قوچ البرز مرکزی یکی دیگر از حیوانات ایران است، که به خانواده پرجمعیت حیات وحش ایران تعلق دارد. ایران با هفت گونه گوسفند وحشی، بیش از هر کشور دیگری دارای قوچ و میش است. این هفت گونه گوسفند وحشی با نام‌های قوچ اوریال (Ovis orientalis arkal)، قوچ ارمنی (Ovis ammon gmelini)، قوچ البرز مرکزی (mouflon Red Alborz)، قوچ لارستان (Ovis orientalis Laristanica )، قوچ اصفهان (Ovis orientalis isphahanica)، قوچ کرمان (mouflon Kerman) و قوچ کویر یا قوچ اراک (Ovis orientalis arakica) شناسایی و ثبت شده‌اند. در مقاله سعی شده است به مشخصات ظاهری قوچ البرز مرکزی، ویژگی شاخ‌های این حیوان، رفتار و تولید مثل این قوچ، پراکنش آنها در ایران، ردزنی این حیوانات، تهدیدات قوچ و میش البرز مرکزی پرداخته شود.

میش و قوچ البرز مرکزی

این هفت گونه گوسفند وحشی، حیوانات بومی ایران هستند. تعداد کروموزوم‌های قوچ ارمنی در غرب ایران ۵۴ و تعداد کروموزوم‌های قوچ اوریال در شرق ایران 58 شناسایی و شمارش شده است. سایر گونه‌های گوسفند وحشی با هم اختلاط و هیبریداسیون دارند. حتی در یک گله می‌توان گونه‌های خالص و یا ترکیبی را یافت. این گونه‌ها در ویژگی‌هایی مثل اندازه بدن، مورفولوژي شاخ‌ها، رنگ مو ، الگوي پوشش بدن، تعداد كروموزوم‌ها و توزيع جغرافيايي در ایران با هم فرق دارند. در قوچ البرز مرکزی تعداد کروموزوم‌ها 54 – 58 شناسایی شده است.

به طور طبیعی قوچ البرز مرکزی در کوه‌های شمال البرز مرکزی ایران در رشته کوه البرز و نزدیک به تهران، از شرق به منطقه حیات وحش پرور و از جنوب به محدوده سیه کوه زندگی می‌کنند. مرزهای دقیق شرقی، غربی و جنوبی توزیع این قوچ‌ها کاملا مشخص نشده است. بنابراین کشیدن خطوط مشخص بین قوچ اوریال از یک طرف و قوچ ارمنی از طرف دیگر غیرممکن است.

مشخصات فیزیکی قوچ البرز مرکزی

ارتفاع شانه قوچ البرز 20الی32 اینچ است. میانگین وزن آنها 110 پوند است. گاهی اوقات وزن آنها به 150 پوند نیز می‌رسد. قوچ البرز مرکزی ترکیبی بین قوچ ارمنی و قوچ اوریال (Ovis Orientalis Gmelini × Ovis Orientalis Arkal) است. به عنوان یک قوچ ترکیبی و هیبریداسیونی، ویژگی‌های فیزیکی آنها متفاوت است.

رنگ کلی این قوچ قهوه‌ای روشن است، اما رنگ‌های متفاوتی مثل قهوه‌ای مایل به خاکستری روشن، برنزه تا قرمز روشن نیز مشاهده می‌شود. استفاده از کلمه قرمز برای اسم این قوچ (mouflon Red Alborz) گمراه کننده است زیرا انواع دیگر گوسفند وحشی وجود دارد که دارای موهای قرمز تر است. قسمت‌های زیرین شکم آنها سفید‌رنگ است. آنها دارای یک گردن برجسته در قسمت سینه هستند. موهاي زير گردن بلند قوچ البرز مرکزی  سياه رنگ است که تا زیر شکم کشیده شده است. این موهای سیاه در مناطق شرقی بیشتر رخ می‌دهد.

در مناطق مرکزی و موهای گردن نیز سیاه و بلند است اما این موهای سیاه در تمام این قوچ‌ها دیده نمی‌شود. در بین آنها موهای گردن سياه و سفيد نیز وجود دارد. هر چه به نواحی غربی‌تر پیش برویم، موهای زیر گردن کوتاه‌تر و سیاه رنگ است. در این قوچ‌ها ممکن است لکه زین هم وجود داشته باشد، هم نباشد.

شاخ های قوچ البرز مرکزی

شاخ‏‌های قوچ زیبای البرز مرکزی  شکل‌های متغیر و متنوعی دارد. در شمال شرقی و کویر شاخ‌های این قوچ، شبیه به قوچ اوریال  بسمت پایین گردن است. در جنوب‌غربی ایران شاخ‌ها شبیه قوچ ارمنی است و بالا و پشت گردن خمیده شده‌اند. همینطور در برخی قوچ‌ها نیز نوک شاخ در حال رشد به سمت گردن هستند. رنگ شاخ‌ها نیز بلوند یا تیره است.

