عقاب طلايي از پرندگان شكاري و از نادر و كمياب‌ترين حيوانات بومي حيات وحش ايران است. در ايران يازده گونه عقاب شناسايي و ثبت شده است كه عقاب طلايي (Aquila chrysaetos)يكي از آنها است. در اين محتوا سعي شده است تا به مشخصات ظاهري عقاب طلايي، زيستگاه و پراكنش جهاني عقاب‌هاي طلايي، زیستگاه عقاب طلایی در ایران، تغذیه و عادات غذايي عقاب طلايي، لانه سازی عقاب طلایی، توليد مثل عقاب طلايي، جوجه‌هاي عقاب طلايي، عادات و رفتار عقاب‌هاي طلايي، صدای عقاب طلایی، تشخیص عقاب طلایی، شكارچيان عقاب طلايي، طول عمر عقاب طلايي، ريشه‌يابي نامگذاري عقاب طلايي، وضعیت حفاظت و تهديدات عقاب‌هاي طلايي، عقاب طلايي در مناطق حفاظت شده ايران، جریمه عقاب طلایی و عقاب در ايران باستان پرداخته شود.
دامنه زمانی ظهور آنها دوران پلیوسن زمين‌شناسي مي‌باشد كه از آن زمان تاكنون اين پرندگان در كره زمين زندگي مي‌كنند. اما جعميت اين پرندگان در كل پراكنش جهاني آنها رو به كاهش است و به خصوص در ايران در معرض خطر انقراض قرار گرفته است. از انواع عقاب های ایران می‌توان به عقاب ماهیگیر، عقاب شاهی، عقاب صحرایی(عقاب استپی) و عقاب دو برادر نام برد.
مشخصات ظاهري عقاب طلايي
طول بدن اين پرندگان 75 تا 88 سانتی‌متر است. طول بال‌هاي آنها در هنگام گستردگي 204 تا 220سانتی‌متر است. از نظر بزرگي طول بال‌ها، عقاب طلایی پنجمین گونه‌ي بزرگ در بين گونه‌های عقاب زنده در دنيا است.
جنس نر و ماده اين گونه شبيه به هم هستند، البته ماده كمي بزرگتر از نر است. متوسط وزن اين نوع عقاب حدود چهار کیلوگرم است. اين نوع پرندگان فاقد تغییرات فصلی در پرهایشان هستند. شاه پرهاي اصلي داراي رنگ قهوه‌ای تیره تا روشن است، اما لبه‌ي بال‌ها تيره رنگ است. دم عقاب طلايي بلند و تيره رنگ است. شاه پرهاي اصلي در هنگام پرواز به صورت انگشت دست در آسمان مشاهده مي‌شوند.
در عقاب‌هاي جوان پرهای سفید در قاعده دم و پرهای اولیه مشاهده مي‌شود. هر چه سن اين عقاب بيشتر مي‌شود، رنگ سفید پرها محو مي‌شود و به تيرگي گرايش پيدا مي‌كند. در پرندگان جوان حدود دو سوم طول دم آنها سفید رنگ است. منقار اين گونه حدود پنج سانتی‌متر است. پاهای تنومند اين عقاب پوشیده از پرها است، اما بخش پایین پاها بدون پر و زرد رنگ است.
زيستگاه و پراكنش جهاني عقاب‌هاي طلايي
عقاب‌هاي طلايي داراي پنج يا شش زير گونه هستند كه از نظر اندازه و پرها با هم فرق دارند. اين زيرگونه‌ها در نيمكره شمالي زيستگاه و پراكنش جهاني دارند.
عقاب‌هاي طلايي ايران از نوع زير گونه اوراسيايي هستند كه از قزاقستان، مغولستان، ایران، قفقاز، چین و از امتداد هیمالیا و شمال پاکستان تا بوتان پراكنش دارند. در شمال‌شرقی میانمار و بندرت پراكنش آنها تا شمال هند ادامه دارد. عقاب‌هاي طلايي در قزاقستان، مغولستان و ساير كشورها براي شكار روباه و گرگ آموزش مي‌بينند. شكار با عقاب‌هاي طلايي سنتي كهن در اين كشورها است. در ايران باستان نيز قوش‌بازي و پرندگان شكاري نيز براي شكار پرورش داده مي‌شد اما اين سنت در ايران از بين رفته است.
