مسجد سپهسالار یا مسجد سپه سالار از بناهای برجسته دوره قاجاريه در قرن سيزدهم هجري قمري است. اين مسجد از بزرگترين مساجد در شهر تهران و از بناهاي مهم مذهبي و تاريخي ايران است. در اين محتوا تلاش شده است تا شما را با مسجد مجلل سپهسالار تهران از مدارس تاریخی ایران آشنا سازيم. موضوعات بررسي شده در اين محتوا شامل تاریخچه مسجد سپه سالار تهران، نام‌هاي دیگر آن، مسجد سپهسالار تهران کجاست؟ میرزا حسین خان سپهسالار كيست؟ معماري و پلان مسجد سپهسالار تهران، کتابخانه مدرسه سپهسالار، درب‌هاي ورودي مسجد و مدرسه سپهسالار، مناره‌هاي مسجد سپهسالار، حياط مسجد سپهسالار تهران، گنبدخانه مسجد سپهسالار تهران، تزئينات مسجد سپه سالار تهران، از ویژگی‌های شاخص و منحصر به فرد مدرسه و مسجد سپهسالار، تغييرات مدرسه سپهسالار در طي دوره‌هاي بعدي، بازديد از مسجد شهید مطهری و جاذبه‌هاي گردشگري نزديك به مسجد شهید مطهری تهران است.
مسجد سپهسالار
مسجد سپه سالار پايتخت از لحاظ معماري و تاريخي از بناهاي شاخص خاص ايران است. این بنا شامل مدرسه و مسجد است كه به هر دو اسم سپهسالار معروف است. اين مدرسه از نظر شكوه و عظمت بناهاي مذهبي، پس از مدرسه چهار باغ اصفهان قرار دارد. از لحاظ معماري در اين مسجد، برجسته‌ترین ابداعات معماری قاجاری يعني مهتابی‌ها و بهارخواب‌های گسترده در طبقات بالايي ساخته شده است. همچنين در آن سنگ‌تراشي‌هاي ستون‌هاي يكپارچه آن بي‌نظير و زيبا است.
از لحاظ تاريخي اين مدرسه‌ي زيبا، میزبان بسیاری از مراسمات مهم کشوری، لشکری و مذهبی بوده است. همچنين در تحولات سیاسی صد ساله اخیر ايران اين مدرسه و مسجد فعال بوده و نقش مهمي داشته است. در حال حاضر در اين بنا علاوه بر برگزاري اين مراسمات، تربیت طلاب و دانشجويان علوم اسلامي در رشتههاي اصلي فلسفه و حكمت اسلامي و فقه و حقوق اسلامي نيز صورت مي‌گيرد.
تاریخچه مسجد سپهسالار تهران
مسجد سپهسالار تهران که در سال ۱۲۹۶قمري بـه درخواست میرزا حسین خان سپه سالار صدراعظم ناصرالدین شاه از رجال دربار قاجاريه ساخته شده است. میرزا حسین خان پس از رسيدن به مقام صدارت عظمي، باغ بهارستان و زمین‌هاي اطراف را خريد و در سال 1296 هجري قمري در قسمت جنوبي اين منطقه، كار ساخت مسجد و مدرسه سپهسالار را شروع كرد.
احداث كلي بناي مسجد سپهسالار تهران حدود پنج سال زمان برده است. اما عمر سپهسالار اجازه نداد تا مسجد ساخته شده را ببیند. پس از او، برادر سپهسالار، يحيي خان مشیرالدوله به دستور ناصرالدین شاه مامور اتمام اين سازه شد. اما عمر مشیرالدوله نیز به پایان پروژه مهلت نداد. بخش‌هايي از تزیینات بنا ناقص باقي ماند كه در دوره‌های بعدي به اتمام رسيد.
مهندس ناظر و طراح اين بنا ميرزا مهدي خان شقاقي ملقب به ممتحن‌الدوله از نخستين مهندسان معماري ايراني بود كه در فرانسه تحصیلات معماري را اخذ نموده است. علاوه بر مسجد سپه سالار يا مدرسه عالي شهيد مطهري از آثار طراحي معماري مشهور وي مي‌توان به پارك اتابك، قصر فيروزه و مجلس شوراي اسلامي اشاره كرد. معمار اين بنا نیز استاد حسن معمار قمي از معروف‌ترين معماران دوره قاجار بود كه از آثار ديگر وي مي‌توان به صحن اتابکی حرم حضرت معصومه (س) اشاره كرد.