طول شاخ‌های قوچ البرز به طور متوسط بین 61 تا 76 سانتیمتر (24 تا 30 اینچ) است. دور شاخ آنها در پایه بین 20 تا 25 سانتیمتر(7/8/8 تا 8/8/8 اینچ). است  در واقع طول متوسط شاخ‌ها 72.4 سانتیمتر  و میانگین متوسط پایه آنها 24.1 سانتیمتر است. در سال 1977، بلندترین شاخ قوچ البرز 95.3 سانتی متر با 24.1 سانتی متر پایه اندازه‌گیری شده است.

رفتار و تولید مثل قوچ البرز مرکزی

 معمولا قوچ البرز در صبح زود و عصر علف و بوته می‌خورند، آنها مانند سایر گوسفندان، در هنگام استراحت نشخوار می‌کنند. گوسفند سرخ البرز کوهنوردان خوبی هستند. آنها بیشتر وقت خود را در زیستگاه‌های بومی خودشان در دامنه کوه‌ها، صخره‌ها و صخره‌های شیب‌دار می‌گذرانند. تمام گوسفند وحشی حیوانات اجتماعی هستند، معمولا به غیر از فصل جفت‌گیری نرها از بقیه گله یعنی ماده‌ها و نرهای نابالغ و بره‌ها جدا زندگی می‌کنند.

در اوایل پاییز نرها به گله‌ها برای جفت‌گیری با ماده‌های بالغ نزدیک می‌شوند. بعد از نزاع و شاخ‌زنی با نرها،  جفت‌گیری کرده و از گله دور می‌شوند. ماده‌ها فقط سه تا چهار سال بعد از بلوغ جنسی امکان باروری دارند. دوره‌ی حاملگی معمولا ۱۶۵ روز طول می کشد. یک و به ندرت ۲دو بره به دنیا می‌آید. بره‌ها تا حدود چهار ماهگی شیر می‌خورند و حدود دو سالگی بالغ می شوند. میانگین طول عمر این قوچ حدود ۱۲ سال است.

 در گوسفندان وحشی بخصوص قوچ البرز مهاجرت به صورت ارتفاعی است که در فصل بهار و تابستان در ارتفاعات کوه‌ها تا ۴۰۰۰ متر زندگی می‌کنند. در فصل سرد به ارتفاعات پایین‌تر کوچ می‌کنند. شاخ نرها در طول عمر آنها بیشتر از ماده‌ها رشد می‌کند و بزرگ‌تر نیز هستند.

پراکنش قوچ البرز مرکزی

محدوده توزیع این قوچ از شرق تا البرز مرکزی امتداد دارد و در غرب تقریباً در کنار رودخانه سفیدرود در منجیل خاتمه می‌یابد. محدوده اصلی این قوچ در استان‌های تهران، ورامین، مازندران، قزوین، غرب سمنان و تا قم امتداد دارد. در پارک‌های ملی ایران از جمله  پارک ملی لار و سرخه حصار این قوچ‌ها زیستگاه دارند.

ردزنی قوچ البرز مرکزی

ردزنی این قوچ بر اساس مدفوع و سم آنها صورت می‌گیرد. سم و مدفوع گوسفندان وحشی شبیه  بز کوهی است. ردپای سم گوسفندان وحشی در گوشه‌ها کمی گردتر از بز کوهی است. مدفوع این حیوانات در زمستان به علت عدم دسترسی به گیاهان تازه و رژیم غذایی آنها، دانه دانه است اما در فصول سرسبز سال به دلیل استفاده از گیاهان و علف تازه، مدفوع آبکی است و به هم میچسبد و آثار سبز گیاهان در آنها نیز قابل مشاهده است.

تهدیدات قوچ البرز مرکزی

از بین رفتن زیستگاه طبیعی آنها به دلیل شهرک‌های انسانی، بزرگراه کردن و تاسیس راه‌های جاده‌ها و توسعه زیرساخت‌ها، ساخت و ساز و شهرسازی و شکار باعث شده است تا قوچ البرز مرکزی، مورد تهدید  قرار بگیرد. این عوامل باعث شده تا این قوچ در گروه‌های کوچک و جدا شده از هم در شمال مرکزی ایران و شرق تهران توزیع شوند. بیماری‌ها مانند طاعون در گوسفندان وحشی ترکیبی یا هیبریداسیون مثل قوچ کرمان و قوچ البرز مرکزی، از دیگر عوامل تهدید آنها به شمار می‌رود. به طوری که که این گوسفندان در مقابل بیماری‌ها مقاومت کمتری دارند. قوچ البرز در لیست قرمز اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت ( IUCN) به عنوان حیوان آسیب‌پذیر و مورد تهدید ذکر شده است.

در حال حاضر، بیشتر جمعیت‌های قوچ البرز در سرخه حصار، خجیر و ورجین حضور دارند. قبلاً آنها از منطقه لار و وارجین به سرخه حصار و خجیر و برعكس مهاجرت می‌كردند. امروزه به دلیل احداث جاده‌ها، سدها و همچنین توسعه سكونتگاه‌های انسانی مهاجرت آنها به سختی اتفاق می‌افتد. این امر در کاهش جمعیت آنها نیز نقش داشته است.

عکس‌های زیبای این مطلب را جناب آقای حسین ایجادی بزرگوار ثبت نموده‌اند.