گلیم پشمی همان گلیم سنتی ایرانی است که عمدتاً توسط عشایر ایران بافته می‌شود. پشم ماده‌ای است که به وفور در اختیار عشایر و روستاییان قرار دارد. به همین دلیل انتخاب اول آنها برای بافت گلیم نخ‌های پشمی دست‌ریس خودشان است. اما این مسئله امتیاز ویژه این صنایع دستی نیز به شمار می‌رود. زیرا انواع گلیم پشمی نرم و لطیف، سبک و دارای خواص درمانی هستند. به همین خاطر در انتخاب میان گلیم دستباف یا گلیم ماشینی مثلاً پادری گلیم دستبافت ارجحیت دارد. گرچه محصولات جدیدی مانند گلیم فرش و گلیم دیواری مشتریان فراوانی دارند. اما این محصولات تنها از لحاظ مدل گلیم به گلیم سنتی ایران شباهت دارند. ما در این مطلب پس از معرفی گلیم پشمی به بررسی عوامل مؤثر در کیفیت گلیم می‌پردازیم. در پایان نیز مقایسه مختصری میان گلیم دستبافت و ماشینی خواهیم داشت.

گلیم پشمی چیست؟

گلیم پشمی اصیل‌ترین و مرغوب‌ترین گلیم سنتی ایرانی است. اساساً گلیم، محصول هنر زنان روستایی و عشایر با مواد و ابزار در دسترس ایشان است. در روش سنتی بافت گلیم حتی در نقش گلیم نیز هیچ طرح از پیش تعیین شده‌ای به کار نمی‌رود. به عبارت دیگر زنان عشایر با هرآنچه در محیط زندگی خود داشتند به تولید محصولی ارزشمند می‌پردازند. به همین دلیل ویژگی‌های انواع گلیم ارتباط مستقیم با منطقه جغرافیایی بافت آن دارد. از یک سو نوع مواد اولیه و کیفیت آنها و از سوی دیگر سلیقه شخصی بافندگان، کیفیت و مدل گلیم را تعیین می‌کند. گرچه عشایر به دلیل ارزان و در دسترس بودن پشم را انتخاب می‌کنند. ولی در نهایت مزایای پشم به عنوان یک ماده طبیعی موجب مرغوبیت انواع گلیم پشمی در مقایسه با دیگر انواع گلیم است.

از انواع دیگر گلیم ایرانی می‌توان از گلیم قشقایی، گلیم هرسین،گلیم عنبران، گلیم افشار، گلیم نقش برجسته ایلام، گلیم خراسان، گلیم سفره کردی و گلیم کرمان نام برد. همینطور در مقاله‌هایی به تفاوت گلیم با فرش، گلیم سنتی و فرق گلیم با جاجیم پرداخته‌ایم. همینطور از دیگر صنایع دستی می‌توان از گبه دستباف، ترمه و خاتم کاری اشاره کرد.

گلیم پشمی مرغوب چه ویژگی‌هایی دارد؟

کیفیت گلیم پشمی به عوامل مختلفی بستگی دارد. بخشی از این عوامل به مواد اولیه و بخش دیگر به مهارت تولیدکننده و بافنده بستگی دارد. مهمترین عوامل مؤثر در کیفیت گلیم پشمی عبارتند از:

نوع و جنس تار و پود گلیم پشمی

پشم قدیمی‌ترین الیافی است که بشر برای بافت منسوجات از آن استفاده کرده است. پشم گوسفند مرغوب‌ترین نوع پشم است ولی پشم بز، شتر و اسب نیز برای بافندگی کارایی دارد. ویژگی انحصاری پشم در مقایسه با سایر الیاف، وجود گره‌های کوچک در آن است. به دلیل وجود این گره‌ها الیاف پشم هنگام ریسندگی به خوبی در هم پیچیده می‌شود. اما کیفیت پشم همه گوسفندان یکسان نیست. محل پرورش گوسفند و تغذیه دام در این زمینه بسیار مؤثر است. به عنوان مثال پشم مرغوب خراسان حاصل پرورش گوسفندان در مراتع سرسبز و معتدل این منطقه است. این پشم مرغوب، شفاف و لطیف است و قابلیت رنگ‌پذیری بالایی دارد. در حالی که پشم گوسفندان مناطق گرم و خشک زبر و خشن است. ضمن اینکه پشمی که از گوسفند زنده و سالم چیده شود بهترین نوع پشم است.