نام‌هاي مسجد سپهسالار تهران
در اسناد وقف‌نامه‌هاي موجود براي اين بنا، نام آن با نام مدرسه ناصریه ذكر شده است. اما تغییر نام آن به مدرسه عالی سپهسالار به دستور سید حسن مدرس در سال 1304 صورت گرفته شده است. بعد از انقلاب اسلامی، اين مسجد و مدرسه به مدرسه و مسجد شهید مطهری تغییر نام داده است.
مسجد سپهسالار تهران کجاست؟
مسجد سپهسالار تهران در جنوب كاخ بهارستان، در ضلع شرقی میدان بهارستان و مجاورت ساختمان قدیمی مجلس شورای اسلامی در خيابان مصطفي خميني واقع شده است. مدرسه و مسجد سپهسالار از آثار تاريخي و معماري ثبت رسيده در آثار ملي ايران با شماره دويست و شصت است.
میرزا حسین خان سپهسالار كيست؟
میرزا حسین خان سپهسالار فرزند ميرزا نبي خان امير ديوان بود كه در سال 1241 در قزوين به دنيا آمده است. وي تحصیلات ابتدایی خود را در شهر قزوين و تهران به انجام رسانیده بود، سپس با تلاش امیرکبیر برای تکمیل تحصیلاتاش به اروپا رفته بود. ايشان در سن بيست و شش سالگي از طرف ناصرالدين شاه در هندوستان و دربار عثماني مأمور و وزير مختار وقت بود.
ايشان بعدها نیز به رياست وزارت عدلیه، اوقاف، بارها به سمت سپهسالاري قشون و سپس به سمت صدارت عظمي منصوب شده بود. میرزا حسین خان به سپهسالار اعظم ايران نيز معروف شده بود، وي چندين بار سرلشكري قشون ایران را برعهده داشت. معنای سپهسالار نيز سرلشكر، سالار، فرمانده و سردار سپاه است.
معماري و پلان مسجد سپهسالار تهران
در معماری مسجد سپهسالار تهران علاوه بر معماری اصیل ایرانی، معماری مساجد استانبول نيز به چشم مي‌خورد. مسجد و مدرسه سپهسالار شامل صحن اصلي، شبستان زمستاني (چهلستون)، شبستان تابستاني يا گنبدخانه، جلوخان، سردر، مناره، دهليزها و راهروها، ساختمان‌هاي دو طبقه به تعداد شصت عدد، منزل مسئول مدرسه، كتابخانه، وضوخانه يا چهل شير است. چهار ايوان اين مسجد در طبقه اول هم از نظر تزئينات و هم از نظر استخوان‌بندي نظم مكاني شبيه هيچ يك از مراكز مذهبي و مساجد در ايران نيست.
مسجد و مدرسه سپهسالار تهران با صحني به ابعاد شصت و دو متر در شصت و يك متر و بدون زیر زمین بنا شده بود. در چهارسو مسجد بناهايي به صورت دو طبقه بنا شده است. كه شامل شصت اتاق پاييني و بالايي براي سكونت طلاب احداث شده بود. حياط مركزي يا صحن چهار گوش است. قوس‌هاي به كار رفته در اين بنا بيشتر از نوع جناغی است. اما قوس‌هاي ايلامي يا ارومي در ايوان غربي و شرقي حیاط مسجد نيز به چشم مي‌خورد.
مسجد سپهسالار یا مسجد سپه سالار تهران به صورت چهار ایوانه است. ايوان جنوبي اين مسجد بزرگتر از سه ايوان ديگر است. ايوان جنوبي به گنبدخانه و شبستان تابستاني راه دارد. ايوان‌ها در حدود هجده متر ارتفاع دارند. در بالاي ايوان شمالي اين سازه، در روي كاشي‌هاي آن كتبيه‌هاي نوشته شده است. ساعت بزرگي روي آن نصب شده است كه داراي سه ناقوس است. اين ساعت در مكاني با طول دو و نيم متر و عرض يك و نيم متر با ارتفاع پنج متر قرار دارد. احداث برج ساعت در اين مجموعه ریشه در معماری غيـر ايراني يا غربي دارد. برج ساعت در واقع همان برج ناقوس کلیسا در معماري غربي است.