عقاب طلايي در كوهستان‌های مرتفع، جنگل‌ها، تپه ماهورها، استپ‌ها و تالاب‌ها زيستگاه دارد. عقاب‌های طلایی اغلب در مناطقی با چند ویژگی زیست محیطی مشترک زندگی می‌کنند. آنها برای شکار مناطق باز یا نیمه باز را ترجيح مي‌دهند. پوشش گیاهی بومی برای آنها جذابيت خاصي دارد. آنها از مناطق توسعه‌یافته و از هر نوع مكان‌هاي شهری تا کشاورزی و همچنین مناطق انبوه جنگلی پرهيز می‌کنند. مگر آنكه زيستگاه‌هاي طبيعي آنها تخريب يا تصرف شده باشد.
زیستگاه عقاب طلایی در ایران
زیستگاه عقاب طلایی در ایران در امتداد دو رشته کوه‌های البرز و زاگرس و مناطق کوهستانی نواحی شمال‌غربي است اما در نواحی جنوب‌شرقی تا مناطق مرتفع استان كرمان و كوه بزمان در استان سیستان و بلوچستان نیز زيستگاه دارد.
تغذیه و عادات غذايي عقاب طلايي
اين پرنده در طول روز مسافت زیادی را در جستجوی طعمه و شكار طي می‌كند. گاهی هم اين پرنده ساعت‌ها روی صخره یا درختی بلند می‌نشیند و منطقه را براي شكار ارزيابي مي‌كند. شكار و طعمه اين پرنده بیشتر از پستانداران كوچك تا بزرگ (موش، قوچ و میش جوان و مريض، بزهای کوهی، توله‌ها و گرگ جوان، شغال، خرگوش، آهو جوان، گربه وحشی، روباه، سنجاب، موش خرما)، انواع پرندگان (کبک، جغد، زاغ، کبوتر، غاز، درنا، بوقلمون‌های وحشی) و گاهی خزندگان ( مار و لاک پشت) و ماهی‌ها است. در صورت عدم طعمه و يا كمياب شدن شكار در قلمروش از مردار و لاشه‌ي پرندگان نيز تغذیه می‌كند. پرنده ماده اين گونه از نظر شكار قوي‌تر از نرها است.
سايه و عکس عقاب طلایی در روي زمين براي هر جنبده‌ي ترسناك است. اين نوع عقاب براي شكار طعمه‌اش معمولا در ارتفاع پایین پرواز می‌كند و با یك شیرجه ناگهانی و سریع طعمه را با چنگال‌های خود صید می‌كند. رهايي از چنگال تيز و برنده اين عقاب قوي و نيرومند اغلب غير ممكن است. چنگال تيز و برنده عقاب طلايي در پوست طعمه فرو مي‌رود.
حركت و فرار را براي طعمه غيرممكن مي‌سازد. اين عقاب توانايي حمل و بلند كردن طعمه‌هاي تا وزن هشت کیلوگرم را دارد يعني بيش از وزن خودش كه ميانگين وزن در آنها 4 الي 7 كيلو است. قدرت بينايي اين عقاب فوق‌العاده تيز بينانه است، به طوري كه مي‌تواند ماهي را زير آب ببيند و شكار كند. عقاب طلايي در شكار بز كوهي در صخره‌ها، روش ترساندن و پرت كردن را انتخاب مي‌كند و با بال‌زدن‌هاي مكرر قصد انداختن اين حيوان از صخره‌ها را دارد و گاها نيز موفق نيز مي‌شود.
لانه سازی عقاب طلایی
این عقاب لانه‌اش را در ميان صخره‌ها، در لبه پرتگاه‌ها و در روی درختان بزرگ مي‌سازد. لانه معمولا از شاخه‌های ضخیم و تركه‌های چوب همراه با شاخه‌های برگدار است كه هر دو جنس در ساخت آن مشاركت مي‌كنند. اين پرندگان معمولا آشیانه سال‌های قبل را بازسازی و ترمیم می‌كند و هر سال مواد جدیدی به آنها اضافه مي‌كند. بر اين اساس ارتفاع لانه مي‌تواند به چند متر هم برسد. ممكن است جفت‌ها در قلمروشان چندین لانه داشته باشند كه در سال‌های متوالي به طور متناوب از آنها استفاده مي‌كنند.