کیفیت نخ ریسی در گلیم

امروزه بسیاری از انواع گلیم مانند گلیم فرش و گلیم دیواری با نخ کارخانه‌ای بافته می‌شود. ولی بافندگان سنتی کیفیت نخ‌های کارخانه‌ای را تأیید نمی‌کنند. آنها معتقدند این نخ‌ها کدر و کم دوام هستند و خاک را به خود جذب می‌کنند. در حالی که نخ‌های دست‌ریس کیفیت، دوام و رنگ‌پذیری بالایی دارند. در روش سنتی پس از چیدن پشم که به آن “چَرَه” می‌گویند مراحل مختلفی تا آماده شدن نخ طی می‌شود. ابتدا پشم‌ها از نظر رنگ و کیفیت تفکیک می‌شوند. سپس مراحل حلاجی و شستشو، ریسندگی، کلاف، رنگرزی و تهیه گلوله‌های نخ انجام می‌شود.

نوع و کیفیت رنگرزی در گلیم

رنگرزی الیاف نیز به دو روش سنتی و صنعتی انجام می‌شود. در روش سنتی از رنگ‌های گیاهی مانند زعفران، انار و بلوط برای رنگرزی استفاده می‌شود. رنگ‌های گیاهی درخشش و دوام زیادی دارند. گرچه رنگرزی سنتی با محدودیت‌هایی نیز همراه است.

در رنگرزی سنتی ممکن است تمام الیاف به طور کامل و یکنواخت رنگ نشوند. یا به دلیل نبود فرمول مشخص، رنگها در دفعات مختلف با اندکی تغییر همراه باشند. اما در نهایت گلیم با رنگ‌های گیاهی جذابیت و دوام بیشتری دارد. این نوع گلیم در برابر نور و شستشو دچار تغییر رنگ نمی‌شود.

روش بافت گلیم پشمی

درواقع این نوع گلیم با نخ پشم یا به اصطلاح خامه پشمی بافته شده لطافت بسیار زیادی دارد. تمام محصولات پشمی به دلیل چربی موجود در پشم هم عایق بسیار خوبی هستند و هم فرم‌پذیری بالایی دارند. تراکم بافت از معیارهای ارزیابی کیفیت گلیم محسوب می‌شود. ضمن اینکه مهارت و دقت بافنده در کیفیت نهایی محصول و دوام آن بسیار تأثیرگذار است. در این نوع گلیم مرغوب با اندکی کشیدگی تار و پود از هم گسسته نمی‌شود. ضمن اینکه مشکلات گلیم مرغوب از لحاظ تقارن نیز قابل چشم‌پوشی است.

گلیم دستبافت یا گلیم ماشینی

تفاوت گلیم دستبافت و گلیم ماشینی، تفاوت یک محصول دست‌بافت سنتی و یک محصول ماشینی مصنوعی است. گلیم پشمی دستبافت با رنگ‌های گیاهی هم خواص درمانی دارد و هم دوام و ماندگاری زیادی دارد. اما به طبع تولید دستی ممکن است تقارن دقیقی نداشته باشد. ضمن اینکه این محصول یکی از صنایع دستی مرغوب کشور محسوب می‌شود. بنابراین قیمت گلیم دستبافت ارزان نیست. علاوه بر اینها به دلیل طرح‌های بدیع و انحصاری، گلیم سنتی ایرانی می‌تواند بهترین انتخاب برای گلیم دیواری باشد. اما گلیم ماشینی یا فرش گلیم به دلیل تولید ماشینی، دارای تقارن بدون عیب و نقص است. فرش گلیم سبک، ارزان و متنوع است و مشتریان زیادی دارد. اما فراموش نکنید خرید گلیم سنتی ایرانی حمایت از قشر نجیب عشایر و روستایی است.

عکس‌های این مطلب متعلق به سرکار خانم طیبه زارعی، جناب آقای تاشکین ایوزخانی و جناب آقای جعفر فرامرزی عزیز ثبت نموده‌اند.