کتابخانه مدرسه سپهسالار
کتابخانه مدرسه سپهسالار نيز در سال ۱۲۹۷ قمری با خرید کتابخانه چهار هزار نسخه‌ای توسط سپهسالار، اعتضادالسلطنه آن را تاسيس كرده است. در حال حاضر اين كتابخانه، با گنجینه‌ای بیش از چهار هزار و دويست نسخه کتاب خطی به خط مؤلفان و نزدیک به ده هزار کتاب چاپ سنگی در این کتابخانه موجود است. كتابخانه ديگري در رژيم پهلوي اول به آن اضافه شده است كه به عنوان فرهنگستان كاربرد داشت. بعدها كتابخانه مدرسه به آنجا منتقل شده است.
درب هاي ورودي مسجد و مدرسه سپهسالار
در حال حاضر مسجد و مدرسه سپهسالار و يا مدرسه عالي شهيد مطهري دارای سه درب ورودی است. اما در نقشه اين بنا شش در ديده مي‌شود. سه درب شمالي اين سازه، در سال 1342 به علت احداث کتابخانه ملی توسط مهندس سیحون بسته شده است. احداث کتابخانه ارتباط این قسمت از سازه را با باغ بهارستان نيز مسدود كرده است.
ورودي غربي يا درب ورودي اصلي اين مدرسه در خيابان بهارستان واقع شده است. اين درب داراي جلوخان، سردر و درب آهني بزرگي است. در سمت مشرق اين بنا نيز دري است كه پس از عبور از راهرو و دهليز، طاق معلق يا هفت كاسه در اين قسمت از دوره‌هاي اوليه ساخته اين مدرسه به يادگار مانده است. تاق معلق يا هفت كاسه از زيبايي‌هاي بي‌نظيره و منحصر به فرد معماري ايراني در اين مدرسه است. اين شاهكار معماري اصيل ايراني توسط میرزا جعفرخان معمار باشی احداث و بنا شده است. درب شرقي به درب زنانه نيز مشهور است كه كوچكتر از درب اصلي در قسمت غربي است.
مناره هاي مسجد سپهسالار
تعداد مناره‌های مسجد سپهسالار حدود هشت عدد است كه تماما از آجر ساخته شده است و روي آنها پوششي از كاشي‌هاي رنگارنگ مشاهده مي‌شود. مناره‌هاي مساجد ايراني معمولا يك تا چهار عدد است. به نظر تعداد مناره‌هاي بيشتر از مساجد شهر استانبول الهام گرفته شده است.
بلندترين مناره اين مسجد ارتفاعي برابر سي و هفت متر و كوتاه‌ترين مناره آن بيست و پنج متر است. مجموعه مسـجد دارای چهار مناره مرتفع اسـت. در پايه‌هاي اين مناره‌ها، حجاری و سنگ‌تراشي‌هاي ظریـف صورت گرفته است. گنبد دو گوش خوابیده اين مسجد از سبک معماری مساجد ترکیه الگو گرفته شده است.
پایه‌‌های چهار مناره از هشت مناره‌ها تا کمر از سنگ ساخته شده است. در اين مناره‌ها حجارهای زيبا و ظريفي در آنها حك شده است. نقوش اين سنگ‌تراشي‌ها شامل گل، گياه و گلدان است. اين چهار مناره‌ها با دو مناره دیگر مسجد، در دو طرف جلوخان اين مجموعه بنا شده است.
حياط مسجد سپهسالار تهران
حياط يكي از شاخص‌هاي اصلي در معماري اصيل ايراني است، به طوري كه ساختمان دورادور آن ساخته مي‌شد. در مساجد ايران نيز اين الگو پيروي مي‌شد. پلان حياط در مدارس و مساجد برجسته‌ي قاجار مستطيل شكل است. پلان حياط مسجد سپهسالار يا مدرسه عالي مطهري مربع مستطيل است. فضاهاي ارتباطي با حياط اين مسجد شامل شبستان‌ها، ايوان‌ها، رواق‌ها و اتاق‌ها است.