توليد مثل عقاب طلايي
زمان جفت‌گیری و تخمگذاری در عقاب‌هاي طلایی با توجه به محل جغرافيايي متغیر است. در ايران معمولا تخمگذاری از اواسط بهمن تا اواسط اردیبهشت شروع می‌شود. خواستگاری در اين پرندگان شامل نمایش‌های موج‌دار از سوي هر دو جفت است. در مراسم خواستگاري پرنده نر یک قطعه سنگ یا یک چوب کوچک را بر می‌دارد و آن را در هوا رها مي‌كند و با يك پرواز قوس‌دار آن را در هوا می‌گيرد، تکرار اين نمايش و مانور سه و یا بیشتر تكرار مي‌شود. پرنده ماده نيز ماده‌ای را از زمین بر مي‌دارد و به همان شکل پرنده نر عمل مي‌كند.
معمولا جفت‌گیری حدود 40 الي 46 روز قبل از تخمگذاری اولیه انجام شود. جفت‌گیری به طور معمول 10 تا 20 ثانیه طول می‌کشد. معمولا دو و به ندرت سه تا چهار تخم گذاشته مي‌شود. تخم‌ها به فاصله دو تا پنج روز از هم گذاشته می‌شود. ويژگي ظاهري تخم‌ها عبارتند از نیمه بیضی كوتاه با رنگ سفید و با لكه‌های قهوه‌ای، قرمز بلوطی و خاکستری کمرنگ است. ابعاد آنها 59 * 76میلی‌متر است.
جوجه‌هاي عقاب طلايي
به دنيا آمدن جوجه‌ها 43 تا 45 روز طول مي‌كشد. جوجه‌ها پوشيده از كرك و پرهاي سفيد رنگ هستند. تغذیه آنها توسط مادر در ابتدا از طریق منقار به منقار صورت مي‌گيرد. معمولا جوجه ضعيف‌تر در رقابت در خوردن غذا با جوجه‌ي بزرگتر شكست مي‌خورد و در اثر گرسنگي مي‌ميرد. جوجه‌ها پس از طي سي روز توانايي خوردن غذای بدون كمك گرفتن از مادر را دارند. بزرگ كردن جوجه‌ها توسط والدين 65 تا 70 روز طول می‌كشد.
عقاب‌هاي جوان در یازده هفتگی قدرت پریدن و پرواز كردن را دارند. اولین پرواز عقاب‌هاي جوان بسیار ناهماهنگ و کوتاه است. معمولا عقاب‌هاي جوان قلمرو والدين تا قوي شدن در شكار و پرواز ترك نمي‌كنند و در نزديكي والدين اولين زمستان را طي مي‌كنند. بعد از قوي شدن قلمرو را براي خودشان انتخاب مي‌كنند. اين گونه در حدود پنج سالگی بالغ می‌شود.
عادات و رفتار عقاب طلايي
عقاب‌هاي طلایی معمولاً زندگي منفردي دارند اما براي توليد مثل جفت مي‌شوند و تك همسر هستند. نسبت به همسرانشان وفادار هستند. اين پرندگان روزگرد هستند و در روز شكار مي‌كنند و پروازی قدرتمند دارد. به خاطر داشتن بال‌هاي بزرگ نيازي به بال زدن‌هاي مكرر نيست. اين پرنده به راحتي روي لايههاي هوا سر و جريان مي‌يابد.
متوسط سرعت پرواز آنها بيش از نود کیلومتر است اما در هنگام شیرجه زدن براي شكار طعمه سرعت آن به بيش از۲۰۰ کیلومتر بر ساعت نيز مي‌رسد. عقاب‌هاي طلایی نسبت به قلمرو خودشان بسيار حساس هستند و براي حفظ آن با عقاب‌هاي طلایی نزاع و درگير مي‌شوند. در نبردهاي قلمرويي حتي همديگر را نيز مي‌كشند. قلمرو آنها ممكن است پيش 200 کیلومتر نيز باشد. بیشتر پروازها در عقاب‌های طلایی برای یک هدف مشخص يعني گشت‌زني در قلمرو و شکار صورت مي‌گيرد.
