رایج و تکراری باشد قیمت بالایی نخواهد داشت. اما اگر قیمت جاجیم ابریشمی یا یک جاجیم قدیمی و عتیقه را بخواهید مسئله متفاوت است. همانطور که گفتیم برخی از انواع جاجیم دیگر بافته نمی‌شوند. بنابراین اگر کسی یکی از آنها را به عنوان ارثیه دریافت کرده باشد در واقع عتیقه‌ای ارزشمند در خانه دارد.
درعوض، محصولات ماشینی و صنعتی قیمت مصوب و به صرفه‌ای دارند. اگر به دنبال خرید انواع پارچه جاجیم باشید به سادگی می‌توانید با مراجعه به بازار یا سایت‌های اینترنتی از حدود قیمت پارچه جاجیم در سال 1400 آگاه شوید.
- عکس‌های دستبافته های این مطلب متعلق به سرکار خانم ساغر نجفی(قشقایی)، سرکار خانم زینب دماوندی، گالری شاهمرادی، گروه ماکو، سرکار خانم مهناز عبدی خلیفه، سرکار خانم فریبا فردی جویباری، سرکار خانم صدیقه اصغری و سرکار خانم عاطفه اصغری عزیز هستند.
امتیاز شما به این صفحه:
جاجیم
جاجیم یکی از صنایع دستی ایران با گستردگی در سراسر کشور است. در مطلب بالا به معرفی، بافت، انواع مدل، قیمت، مشخصات، ویژگی و عکس جاجیم پرداختیم.