شبستان زمستاني مسجد سپهسالار تهران
شبستان زمستاني مسجد سپهسالار تهران در پشت ايوان شرقي احداث شده است. اين شبستان چهل و چهار ستون سنگي دارد. بين هر چهار ستون يك سقف گنبدي شكل ساخته شده است كه داراي گچ‌بري‌هاي زيبا است. محراب اين شبستان با سنگ‌هاي مرمرين بنا شده است كه در سقف آن گچ‌بري و مقرنس‌هايي به صورت اسليمي و كتيبه خطاطي مشاهده مي‌شود.
گنبدخانه يا شبستان تابستانی مسجد سپهسالار تهران
گنبدخانه يا شبستان تابستاني در ضلع جنوبي حياط مسجد است. گنبد مسجد سپهسالار بر چهار پايه و نیم طاس بنا شده است. اين پايه‌ها ارتفاعي به اندازه پانزده متر دارند. اين گنبد ويژه از نوع تك پوشش است و قوس‌هاي گنبدخانه از نوع خفته با خيز كوتاه است.
عرض دهانه گنبدخانه پانزده متر و ارتفاع آن سي و چهار متر است. گنبدخانه در حدود مساحت 1600 متر مربع را شامل مي‌شود. معمار هنرمند اين مدرسه، در عوض استفاده از دو فیلپوش، از سیسـتم تـاق و تویـزه‌ی استفاده نموده است. و گنبـد را بـر روی چهـار نقطـه ثابت كرده است. لذا سـبک‌ترین گنبد را ساخته است. به طوري كه گنبد حالت بي‌وزني و معلق پيدا كرده است.
تزئینات مسجد سپهسالار تهران
در مسجد شهید مطهری يا سپه سالار تزئیناتي مانند كادربندي، گچ‌بري‌ها، آجركاري‌ها و آجر چینی، يزدي‌بندي، معرق و كاسه‌بندي، مقرنس‌كاري و گوشواره‌ها، قطاربندي، حجاري‌ها و كاشی‌كاري‌ها، سه دري و پنج دري به چشم مي‌خورد. در تزئینات كاشي‌كاري‌ها به كار رفته در اين مدرسه، عناصري مثل طبيعت بي‌جان و پيكره انساني و‌جود دارد كه غير ايراني و وارده از كشورهاي غربي است.
نقوش ايراني در مراكز و اماكن مذهبي بعد از اسلام شامل نقوش هندسي، خطاطي و انتزاعي است. درواقع نقوش هندسي شامل دواير و نقوش انتزاعي الهام گرفته از طبيعت است كه گل، بوته و گياهان را شامل مي‌شود. نقوش خطاطي شامل آيه‌هاي قرآني با خط نوشته بنايي، کوفی، ثلث و نستعلیق است كه به صورت ظريف در آن حك شده است.
انواع تزئینات كاشی‌كاري‌هاي به کار رفته در اين سازه شامل تك رنگ لعابدار، معقلی، کاشی هفت رنگ و معرق است. معرق‌كار در اين بنا به صورت اسلیمی و برجسته و گره است.
رنگ كاشي‌هاي بكار رفته در مسجد شهید مطهری تنوع زيادي نسبت به ساير مراكز و بناهاي مذهبي ايران دارد. برخلاف مساجد و مراكز مذهبي دوره صفويه كه كاشي‌ها از رنگ‌هاي سنتي ايران مثل فيروزه‌اي يا لاجوردي و زرد استفاده شده بود، در اين مسجد بيشتر از رنگ‌هاي بنفش، مشكي، صورتي، سبز روشن و قهوه‌اي به كار رفته است.
از ویژگی‌های شاخص و منحصر به فرد مدرسه و مسجد سپهسالار
بهار خواب‌های پیچیده و گسترده و مهتابی‌ها ( تراس‌ها)، مناره‌هاي متعدد و در اندازه‌هاي و ابعاد متفاوت، گنبدخانه خاص و ويژه، كاشي‌هاي با رنگ‌هاي زيبا و رنگين و غيره است.