صدای عقاب طلایی
از نظر صدا و آواز اين پرندگان معمولا آرام هستند. صدای عقاب طلایی شبيه پارس کردن و به صورت kliak – kliak است. صدای شناخته شده در اين عقاب به عنوان تماس صوتي بین عقاب‌ها، بين والدين و بچه‌هايشان و در هنگام ورود پرندگان مزاحم به قلمروشان شنيده مي‌شود و به ندرت بین جفت‌ها صدهاي تماسي ديده مي‌شود.
تشخیص عقاب طلایی
معمولا تشخيص اين عقاب در هنگام پرواز كمي مشكل است. پرهاي طلايي از فاصله نزديك قابل شناسايي نيستند. اين گونه از ارتفاع دور شبيه كركس به نظر مي‌رسد. دم بزرگ اين عقاب يكي از راه‌هاي شناسايي اين گونه است.
شكارچيان عقاب طلايي
حیوانات ایران مثل پلنگ، خرس قهوه‌ای و عقاب دم سفید توانايي کشتن اين عقاب را دارند. البته عقاب‌هاي طلايي جوان بيشتر توسط اين حيوانات شكار مي‌شوند. بیشتر مرگ و ميرهاي عقاب‌هاي طلايي به خاطر حملات رقابتی بين آنها براي قلمرو صورت مي‌گيرد. البته بزرگترين دشمنان آنها انسان‌ها هستند كه كاهش جمعيت آنها به خاطر انسان‌ها صورت مي‌گيرد. زاغ‌ها از پرندگاني است كه به تخم اين پرندگان حمله و آنها را مي‌شكنند.
طول عمر عقاب طلايي
متوسط طول عمر اين پرندگان حدود 39 سال تخمين زده شده است اما در طبيعت به خاطر آلودگي محيط زيست و شكار انسان به 11 سال نيز رسيده است.
ريشه‌يابي نامگذاري عقاب طلايي
اين گونه از عقاب در قسمت سرش، پشت گردن و پوش‌پرهای ثانوی بال‌هايش داراي رنگ طلایی است. در تصوير و عکس عقاب طلایی به راحتي با ساير گونه‌هاي عقاب در ايران قابل شناسايي است. به خصوص رنگ طلايي پس گردن به راحتي قابل تمايز با ساير گونه‌ها است. عقاب طلايي در زبان ترکی قارا قوش، در کردی پهركوور و در لهجه‌ي لری با نام اَلو گفته مي‌شود.
وضعیت حفاظت و تهديدات عقاب طلايي
این گونه عقاب در فهرست پرندگان در معرض خطر انقراض ایران قرار دارد و بايستي تمهيدات لازم در مورد حفظ اين گونه با ارزش صورت بگيرد. به خصوص كه اين پرنده از نادرترين پرندگان و حيوانات بومي ايران است. از بزرگترین تهدیدات کاهش جمعیت عقاب‌های طلایی ایران، برداشتن و دزدیدن جوجه‌ها از آشيانه و شكار عقاب‌هاي جوان به خاطر ناتواني در پرواز و فروش آنها است. متاسفانه عقاب طلایی قیمت چند ميليوني در بازار قاچاق دارد اما هیچ قیمتی نمي‌تواند جايگزين شكوه پرواز اين پرنده بومي شكاري ايران شود.
از آنجا كه قوش‌بازي در ايران ممنوع است. خريد اين پرندگان و ناتواني در نگهداري آنها منجر به آسيب ديدن اين پرندگان و مرگ آنها نيز مي‌شود. تخريب زيستگاه‌هاي اين پرنده‌‌ي قدرتمند آسمان ايران از عوامل ديگر در کاهش جمعیت عقاب‌های طلایی ایران است.
عقاب طلايي در مناطق حفاظت شده ايران
عقاب طلايي در پارك‌هاي ملی بختگان، ساريگل، کلاه قاضی، قمیشلو، لار، تنگ صياد و تندوره زيستگاه دارد. همچنين در منطقه حفاظت شده‌ي بیجار عقاب طلایی کردستان از پرندگان شاخص اين منطقه است.
در منطقه شکار ممنوع الموت قزوين، منطقه حفاظت شده باشگل و طارم سفلی اين عقاب نيز زيستگاه و زاد و ولد مي‌كند. عقاب طلايي الموت در گويش محلي آل يا آله گفته مي‌شود. نام قلعه الموت نيز از اين كلمه به معني آشيانه عقاب گرفته شده است. عقاب طلایی همدان در كوهستان‌هاي مناطق حفاظت شده‌ي لشکر در، خانگرمز تویسرکان و گلپرآباد ملایر زادو ولد دارد. در منطقه حفاظت شده گليل و سراني خراسان شمالي و منطقه حفاظت شده شاسكوه خراسان جنوبي نيز زيستگاه دارد.
جریمه شکار عقاب طلایی
طبق ماده دوازده قانون شکار و صید جمهوري اسلامي ايران هر کس به صورت غیر مجاز مرتکب شکار و صید جانوران وحشی و حمایت شده گردد به مجازات حبس از سه ماه تا سه سال و یا جزای نقدی برابر مصوبه جدید محکوم خواهند شد. بر طبق اين قانون، جریمه عقاب طلایی نيز براي شكار و نگهدارنده آن نيز شامل خواهد شد.
عقاب در ايران باستان
عقاب سمبلي از ايزد بهرام، ايزد فتح و پيروزي براي ايرانيان باستان است. شاهین یا عقاب، به دليل پرواز و زندگي در ارتفاعات نمادي از خورشید نيز بوده است. براي همين در آیین مهرپرستی مقدس بود.
عقاب داراي معناي نماديني مثل آرزو، آتش، آزادي، اعتقاد، اقتدار، الوهیت، الهام، پرهیزکاری، پیروزی، تحمل، جوانمردي، حاصلخیزي، امپراتوري، بردباري، بی‌پروایی، پادشاهی، پاکدامنی، سرعت، صعود، طوفان، عظمت، فناناپذیری، حرص و طمع، خودرایی، رعد و برق و قدرت سازگاري است. شاهين يا عقاب از دوره مادها تا دوره مختلف تاريخي ايران در سفالينه‌ها قابل مشاهده است. در سفالينه‌ها، معمولا عقاب يا شاهين در بالاي سر سوارکار يا به صورت نشسته بر روي بازوي سوارکار در هنگام شکار كشيده شده است. اين نقوش نشان دهنده پرورش اين پرندگان براي شكار و همراهي با شكار بوده است.
در ايران باستان طرح عقاب يا شاهين در علم و پرچم هخامنشيان بوده است كه نشان دهنده‌ي اقتدار ايرانيان بود. علاوه بر ايران باستان در دوره تاريخي سلجوقيان نيز عقاب دو سر نماد حكومت اين دوره بود. از ميان نه انگشتر خسرو پرويز يكي از آنها به شكل عقاب بود كه نامه‌هاي پادشاهان با اين انگشتر مهر مي‌شد.
منابع
1-اطلس پرندگان ایران، محمد کابلی، منصور علی آبادیان، محمد توحیدی فر، علیرضا هاشمی، سید بابک موسوی، كیس روزلار، چاپ اول 1395
2- عقاب در اسطوره و ادبيات، نسرين قدمگاهي، فصلنامه تخصصي ادبيات فارسي دانشگاه آزاد اسلامي مشهد
عکس‌های این مطلب را جناب آقای حسن مقیمی ثبت نموده‌اند.
امتیاز شما به این صفحه:
عقاب طلایی
عقاب طلايي از پرندگان شكاري و از نادر و كمياب‌ترين حيوانات بومي حيات وحش ايران است. در مقاله بالا به مشخصات، صدا، تولید مثل، زیستگاه، تغذیه و جوجه عقاب طلایی پرداختیم.