تغييرات مدرسه سپه سالار در طي دوره‌هاي بعدي
پس از ساخت مسجد در دوره‌های تاريخي ايران بخش‌هايي به آن اضافه شده است. در دوره رژيم پهلوي در محل گل‌خانه قدیمی، تالاري به آن اضافه شده است که امروزه به مجموعه دارالقرآن تبديل شده است. در سال‌هاي اخير در قسمت‌هاي فرسوده جنوب شرقی اين مدرسه، کلاس‌های درس و تالار ناهارخوری نيز بنا شده است. كاشي‌كاري‌هاي گنبد در طي دوره‌هاي اخير بارها بازسازي شده است. همچنين گنبد و مناره‌هاي اين مسجد در سال 1326 به دست روس‌ها گلوله باران شد. و آسيب جدي ديد اما در سال‌هاي بعدي تعمير شد.
بازديد از مسجد شهید مطهری
بازديد از مسجد شهید مطهری داراي محدوديت‌هاي است و براي عموم آزاد نمي‌باشد. براي بازديد از آن قبلا بايستي هماهنگي لازم صورت بگيرد.
دیدنی های تهران
از نزديك‌ترين جاذبه‌هاي گردشگري به مسجد يا مدرسه عالي شهيد مطهري مي‌توان به باغ و عمارت فخرالدوله، بازار تهران، كاخ گلستان، باغ ملی تهران و بازار دروازه شميران است. همینطور از دیگر دیدنی های تهران در این محدوده می‌توان از موزه سکه بانک سپه، مدرسه دارالفنون، موزه جواهرات در خیابان فردوسی، سردر باغ ملی، موزه ملک، موزه ملی ایران، میدان مشق، خیابان سی تیر(چهارراه ادیان)، خانه مقدم، پارک شهر، کنیسه حیم، آتشکده آدریان، موزه مانوکیان، موزه عبرت، موزه پست و ارتباطات و موزه آبگینه در نزدیکی این موزه قرار دارند. این جاذبه‌ها اینقدر زیاد هستند، که مطمئا از لیست ما جا خواهند ماند.
آب و هوای تهران
برای یک بازدید و گشت و گذار عالی، اطلاع از شرایط جوی لازم است.
بدین منظور در بخش زیر پیشبینی وضع آب و هوای شهر تهران را در پنج روز آینده مشاهده می‌نمایید.
لوکیشن مدرسه و مسجد سپهسالار تهران
در بخش بالا آدرس این مسجد زیبا در تهران داده شد. با این حال برای سهولت بیشتر در این قسمت لوکیشن دقیق مسجد سپهسالار آورده شده است. تا با کمک گوشی همراه هوشمندتان به راحتی تا رسیدن به این جاذبه تاریخی و معماری مسیریابی نمایید.
منابع
- معرفي بنا، آرایه‌‌ها و نقوش مسجد و مدرسه عالي شهيد مطهري (سپه سالار)، داود نظریان، پيام بهارستان، شماره 3، تابستان 1388
- معماري و تزئينات مسجد سپهسالار قديم، جواد نيستاني، زينب اكبري، سیده ماندان كزازي، دانشــنامــه‌ي علوم اجتماعي، دوره 3 شماره‌ي 1، تابستان و بهار 1390
- تعامل الگوی فضایی مسجد-مدرسه‌‍‌هاي دوره‌ی قاجار با معماری وارداتی غرب (نمونه‌ی موردی مسجد-مدرسه‌ی سپهسالار تهران)، حسن سجاد زاده، رحمت دريايي، محمد حسين ابراهيمي، سار مصري، پژوهش‌هاي باستان شناسي ايران، شماره 14، دوره هفتم، پاییز 1396
- پژوهش و بررسي مرمت انجام شده در گنبد مسجد – مدرسه سپهسالار، عبدالرضا نصيري اصل
عکس‌های زیبای این مطلب را استاد جناب آقای صادق میری بزرگوار ثبت نموده‌اند.
امتیاز شما به این صفحه:
مسجد سپهسالار تهران
مسجد سپهسالار تهران یا مسجد شهید مطهری از مساجد ایران بعنوان جاهای دیدنی تهران از لحاظ معماری و تاریخی شناخته می‌شود. در مطلب بالا به معرفی کامل مسجد سپهسالار پرداختیم.
